نگاهی به سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی

نگاهی به تاریخ سینمای ایران/قسمت7

نگاهی به سینمای ایران

بعد از انقلاب اسلامی

دکتر عبدالحمید انصاری

در سال ۶۳ جمعاً ۲۷ فیلم اکران گردید که این تعداد در ۴ ژانر قابل طبقه‌بندی هستند:

۱ـ اعتیاد و قاچاق

در این ژانر سه فیلم زیر عرضه گردید:

۱ـ سیاه راه، کارگردان: کوپال مشکاه، بازیگران: عنایت بخشی، آهو خردمند، جلیل فرجاد، ناهید ظفر؛

۲ـ پیراک، کارگردان: کوپال مشکاه، بازیگران: جمشید مشایخی، عنایت بخشی، شهاب عسگری، فریده‌گلکار                                                                                                                              3- سناتور، کارگردان، مهدی صباغ‌زاده، بازیگران: مهدی فخیم زاده، بیژن‌ امکانیان. که از میان آنان فیلم سناتور دارای جذابیت‌های سینمایی و مخاطب‌پسند مطابق جو اجتماعی آن زمان بود.

۲ـ مبارزات اسلامی، آزادیخواهانه و انقلابی

تعداد این‌گونه فیلم‌ها ۸ عدد به شرح زیر بود:

۱ـ «ریشه در خون»، به کارگردانی: «سیروس الوند»، با شرکت: فرامرز قریبیان، اکبر زنجانپور، (ایفاگر نقش یحیی برمکی صدراعظم مأمون در سریال ولایت عشق) و جهانگیر الماسی.

۲ـ میرزا کوچک‌خان (قسمت اول)، کارگردان: مرحوم امیر قویدل، بازیگران: ولی‌الله مؤمنی، سیروس قهرمانی، عنایت بخشی.

۳ـ سردار جنگل (قسمت دوم میرزا کوچک‌خان) به کارگردانی مرحوم امیر قویدل، بازیگران: ولی‌الله مؤمنی، سیروس تهرانی، شهروز ملک‌آرا، مرحوم علی ثابت (بازیگر نقش عبدالله بن عباس در سریال امام علی(ع)).

۴ـ بالاش: به کارگردانی اکبر صادقی (با همکاری مرحوم ساموئل خاچیکیان)، بازیگران: عنایت بخشی، جمشید آریا (هاشم‌پور)، شیرین بختیاری

۵ـ خاک و خون، کارگردان: کامران قدکچیان، بازیگران: مهدی فخیم‌زاده، ژیلا سهرابی، حسین شهاب.

۶ـ تاتوره، کارگردان: کیومرث پوراحمد، هنرپیشگان: داود رشیدی، پروانه معصومی، سیامک اطلسی.

۷ـ دوله‌تو، کارگردان: رحیم رحیمی‌پور، بازیگران: عبدالله اکبری، حسین صادقی آب، احمدرضا درویش (که هم‌اکنون کارگردانی صاحب سبک در حوزه دفاع مقدس و اجتماعی است)

۸ـ میلاد، کارگردان ابوالفضل جلیلی، بازیگران: «مجتبی شه‌ستا»، مینو ابریشمی (هم‌اکنون فیلمنامه‌نویس)، مهری ودادیان.

۳ـ ژانر دفاع مقدس

تعداد این فیلم‌ها ۸ عدد به شرح زیر بود:

۱ـ «ما ایستادیم»: به کارگردانی اکبر حر و بازی: اصغر همت (بازیگر نقش مروان در سریال امام علی(ع))، فرنوش آل‌احمد.

۲ـ «پیشتازان فتح» کارگردان: ناصر مهدی‌پور، بازیگران: پرویز پرستویی، فرهنگ حیدری، صمد مرجا.

۳ـ «یاد» کارگردان «عباس شیخ‌بابایی» هنرپیشگان: مهدی چایایی، احمد طالبی‌نژاد، کیومرث محمودی، حسین ملکی.

۴ـ «فرار»، کارگردان: جمشید حیدری، بازیگران: مهدی فخیم‌زاده، احمد هاشمی، حسین شهاب، بخشی از فیلم در آسمان فیلمبرداری شد و بازیگران آلمانی آن: مارتین لوتز، کریستین رن‌هاد، کلاوس بورگر بودند.

۵ـ «پرچمدار» به کارگردانی «شهریار بحرانی» و بازیگری: عباس ناصری، احمد میرعلایی (مدیرعامل کنونی بنیاد سینمایی فارابی)، الهام کویین‌نژاد.

«شهریار بحرانی»، کارگردان متعهد و با استعدادی است که آثار ارزشمندی نظیر سریال «مریم مقدس» و فیلم‌هایی نظیر «حمله به اچ ۳» و «ملک سلیمان» را در کارنامه خود دارد.

۶ـ «پایگاه جهنمی» به کارگردانی: اکبر صادقی و بازیگری: فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا، جمشید آریا (هاشم‌پور) شیرین بختیاری.

