فاطمه(س), دریاى بیکران دانش
عبدالرحمن انصارىشیرازى
یکى از ابعاد مهم وجودى حضرت زهرا(س) شخصیت علمى و دانش الهى او مى باشد. اینکه حقیقت دانش آن بزرگواران چیست و نحوه دریافت آن چگونه بوده است, مسائل و معارف بلندى است که ما را دسترسى به آن نیست و حقیقت وحى و اتصال به آن را تنها کسانى مى دانند که خود, مخاطب آن بوده اند. اما فهم ظواهر امر و تلاش براى نزدیک شدن به دریاى بیکران دانش آنان و نوشیدن جرعه اى از آن هر چند اندک, توفیقى است بزرگ. آنچه به اختصار در این مقاله آمده تلاشى است که نویسنده محترم در تبیین چهره علمى صدیقه کبرا(س) و منابع دانش آن حضرت(س) مبذول داشته اند.
اصولا انسانها از طریق تلاش و کوشش و زحمت و استفاده از استاد و منابع متعارف معلومات خود را تحصیل مى کنند. چنین دانشى ممکن است با واقع و حقیقت منطبق باشد و برخى اوقات نیز با حقیقت منطبق نیست و خطا و اشتباه در آن راه پیدا مى کند ولى برگزیدگان الهى و معصومین علیهم السلام مانند حضرت زهرا(س) از راههاى غیر متعارف نیز معارف و حقایقى به دست مىآورند. به علاوه علم آنها علمى است به دور از خطا و اشتباه, دانشى که همواره با حقیقت و واقع سازگار است و به عبارت دیگر دانش آنها همراه با مقام عصمت است.
مرجعیت علمى مسلمین
همواره باید فرد یا افرادى در جامعه اسلامى باشند تا معارف و دستورات الهى را به کسانى که آگاهى ندارند بیاموزند. واضح است که این افراد باید از چنان دانشى برخوردار باشند که خطا و اشتباه در دانششان پیش نیاید تا بتوانند حافظ و نگهدار واقعى احکام الهى باشند. قرآن مجید در این رابطه مى فرماید: فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون.(1) در این آیه خداوند دستور مى دهد افرادى که نمى دانند از ((اهل ذکر)) سوال کنند, و منظور از ((ان کنتم لا تعلمون)) ((اگر نمى دانید)), جمیع معارف حقیقى است و مقصود از اهل ذکر هر کسى است که عالم به آن باشد ولى بر اساس روایات مصداق ((اهل ذکر)) در آیه شریفه همان اهل بیت علیهم السلام مى باشند.
ابن عباس در باره ((فاسئلوا اهل الذکر)) مى گوید: هو محمد و على و فاطمه و الحسن و الحسین علیهم السلام, هم اهل الذکر و العلم و العقل و البیان و هم اهل بیت النبوه... . آنها محمد و على و فاطمه و حسن و حسین هستند, آنان اهل ذکر و علم و عقل و بیانند و آنان اهل بیت نبوتند.(2)
چنان که امام باقر(ع) مى فرماید: نحن اهل الذکر و نحن المسوولون ... ما اهل ذکر هستیم و ما هستیم کسانى که باید از ما سوال شود.(3)
از این رو بر اساس این روایات روشن مى گردد که حضرت زهرا(س) و سایر معصومین ((اهل ذکر)) مى باشند و آنها هستند که به معارف الهى آگاهى کامل دارند و مردم باید معالم دین خود را از آنها بیاموزند.
زهرا(س) همه چیز مى دانست
از روایات متعدد استفاده مى شود که حضرت زهرا(س) به همه چیز آگاهى داشت چون آفرینش او و پدر و شوهرش از شجره واحد و نور واحد بود.
عمار یاسر نقل مى کند که حضرت على(ع) داخل منزل شد. چون فاطمه او را دید گفت: بیا تا براى تو بیان کنم آنچه در گذشته واقع شده و آنچه الان هست و آنچه تا حال انجام نشده و تا روز قیامت اتفاق مى افتد.
