نقش تجربة دینی در توجیه باورهای دینی از نگاه ویلیام آلستون

[1]. Immanuel Kant

.[1] توماس ریچارد مایلز، تجربة‌ دینی، ترجمة جابر اکبری، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1380، ص 7.

[1]. David Hume, Dialogues concerning Natural Religion, Edited with an introduction by Norman Kemp Smith ( United States of America: The Bobbs – Merill Company, 1977)

[1]. محمد علی فروغی، سیر حکمت در اروپا، تهران: نشر البرز، 1375، ص 343- 361.

[1]. Friedrich Schleiermacher

[1]. محمد لگنهاوزن، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمة نرجس جواندل، قم: مؤسسة فرهنگی طه، 1379، ص 19.

[1]. متن این سخنرانی‌ها در کتابی تحت عنوان درباره دین (On Religion) به چاپ رسیده است. مشخصات کتاب‌شناختی آن به قرار زیر است:

[1]. Friedrich Schleiermacher, The Christian faith, (Edinburgh;T & T. Clark, 1928), P. 17

[1]. ویلیام هوردرن، راهنمای الاهیات پروتستان، ترجمة طاطه‌وس میکائلیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368، ص 41.

[1]. Steven Katz

[1]. برای توضیح بیشتر، نک: مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو، 1376، فصل دوم.

[1] .William p. Alston, Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience, Ithaca & London: Cornel University Press, 1991.

[1]. برای آشنایی بیشتر با اندیشه‌ها و تطورات فکری آلستون، نک: «گفت‌وگوی اختصاصی کیان با ویلیام آلستون» گفت‌وگو‌کننده: علی اسلامی، در: کیان، شماره 50، ص 4- 13؛ ویلیام آلستون «راه رجعت یک فیلسوف به ایمان»، ترجمة هومن پناهنده، در: کیان، شمارة 52، ص 36- 43.

[1]. Perceiving God, pp. 34- 35.

البته، ما در این نوشتار از باب تفنن در عبارت، هر دو اصطلاح را به‌کار خواهیم برد، ولی هر جا در ارتباط با دیدگاه آلستون از اصطلاح تجربة دینی استفاده نمودیم‌، باید آن را به همان معنایی دانست که اکنون بیان شد.

[1]. سفر خروج، 3: 1- 4.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 36.

[1]. T. Beardsworth, A Sense of Presence, Oxford: Religious Experience Research Unit, 1977, p. 30.

این کتاب منبع مناسبی است که دربرگیرندة مجموعه‌ای از گزارش‌های مربوط به تجربه‌های دینی افراد گوناگون است.

[1]. Perceiving God, p. 24.

[1]. ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 143 و نک:Perceiving God, p. 17 .

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 237.

[1]. ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 153.

[1]. در بحث معرفت‌شناسانه آلستون از تجربة‌ دینی، ادراک حسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از همین‌رو، او فصل‌های سوم و چهارم کتاب مهم ادراک خدا را به بررسی ادله اعتمادپذیری ادراک حسی و جایگاه معرفتی آن اختصاص داده است. در همین راستا، دو سال بعد (در سال 1993)، کتاب اعتمادپذیری ادراک حسی (The Reliability Sense Perception)  را به رشته تحریر در‌آورد و در آن مستقلاً به بررسی ادله اعتمادپذیری ادراک حسی پرداخت. همان‌گونه که خود آلستون نیز در پیشگفتار کتاب اخیر تصریح می‌کند، کتاب یادشده تفصیل یافته فصل سوم کتاب ادراک خدا می‌باشد.

[1]. آلستون در همین زمینه در فصل اول، طولانی‌ترین فصل کتاب ادراک خدا، تعداد سی و پنج گزارش از صاحبان تجربه عرفانی نقل می‌کند.

[1] . M مخفف Manifestation و به معنای آشکارگی و ناطر به تجلی است و لذا می‌توان از آن به باورهای ناظر به تجلی یاد کرد.

putative .[1] ؛(عرفی، متداول، مرسوم) غرض آلستون از این واژه تجربه‌های دینی‌ای است که مردم اعم از عارفان اندیشمند و انسان‌های عادی، معمولاً دربارة خداوند گزارش می‌دهند. آلستون با این کار می‌خواهد از این‌که دربارة چنین تجربه‌هایی پیشاپیش قضاوتی کرده باشد و آنها را از ناحیه خداوند بداند مبنی بر این‌که خداوند آنها را ایجاد کرده است، خودداری کند.

See Perceiving God, pp. 2 & 9

 

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 237 ؛ ونک: Perceiving God, pp. 69- 77 .

[1]. Ibid., p. 79.

[1]. برای آگاهی بیشتر نسبت به اعتقادات پایه و استنتاج‌شده، نک: عقل و اعتقاد دینی، ص 224- 229.

[1]. Perceiving God, pp. 81-83.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 239ـ 240؛ ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 145- .147

[1]. Ibid., p. 72.

.[1] این اصطلاح از خود آلستون است و از آن معنای باورساز (belief- forming) را قصد کرده است..