۷ـ «عقود»، کارگردان: «علی‌اصغر شادروان» و بازیگران غیرحرفه‌ای.

۸ـ «سرباز کوچک»، کارگردان: «سعید بخش علیان»، فیلمنامه: سیدعلیرضا سجادپور (مدیرکل ارزشیابی سازمان سینمایی در فاصله سال‌های ۹۱ـ۸۹) و فیلمبرداری محمد در منش (کارگردان برخی فیلم‌های سینمایی که معروف‌ترین آنها «ماه وش» بود)

۴ـ ژانر اجتماعی، سیاسی، خانوادگی

تعداد این فیلم‌ها ۸ عدد به شرح زیر بود:

۱ـ «آن سفر کرده» کارگردان: احمد نیک‌آذر، هنرپیشگان: حسین کسبیان، سیاوش طهمورث، فردوس کاویانی، شکوفه کوثری.

۲ـ «ملخ‌زدگان»، کارگردان: ناصر محمدی، بازیگران: ناصر واثق، مرحوم هادی اسلامی، فیروز، مرحوم نعمت‌الله گرجی، فخری خوروش. داستان حمله ملخ‌ها به محصولات کشاورزی روستاییان و تلاش و تدبیر آن برای رهایی از این بلا است، البته از فیلم تعبیر نمادین و فلسفی هم می‌شود.

۳ـ «مادر»، کارگردان: فتحعلی اویسی (که در سال‌های اخیر به طنز روی آورده است). بازیگران: مرحومه مهری مهرنیا، علیرضا مجلل (بازیگر نقش مقام لشکر در سریال سلطان و شبان) و فتعلی اویسی.

داستان تلاش مادری برای رهایی فرزند محکوم به اعدامش را به تصویر می‌کشد.

۴ـ «مترسک»، کارگردان: حسن محمدزاده، بازیگران: فخری خوروش، هادی اسلامی، زری برومند، پری اقبالپور، فاطمه عسگری. مسأله حضور نامادری در منزل و رابطه پراسترس متقابل با فرزندان همسر قبلی را روایت می‌کند.

۵ـ «مردی که زیاد می‌دانست» به کارگردانی یدالله صمدی و فیلمنامه‌ای از جمال امید، حسن هدایت و بهرام ری‌پور، بازیگران: عنایت‌الله شفیعی (ایفاگر نقش یکی از یاران امیرمؤمنان در سکانس آغازین سریال امام علی(ع))، شیرین گلکار، مرتضی احمدی، مرحوم منوچهر حامدی.

این فیلم یکی از محصولات بسیار جذاب و پرمخاطب و آموزنده پس از انقلاب است که بارها از تلویزیون پخش شده و همیشه و برای چندمین بار دیدنی است، داستان مربوط به دوران جنگ ایران و عراق و مردی فرصت‌طلب است که تصادفاً با پیرمردی نمادین آشنا شده و روزنامه‌های روزهای آینده را دریافت نموده و با سوء استفاده از رانت اطلاعاتی شروع به خرید وانبار کردن محصولات مورد نیاز مردم و احتکار و فروش به قیمت چند برابر می‌نماید، البته این منفعت ظاهری ادامه زیادی ندارد زیرا در یکی خبرهای چند روز آینده متوجه خبر تصادف منجر به مرگ خودش در یکی از بزرگراه‌ها می‌شود که موجب وحشت و قطع امید کامل وی می‌گردد. فیلم تعلیق زیادی دارد و مخاطب را تا آخرین ثانیه‌ها با خود همراه می‌کند.

یدالله صمدی کارگردان با استعدادی است که آخرین سریال وی به نام «شوق پرواز» زندگی سرلشکر شهید بابایی را به زیبایی ترسیم نمود.

۶ـ گل‌های داودی، به کارگردانی: رسول صدر عاملی و بازی: پروانه معصومی، جمشید مشایخی، بیژن امکانیان، هیلدار پیرزاد و داود رشیدی.

یکی از ملودرام‌های اجتماعی، خانوادگی تأثیرگذار و پرتعلیق پس از انقلاب است که مانند آثار دیگر صدر عاملی نظیر «پاییزان»، «دختری با کفش‌های کتانی» بیانگر دغدغه‌های اجتماعی فیلمساز است، هر چند فضای دراماتیک گل‌های داودی چند پله بالاتر است. از بازیگران به ویژه بیژن امکانیان بازی بسیار خوبی گرفته شده است. فیلم همچنان دیدنی است و برای نسل‌های آینده هم جذاب خواهد بود. داستان فیلم امتزاجی از مناسبات سیاسی، مبارزاتی و اجتماعی عاطفی است که کارگردان به خوبی از عهده ترکیب داستان‌های فرعی آن برآمده است.