على(ع) وقتى این سخن را شنید خدمت پیامبر(ص) رسید و نزدیک آن حضرت نشست. پیامبر(ص) فرمود: تو سخن مى گویى یا من سخن بگویم؟ على(ع) گفت: سخن گفتن شما بهتر است. پیامبر(ص) فرمود: وارد بر فاطمه شدى و او چنین و چنان گفت (در باره دانش وسیع و گسترده خود با تو سخن گفت) و تو برگشتى! على(ع) گفت: آیا نور فاطمه از نور ماست؟ پیامبر(ص) فرمود: مگر نمى دانستى؟ على(ع) از شنیدن این سخن به سجده افتاد و به پاس این نعمت بزرگى که خداوند به وى عنایت کرده, شکر او را به جاى آورد و به خانه برگشت. حضرت زهرا(س) گفت: خدمت پدرم رسیدى و آنچه من در رابطه با آگاهى ام, گفتم به او خبر دادى. حضرت على(ع) فرمود: آرى. آنگاه حضرت زهرا(س) به على(ع) گفت: همانا خداوند نور مرا آفرید در حالى که خدا را به پاکى یاد مى کرد. سپس آن را در درختى از درختهاى بهشت به ودیعت گذاشت که سبب روشنایى و درخشندگى آن درخت شد. آنگاه چون پدرم وارد بهشت شد خداوند به او وحى کرد که از میوه آن درخت استفاده کند. او نیز چنین کرد. آنگاه من در صلب پدر قرار گرفتم. سپس مادرم خدیجه آن نور را دریافت کرد و از او متولد شدم. من از چنین نورى مى باشم و دانش همه چیز در گذشته و حال و آینده دارم.
اى اباالحسن مومن! با نور الهى حقایق را نظاره مى کند.(4)
آن حضرت در حین ولادت مورد عنایت خاص الهى واقع شد و آن چنان از دانش به وى عطا شد که از دیگران بى نیاز گردید. امام باقر(ع) در سبب نامگذارى آن حضرت به (فاطمه) مى فرماید: بعد از ولادت فاطمه(س) خداوند به یکى از فرشتگان دستور داد به پیامبر بگوید که نام او را ((فاطمه)) بگذارد. آن حضرت نیز چنین کرد. آن گاه خداوند فرمود: ((انى فطمتک بالعلم ... به وسیله دانش به تو شیر دادم)). از این جمله استفاده مى شود که آن حضرت در آغاز طفولیت داراى علوم ربانى و الهى بوده است.(5)
منابع علمى حضرت زهرا(س)
بعد از رحلت پیامبر گرامى اسلام, وحى آسمانى بر کسى نازل نمى شود و درهاى وحى بعد از آن حضرت براى همیشه بسته است. اما حضرت زهرا(س) و سایر معصومین(ع) داراى علم و دانش بس وسیع و گسترده اى هستند. آنان نسبت به معارف دینى و مصالح مسلمین و حقایق گذشته و آینده آگاهى کامل دارند. حال این سوال مطرح است که آنان از چه منابعى این علوم گسترده را به دست مىآورند. بر اساس متون دینى به منابع چندى مى توان اشاره کرد که برخى از آنها اینهاست:
1ـ قرآن
کتاب الهى سرچشمه جاودانه و ارزشمند تمام علوم و دانستنیهایى است که در امر هدایت بشر نقش دارد و آگاهى به آن رهگشاى همه معارف و حقایق اسلامى است. آگاهى کامل از قرآن به طورى که انسان تفسیر و تإویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه آن را به خوبى بشناسد به انسان این توان را مى دهد که تمام نیازهاى خود و جامعه را از آن استخراج نماید.