[1]. Peterson &.... , Reason and Religious Belief: An Introduction to The Philosophy of Religion, Oxford: Oxford University Press, 1991, pp. 17- 18.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 239- 240 و نک: Perceiving God, pp. 79- 81 .

[1]. Ibid., pp. 14- 20

توضیح بیشتر دربارة مفهوم ظهور و جایگاه آن در نظریة آلستون، در بخش‌‌های بعدی می‌آید.

[1]. برای توضیح بیشتر دربارة این تفاوت‌ها و آشنایی با دیگر تفاوت‌های تجربه عرفانی با تجربه حسی، نک: عقل و اعتقاد دینی، ص 45، 48، 240- 244؛ هادی صادقی، درآمدی بر کلام جدید، قم: کتاب طه و نشر معارف، 1382، ص 140- 141؛ همو، «دین و تجربه»، نقد و نظر، شماره 23- 24، ص 238؛ ویلیام جیمز، «تجربة‌ دینی، اصل و منشأ دین»، ترجمة مالک حسینی، نقد و نظر، شماره 23- 24، ص 27 و نک: Perceiving God, pp. 36 & 207- 208.

[1]. Perceiving God, pp. 36, 207- 208.

 .[1]دیگر حالت‌های آگاهی اعم است از معرفت غیرتجربی (nonexperiential cognition) مانند فکر کردن درباره چیزی و به خاطر آورن آن، و تجربه‌های غیرمعرفتی مانند شادی، ترس و افسردگی.

[1]. Ibid., p. 36.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 240.

در این‌جا ممکن است به این قسمت پایانی «اشکال دور»‌ وارد شود؛ به این صورت که از یک سو، اگر تجربة عرفانی بخواهد توجیه‌گر اعتقادات M باشد، متوقف بر آن است که تجربة عرفانی مقدم بر اعتقادات M باشد. از سوی دیگر، اگر بنا باشد که تجربة عرفانی تنها در متن یک زندگی دین‌دارانه محقق شود، لازمه‌اش این است که پیش از تجربة عرفانی واجد یک‌سری اعتقادات M که شرایط ورود ما را در یک زندگی دین‌دارانه فراهم می‌سازند، باشیم. و این دور آشکار است؛ زیرا اعتقادات M متوقف بر تجربة عرفانی است و تحقق تجربة عرفانی متوقف بر اعتقادات M. پاسخ این است که زندگی دیندارانه مقوله‌ای تشکیکی و دارای مراتب است. مقصود از زندگی دین‌دارانه‌ای که برای تحقق تجربة عرفانی لازم است نوع رقیق و ضعیف آن است؛ یعنی تجربة عرفانی تنها برای افرادی به دست می‌آید که حق‌پذیر باشند و دل‌نگرانی رسیدن به حق را داشته باشند. در این مرحله همین اندازه کافی است. اما پس از تحقق تجربة عرفانی و پیش رفتن در زندگی دین‌دارانه به تدریج اعتقادات M تعمیق می‌یابند.

[1]. همان، ص 62.

[1]. همان، ص 238.

[1]. Ibid., 20- 28.

[1]. ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 147.

[1]. Ibid., p. 173.

[1]. ویلیام آلستون، اعتبار ادراکات حسی، ترجمة حسینعلی شیدان‌شید، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، ص11.

[1]. همان، ص 12.

[1]. همان، ص30ـ 31.

[1]. Ibid., pp. 70- 71.

[1]. شایان توجه است که همان‌گونه که در پاراگراف بعدی نیز می‌آید، آلستون برخلاف بسیاری از معرفت‌شناسان، توجیه کاملاً غیرمستقیم را قبول ندارد. به اعتقاد او هیچ باور ادراکی را نمی‌توان یافت که کاملاً مبتنی بر باورهای زمینه باشد، به‌گونه‌ای که به هیچ‌نحوی مبتنی برتجربه نباشد. به دیگر سخن، از نگاه آلستون هر باور ادراکی از دو حال خارج نیست: یا تنها مبتنی بر تجربه است و یا تا اندازه‌ای مبتنی بر تجربه و تا اندازه‌ای نیز مبتنی بر باورهای زمینه است.

[1]. Ibid., pp. 79 & 81.

[1]. ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 153.

[1].عقل و اعتقاد دینی، ص 237.

[1]. Perceiving God, pp. 289- 290.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 239ـ 240 و ویلیام آلستون، تجربة‌ دینی، ص 145- 147.

[1]. Ibid., p. 266.

.[1] اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ص 53.

[1]. به‌همین دلیل، آلستون فصل هفتم از کتاب مهم ادراک خدا (Perceiving God) را به بررسی همین مسئله اختصاص داده است.

[1]. Perceiving God, p. 270.

[1]. عقل و اعتقاد دینی، ص 242.

[1]. برای‌ مثال، نک: عقل و اعتقاد دینی، ص 242؛ درآمدی بر کلام جدید، ص 145.

[1]. برای توضیح بیشتر دربارة نحوه برخورد مکتب معرفت‌شناسی اصلاح شده با «قراین له و علیه»، نک: عقل و اعتقاد دینی، ص 244- 245.