۷ـ راه‌دوّم، کارگردان حمید رخشانی، بازیگران: ناصر طهماسب، پروانه معصومی، منوچهر حامدی، نعمت‌الله گرجی، شهناز باقری، قصه اختلافات زن و شوهر در اثر عوارض زندگی شهری و پوچ یافتن زندگی خانوادگی است.

۸ـ کمال‌الملک: کارگردان و سناریست: مرحوم علی حاتمی، بازیگران: جمشید مشایخی، محمدعلی کشاورز، داود رشیدی، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جهانگیر فروهر، مرحوم منوچهر حامدی، پرویز پورحسنی، لیلا حاتمی.

داستان مربوط به زندگی طولانی و پربرکت «کمال الملک» نقاش معروف دوره قاجار است که روابط او با ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و رضاخان پهلوی دستمایه کارگردان برای مرور عالمانه و جذاب وقایع و مفاسد دوران سلطنت شاهان قاجار و پهلوی شده است.

می‌توان گفت «کمال الملک» بهترین فیلم سال ۶۳ و یکی از بهترین آثار سینمایی تاریخ ایران است. ذوق مرحوم حاتمی در بیان زیبا و مردم‌پسند و دیالوگ‌های بعضاً شاعرانه و آهنگین و تصویر آزادگی نقاش و دغدغه‌های اخلاقی او و تحمل هزینه‌های آن ستودنی است. مرحوم حاتمی کارگردان مؤلفی بود که به ویژه پس از انقلاب آثار ماندگار و قابل دفاعی را از خود به یادگار گذاشت. دغدغه فرهنگ ایرانی، تاریخ کشور و نگاه سالم به وقایع در آثار دیگر او نظیر «مادر»، «حاجی واشنگتن» و سریال «هزار دستان» به نحو آشکاری قابل دریافت است.

کمال‌الملک را می‌توان به دفعات بالذّت تماشا کرد و با افتخار برای فرهنگ‌های دیگر و به ویژه جوامع شرقی و اسلامی دوبله و عرضه نمود، نه تنها نمی‌توان سکانس و صحنه زائدی در کمال‌الملک یافت، بلکه وقایعی نظیر قتل ناصرالدین در حرم حضرت عبدالعظیم(س) در کمترین زمان و بدون نمایش واقعه تیراندازی توسط میرزا رضای کرمانی در یک رفت و برگشت کالسکه حامل تابوت شاه به شیوه استادانه‌ای به بیننده منتقل می‌شود، بدون آنکه از بار دراماتیک واقعه کاسته شود. این امر مؤید خلاقیت بالای مرحوم حاتمی است که نظایر آن در آثار دیگر وی همچون مسافرت اولین سفیر ایران به امریکا با نمایش ریل‌های قطار همراه با گفتار (narration) شعرگونه هم قابل مشاهده است. کاش دستگاه‌های فرهنگی ما قادر بودند بودجه‌های دولتی و عمومی دراختیار را به جای آثار مبتذل، نیمه مبتذل و خنثی و حتی هتاک به شعارها و آرمان‌های اسلام و نظام اسلامی برای ساخت چنین آثاری(کمال‌الملک) که هم پیام‌های ارزشمند دارند و هم مورد استقبال عموم مردم قرار می‌گیرند، به مصرف برسانند.

نتیجه‌گیری

در سال ۶۳ اغلب فیلم‌ها معمولی و متناسب با جو روز (متأثر از دفاع مقدس، ایثار و از خودگذشتگی، همت و بزرگواری) ساخته می‌شدند و اساساً وزارت ارشاد اجازه تعریض به مبانی اخلاقی و اسلامی را نمی‌داد. هر چند سینماگران فرصت‌طلب و نان به نرخ روزخور ظالمانه دهه ۶۰ را دهه سانسور و ممیزی شدید می‌نامند، اما درست آن است که گفته شود هر زمانی اقتضا خاص خود را دارد. دهه ۶۰ نیز از این قاعده مستثنی نبود.

از میان فیلم‌های سال ۶۳ فقط فیلم‌های: «میرزا کوچک‌خان»،  «سردار جنگل» به کارگردانی مرحوم امیر قویدل»،  «مردی که زیاد می‌دانست» به کارگردانی  «یدالله صمدی»،  «گل‌های داودی» به کارگردانی  «رسول صدر عاملی» و با فاصله زیادی از آنها کمال‌الملک قابل ذکر و اعتنا هستند.

(در بیان مشخصات فیلم‌ها از کتاب «فرهنگ فیلم‌های سینمایی ایران» تألیف «جمال امید» استفاده شده است).

سوتیتر

کاش دستگاه‌های فرهنگی ما قادر بودند بودجه‌های دولتی و عمومی دراختیار را به جای آثار مبتذل، نیمه مبتذل و خنثی و حتی هتاک به شعارها و آرمان‌های اسلام و نظام اسلامی برای ساخت چنین آثاری (کمال‌الملک) که هم پیام‌های ارزشمند دارند و هم مورد استقبال عموم مردم قرار می‌گیرند، به مصرف برسانند.