حضرت على بن موسى الرضا(ع) در توضیح آیه ((.. و لو رده الى الرسول و الى اولى الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم ...))(6) مى فرماید: منظور از این آیه ((آل محمد است)) و هم الذین یستنبطونه من القران و یعرفون الحلال و الحرام, آنها کسانى هستند که از قرآن استنباط مى کنند و حلال و حرام را مى شناسند.(7) چنان که در رابطه با آیه شریفه ((و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فى العلم))(8) ((تإویل قرآن را جز خدا و ثابت قدمان در علم نمى دانند)) امام صادق(ع) مى فرماید: نحن الراسخون فى العلم و نحن نعلم تإویله. ما (اهل بیت) راسخان در علم هستیم و ما تإویل قرآن را مى دانیم.(9)
امام باقر(ع) در رابطه با تفسیر آیه مبارکه ((فالذین آتینا هم الکتاب یومنون(10) به کسانى که به آنها کتاب آموختیم به آن ایمان دارند)) مى فرماید: هم آل محمد. آنها از آل محمد هستند.(11)
نیز از امام باقر(ع) در باره آیه مبارکه ((بل هو آیات بینات فى صدور الذین اوتو العلم))(12) قرآن نشانه هاى آشکارى است در قلب کسانى که به آنها دانش داده شده)) سوال شد فرمود: منظور ما هستیم.(13)
امام صادق(ع) در ضمن توصیف ((مصحف فاطمه(س))) مى فرماید: ... و فیه علم القرآن کما انزل. علم قرآن همان طور که نازل شده در مصحف فاطمه(س) موجود است.(14)
از روایاتى که در تفسیر آیات ذکر شده و امثال آن, نقل شد استفاده مى شود که آگاهى نسبت به قرآن و اسرار آن مربوط به حضرت زهرا(س) و سایر معصومین علیهم السلام مى باشد, چون قرآن در خانه آنها نازل شده است و آنها هستند که در سایه آشنایى با این منبع لایزال الهى توانایى شناخت و درک حقایق و معارف و دانشهاى گوناگون را پیدا کرده اند.
2ـ پیامبر اسلام
دومین منبع از منابع دانش حضرت زهرا(س) علم و دانشى است که آن حضرت از پدر بزرگوارش فرا گرفته است. او در دامن پیامبر(ص) بزرگ شده و جزء نزدیکترین افراد به حضرت(ص) بوده است و پیامبر(ص) بیشترین معاشرت و انس را با او داشته و از سرچشمه وحى او را سیراب مى کرده است. چنان که روایات متعددى که آن حضرت از پیامبر اکرم(ص) اسلام نقل مى کند شاهد گویایى است بر آنکه آن حضرت از پدرش دانشهاى فراوانى را فرا گرفته است. به علاوه حضرت امام جعفرصادق(ع) در باره ((مصحف حضرت فاطمه(س))) مى فرماید: مصحف فاطمه(س), املإ رسول خدا(ص) و خط على(ع) است.(15)
مصحفى که یکى از منابع مهم امامان معصوم علیهم السلام بوده است و آنان در موارد مختلف به آن مراجعه کرده و براى دیگران نیز بیان مى کردند.
3ـ فرشتگان
یکى دیگر از منابع علم آن حضرت, فرشتگان مى باشند. حضرت زهرا(س) همانند خضر, ((ذوالقرنین)) و مریم بود که بر اساس ظاهر آیات قرآن, با فرشتگان الهى ارتباط داشتند و حقایقى از عالم غیب به آنان مى رسید. بلکه آن حضرت به مراتب از آنان بالاتر بود چون اگر حضرت مریم سیده زنان عصر خودش بود, حضرت زهرا(س) سرور زنان تمام جهانیان است.
طبق برخى روایات, ((مصحف)) آن حضرت مشتمل بر علومى بود که توسط فرشتگان در اختیار حضرت زهرا(س) قرار مى گرفت. البته راجع به ((مصحف)) آن حضرت که از چه منبعى مى باشد برخى روایات چنان که اشاره شد از املإ پیامبر(ص) شمرده است.