[1]. شایان توجه است معمولاً برای بزرگداشت فیلسوفان بزرگ، مقاله‌نامه‌ای انتقادی در شصتمین سالگرد تولدشان، منتشر می‌کنند. این نوع کتاب که یادنامه (festschrift) نامیده می‌شود، معمولاً دربردارندة نقدهای تند نسبت به فیلسوفی است که مورد تقدیر قرار گرفته است. گاهی فیلسوف این وقت را پیدا می‌کند که در بخش پایانی همان کتاب به نقدها پاسخ دهد. یادنامه‌ای که در بزرگداشت آلستون نگاشته شد و مشخصات کتاب‌شناختی آن در زیر می‌آید، شامل مقالات بسیاری از مشاهیر فلسفة دین بود که از آن میان می‌توان به مقاله‌های الوین پلانتینگا، پیترفن اینواگن و جرج ماورودس، اشاره کرد که هر یک از آنها از تقریری از انحصارگرایی مسیحی دفاع کرده‌اند. جان هیک در مقالة «چالش معرفت‌گرایی کثرت‌گرایی دینی» بر مبنای کثرت‌گرایی خود، به رأی آلستون و اشخاص یادشده حمله می‌کند. جناب آقای دکتر محمد لگنهاوزن در کتاب اسلام و کثرت‌گرایی دینی (ترجمة نرجس جواندل) گزارشی از آن یادنامه و خلاصه‌ای از پاسخ‌های آلستون به هیک‌ را آورده است. ضمناً این قسمت از نقدهای وارد شده بر دیدگاه آلستون نیز از همین کتاب اقتباس شده است. مشخصات کتاب‌شناختی یادنامةآلستون به صورت زیر است:

Thomas D. Senor, ed., The Rationality of Belief and The Plurality of Faith: Essays in Honor of William P. Alston, Ithaca: Cornell University Press, 1995.

[1]. همان‌گونه که پیداست ایراد هیک به آلستون به ناسازگاری مقدمه چهارم با مقدمه پنجم (که در قسمت تحلیل دیدگاه آلستون در بخش پیشین بیان شد) مربوط است و از آن‌جا که هیک با آلستون در مقدمة چهارم موافق است و تجربة دینی را پایة معتبری برای توجیه باورهای دینی می‌داند، از همین‌روی، در واقع اعتراض هیک به مقدمة پنجم آلستون است و ایراد او ایرادی مبنایی است؛ یعنی با توجه به اعتقاد هیک به کثرت‌گرایی دینی، به دفاع آلستون از انحصارگرایی دینی اشکال می‌کند؛ زیرا به نظر او انحصارگرایی آلستون با توجه به اعتقادش به مقدمة چهارم، دلیل کافی ندارد.

[1]. این نظریه آلستون مخالف دیدگاه رایج در میان معرفت‌شناسان است؛ زیرا آنها جنبة مفهومی را بخشی از واقعیت تجربة دینی تلقی می‌کنند و از همین رو، تفکیک میان جنبه مفهومی و جنبة پدیداری را ناممکن می‌دانند.

[1]. این‌ها صرفاً ارائه یک دسته احتمالات و انتقال دادن اشکال از تجربة دینی به دیگر منابع باورهای دینی است.

[1]. William Alston, "Response to Hick", Faith and Philosophy, 14/3, p. 287.

[1]. اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ص 53- 66.

[1]. توماس میشل‌، کلام مسیحی، ترجمة حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1377، ص 23، 26- 27، 57 و دان کیوپیت، دریای ایمان، ترجمة حسن کامشاد، تهران: طرح نو، 1376، ص 107- 110؛ عبدالرحیم سلیمانی، «درآمدی بر شناخت کتاب مقدس»، هفت آسمان، شماره دوم، ص 155.

[1]. آرچیبالد رابرتسون، عیسی اسطوره یا تاریخ، ترجمة حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1378، ص 19- 20؛ عبدالرحیم سلیمانی، «عهد جدید، تاریخ نگارش و نویسندگان»، هفت آسمان، شماره سوم و چهارم، ص85- 86؛ کلام مسیحی، ص 23- 24.

[1]. فتح/22؛ روم/2.

[1]. نساء/82 .

[1]. اعراف/157- 158.

[1]. بقره/23؛ یونس/38.

[1]. برای توضیح بیشتر نک: محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، جلد پنجم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1416ق.؛ محمد‌تقی مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، تحقیق محمود رجبی، قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1389، ص 123- 199؛ رضا مؤدب، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت عصمت و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، قم: احسن الحدیث، 1379، ص 135- 204.

[1]. برای توضیح بیشتر نک: عقل و اعتقاد دینی، فصل دوازدهم؛ محمد لگنهاوزن، اسلام و کثرت‌گرایی دینی؛ ترجمة نرجس جواندل؛ هادی صادقی، پلورالیسم (دین، حقیقت، کثرت)، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1377؛ علیرضا قائمی نیا، پلورالیزم تحویلی، قم: دارالصادقین، 1379.