از امام صادق(ع) راجع به ((مصحف فاطمه(س))) سوال شد. حضرت در پاسخ فرمود: بعد از رحلت پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) دچار آن چنان حزن و اندوهى شد که از شدت و زیادى آن جز خدا کسى آگاهى نداشت. خداوند هم براى تسلى آن حضرت فرشته اى نزد وى فرستاد تا او را تسلى داده با وى سخن بگوید. حضرت زهرا(س) جریان را به حضرت على(ع) گفت. حضرت على(ع) فرمود: هر گاه احساس کردى که فرشته بر تو نازل و صدایى شنیدى مرا مطلع کن. پس آنگاه که فرشته آمد با حضرت سخن بگوید, به حضرت على(ع) خبر داد و آن حضرت هم هر چه مى شنید آنها را مى نوشت و از آن نوشته ها ((مصحف فاطمه(س))) به وجود آمد.(16)
در همین رابطه در روایت دیگرى امام صادق(ع) مى فرماید: بعد از رحلت پیامبر(ص) که فاطمه دچار حرن و اندوه زیاد شده بود جبرئیل بر او نازل مى شد و به او تسلیت مى گفت و از وضع پدرش به وى خبر مى داد و همچنین از آنچه در آینده نسبت به فرزندان او اتفاق مى افتد او را مطلع مى نمود و حضرت على(ع) آنها را مى نوشت و بدین وسیله ((مصحف)) فاطمه به وجود آمد.(17)
از این روایات و همانند اینها که فراوان است به خوبى استفاده مى شود که فرشتگان با فاطمه زهرا(س) ارتباط داشتند و دانشهایى الهى در اختیار آن حضرت قرار مى دادند. در باره مصحف حضرت(س) در ادامه نیز مطلبى خواهیم آورد.
4ـ القاى روح القدس
یکى دیگر از منابع علم حضرت زهرا(س), فیض روح القدس است. در آیات قرآن مواردى است که از تإیید روح القدس سخن به میان آمده است; از جمله در باره حضرت مسیح در آیات 87 و 253 بقره و 110 مائده و در باره پیامبر گرامى اسلام در آیه 110 بقره. در اینکه ((روح القدس)) چیست؟ میان مفسران گفتگوى بسیار است. از روایاتى که در منابع اهل بیت است استفاده مى شود که روح القدس روح مقدسى است که با همه پیامبران و معصومین(ع) بوده است و امدادهاى الهى را در موارد مختلف به آنها منتقل مى ساخته بلکه در مواردى در غیر معصومین(ع) نیز وجود دارد.
امام باقر(ع) به ((کمیت بن زید اسدى)) شاعر معروف اهل بیت(ع) فرمود: براى تو همان است که پیامبر اکرم(ص) به ((حسان بن ثابت)) فرمود: ((لن یزال معک روح القدس ما ذببت عنا)) همواره روح القدس با تو خواهد بود مادامى که از ما دفاع مى کنى. (18)
و در روایت دیگر حضرت امام رضا(ع) هنگامى که ((دعبل خزاعى)) بعضى از اشعار قصیده معروف خود ((مدارس آیات)) را خواند حضرت گریه شدیدى کرد. آنگاه فرمود: ((نطق روح القدس على لسانک بهذین البتیین)) روح القدس در این دو بیت به زبان تو سخن گفت.(19)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه ((والسابقون السابقون اولئک المقربون)) مى فرماید: پیشگامان, رسولان الهى(ع) و بندگان خاص خدا هستند که خداوند در آنها پنج روح قرار داده که یکى از آنها ((روح القدس)) است که به وسیله آن مطالب را درک مى کنند. (20)
در روایت دیگر در همین رابطه امام باقر(ع) مى فرماید: آنان به وسیله روح القدس آنچه را در زیر عرش است تا آنچه در زیر زمین است مى دانند. یعنى از طریق این روح هر چه را لازم است بدانند مى شناسند(21)
در برخى روایات در توصیف ارواح پنجگانه که در خاصان بندگان الهى است امام صادق(ع) مى فرماید: براى آن چهار روح ممکن است حادثه و اشکالى پیش آید ولى روح القدس از این امر مستثنى است, خواب و غفلت و کارهاى بیهوده و باطل از او صادر نمى شود و با روح القدس معارف و حقایق شناخته مى شود.(22)
از مطالبى که ذکر شد چنین استفاده مى شود که ((روح القدس)) یک روح امدادگر است که انسان را به هنگام انجام کارهاى مهم معنوى و الهى یارى مى دهد و به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است. در پیامبران و معصومین(ع) به گونه اى فوق العاده قوىتر و بارزتر عمل مى کند, و در دیگران به اندازه خودشان. هر چند از حقیقت و جزئیات آن اطلاع زیادى نداریم.(23) بنابراین یکى دیگر از منابع علم و دانش حضرت زهرا(س) و سایر معصومین(ع) ((روح القدس)) است که همواره با آنان است و آنان را در درک و فهم حقایق جهان هستى مدد مى رساند.
5 ـ نور الهى
یکى دیگر از منابع علم حضرت زهرا(س) نور الهى است که بر اساس روایات متعددى در آن حضرت و سایر معصومین(ع) وجود دارد. در روایتى آوردیم که آن حضرت در باره خویش مى فرماید: خداوند نور مرا آفرید که همواره مشغول تسبیح خدا بود. آنگاه آن را در درختى از درختان بهشت قرار داد و چون پدرم به امر خداوند از میوه آن درخت خورد نور من در پدر قرار گرفت. سپس به مادرم خدیجه منتقل شد و من از او متولد شدم. آنگاه مى گوید: ((و انا من ذلک النور اعلم ما کان و ما یکون و ما لم یکن, یا اباالحسن, المومن ینظر بنور الله تعالى)).(24)
من به وسیله آن نور, به آنچه گذشته و حال و آنچه نیامده آگاهم. اى اباالحسن! مومن با نور خداى متعال مى نگرد.
از این روایت به خوبى استفاده مى شود که یکى دیگر از منابع علم آن حضرت نور الهى است که در آن حضرت وجود داشته است و همان نور سبب شده که دانش و علم آن حضرت گسترده و فراگیر باشد. اینها که ذکر شد سرچشمه دانش آن حضرت و سایر معصومین(ع) بود. درک حقیقت این منابع کار ساده اى نیست. دارا بودن این منابع مهم و الهى است که آنها را از سایر مردم ممتاز مى گرداند و به آنها در هدایت و ارشاد مردم و حفاظت از معارف اسلامى کمک مى کند.
مصحف زهرا(س) یکى از منابع دانش امامان(ع)
منابعى که براى دانش حضرت زهرا(س) ذکر شد از منابع دانش امامان معصوم(ع) نیز مى باشند. به علاوه از روایات متعدد استفاده مى شود که یکى از منابع مهم امامان(ع) مصحف فاطمه(س) بوده است.
امام صادق(ع) در ضمن روایتى به برخى از منابع دانش امامان(ع) اشاره کرده مى فرماید: ... و مصحف فاطمه نزد من است. در آن است تمام دانشهایى که مردم در رابطه با آنها به ما نیاز دارند و ما (به جهت داشتن آن) به مردم نیازى نداریم. (25) در روایت دیگر, آن حضرت به ((فضیل)) مى فرماید: دانستى به چه چیز نگاه مى کردم؟ او در پاسخ مى گوید: خیر. حضرت مى فرماید: در کتاب فاطمه(س) نگاه مى کردم, هیچ کس به حکومت نمى رسد مگر اینکه نام او و پدرش در آن ثبت شده است. در آن نسبت به حکومت فرزندان امام حسن چیزى نیافتم.(26) یعنى على رغم تلاشى که فرزندان امام حسن(ع) مى کنند کسى از آنان به حکومت نخواهد رسید.
در برخى روایات از امام صادق(ع) روایت شده که ((مصحف فاطمه(س))) سه برابر قرآن است.(27)
از بعضى روایات استفاده مى شود که اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت در ((مصحف)) فاطمه(س) مى باشد.(28)
بنابراین روشن شد که حضرت فاطمه(س) همان طور که وجود مقدسش سرچشمه و منشإ وجود امامان معصوم است, علم و دانش مصحف او نیز از سرچشمه هاى دانش ائمه علیهم السلام است که از این موضوع عظمت و گستردگى دانش حضرت زهرا(س) کاملا روشن مى شود.
علم در خدمت هدایت جامعه
از مسوولیتهاى مهمى که پیشوایان معصوم(ع) به عهده دارند تلاش و کوشش و استفاده از دانش گسترده خویش در راه بالا بردن فرهنگ جامعه و دفع شبهات و پاسخ به مسائل آنان است. حضرت زهرا(س) در این رابطه با تمام توان, مسوولیت بزرگ خود را انجام مى داد. او از موضوعات ساده گرفته تا پیچیده ترین مسائل را پاسخگو بود و این میسر نبود مگر با احاطه علمى, قوت فکر و همت بلند و اتصال به منبع علم الهى, در اینجا به دو نمونه اشاره مى شود.
1ـ بانویى خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: مادر پیر و ناتوانى دارم که در نماز بسیار اشتباه مى کند, مرا فرستاده تا از شما بپرسم که چگونه نماز بخواند؟ فرمود: هر چه مى خواهى بپرس. آن زن سوالات خود را مطرح کرد تا به ده سوال رسید و حضرت زهرا(س) با روى گشاده جواب مى داد. زن از زیادى پرسش خود شرمنده شده گفت: شما را بیش از این زحمت نمى دهم. حضرت زهرا(س) فرمود: باز هم بپرس. آنگاه براى تقویت روحیه وى پاداش ارزشمند کسانى که به مردم معارف دینى مىآموزند را بیان فرمود. سپس ادامه داد: که از رسول خدا شنیدم که روز قیامت دانشمندان اسلام در پیشگاه الهى حاضر مى شوند و به اندازه علم و تلاش و کوششى که در راه آموزش و هدایت مردم داشته اند از خداى خویش پاداش دریافت مى کنند.(29)
2ـ حضرت على(ع) فرمود: در محضر رسول خدا بودیم که آن حضرت فرمود: بهترین چیز براى زنان چیست؟ هیچ کس نتوانست پاسخ درست بدهد! من به سوى فاطمه(س) آمدم و موضوع را با و در میان گذاشتم. فاطمه(س) گفت: من مى دانم. سپس فرمود: ((بهترین چیز براى زن این است که بیگانگان او را نبینند و او نیز آنان را نبیند)). به نزد پیامبر(ص) بازگشتم و جواب را گفتم. پیامبر فرمود: چه کسى به تو این مطلب را گفت؟ عرض کردم: فاطمه(س). با تعجب فرمود: ((فاطمه بضعه منى)). فاطمه پاره تن من است.(30) یعنى همان طور که من از علوم و معارف الهى در حد اعلى مطلعم, فاطمه که پاره اى از وجود من است نیز چنین است. دقت در این روایت مقام علمى حضرت فاطمه(س) را کاملا آشکار مى سازد.
البته در این خصوص ذکر دو نکته لازم است:
الف) ممکن است این سخن حضرت زهرا(س) تإکید و سفارشى باشد بر رعایت پوشش و حجاب و عفت و پاکدامنى در بانوان و گرنه بر اساس دستورات دیگر اسلامى که در سایر زمینه ها داریم در مواردى درس خواندن و رسیدن به درجات بالاى علمى براى زنان لازم و ضرورى است, تربیت پزشکان متخصص جهت انجام امور پزشکى مربوط به بانوان و همچنین تربیت دبیران و اساتید و محققین دانشگاهى از بین بانوان براى انجام امور فرهنگى و تحقیقاتى امرى است واجب که اگر در آن سستى شود همه مسوول هستند. روشن است که رسیدن به چنین مراحلى از پیشرفت و ترقى بدون ارتباط زن و مرد بسیار مشکل بلکه در مواردى ناممکن است. به علاوه خود آن حضرت(س) و دختر بزرگوارش حضرت زینب(س) با ایراد سخنرانیهاى آتشین و انقلابى خویش در مجامع عمومى که مردان نیز حضور داشتند, عملا به بانوان آموختند که انجام وظیفه اسلامى و دفاع از حق و امامت و رهبرى بر همگان واجب است. غیر از اینان افراد دیگرى نیز مانند ((سوده)), زن انقلابى و شجاع را مشاهده مى کنیم که در جنگ صفین چگونه از حضرت على(ع) حمایت مى کند و با اشعار انقلابى خویش, طایفه همدان را براى جنگ با معاویه تشویق و تحریک مى نماید.
بهرحال براى درک و فهم احکام و معارف اسلامى باید به جهات مختلف و روایات گوناگون در ابواب متنوع توجه نمود و از جمع بندى آنها, حکم اسلامى را به دست آورد.
ب) اینکه حضرت على(ع) به سوال پیامبر(ص) پاسخ نداد و حضرت زهرا(س) پاسخ صحیح داد دلیل بر آن نیست که حضرت على(ع) آن را نمى دانسته, زیرا آن حضرت بر اساس فرموده پیامبر(ص) اعلم مردم است. شاید هدف این بوده که عظمت علمى حضرت زهرا(س) براى اصحاب پیامبر(ص) و آیندگان بیشتر روشن شود.
.1 سوره نحل, آیه 43.
.2 احقاق الحق, ج3, ص482.
.3 تفسیر المیزان, ج12, ص303.
.4 عوالم العلوم, ج11, جزء6, ص859.
.5 بحارالانوار, ج43, ص13.
.6 نسإ, آیه :82 و اگر آن را به پیامبر و به صاحبان امر از ایشان برگردانند, اهل استنباط از اینان, آن را خورهند دانست.
.7 تفسیر کنزالدقائق, ج3, ص486.
.8 آل عمران, آیه 7.
.9 کافى, ج1, ص213, ح1.
.10 عنکبوت, آیه 47.
.11 بحارالانوار, ج23, ص188.
.12 عنبکوت, آیه 49.
.13 بحارالانوار, ج23, ص200, ح34.
.14 عوالم العلوم, ج11, بخش 2, ص834.
.15 عوالم العلوم, ج11, بخش 3, ص839.
.16 کافى, ج1, ص240.
.17 همان, ص241.
.18 سفینه البحار, ج2, ص495.
.19 اعلام الورى, ص318, این دو بیت شعر این بود: خروج امام لا محاله خارج یقوم على اسم الله و البرکات. یمیز فینا کل حق و باطل ـ و یجزى على النعمإ و النقمات.
.20 کافى, ج1, ص2 ـ 271.
.21 همان, ص272.
.22 همان.
.23 تفسیر پیام قرآن, ج9, ص131.
.24 عوالم العلوم, ج11, بخش2, ص859.
.25 ... و فیه ما یحتاج الناس الینا و لا نحتاج الى احد ... کافى, ج1, ص240, ح3. بحارالانوار, ج26, ص37, ح68.
.26 کافى, ج1, ص242, ح8.
.27 همان, ص239.
.28 عوالم العلوم, ج11, بخش 2, ص832.
.29 بحارالانوار, ج2, ص3, ح3.
.30 همان, ج43, ص54.
