زنان ، دیدگاههاى رییس جمهور و انتظارات درگفتگو با زنان صاحب نظر

عصمت گیویان ـ فریبا ابتهاج شیرازى

انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهورى, فرصتى ارزشمند براى طرح دوباره مسائل جامعه و بازنگرى آنها بود. بخش قابل توجهى از این مسائل, اختصاص به زنان و مسائل مربوط به آنان داشت. دیدگاههاى ویژه رئیس جمهور محترم, جناب آقاى خاتمى و واقعیتها و انتظاراتى که در این باره وجود دارد, موضوع مهمى بود که مى تواند گویاى بسیارى مسائل و خواستها باشد. آنچه در این فرصت به انجام رسید نظرخواهى از گروهى بانوان صاحب نظر و آگاه به مسائل اجتماعى است که در پیش روى دارید. و صد البته که پرسشهاى مطرح شده نمى توانست پاسخهاى یکسانى را در پى داشته باشد. دیدگاهها مختلف است و برداشتها گوناگون و گاه ناهمگون. بناى گزینش نیز نبود, جز برخى اصلاحات بسیار جزئى. ولى در باور ما نقطه نظرهاى ارائه شده همه مفید و برخى راهگشا و پاره اى نیز بسیار قابل توجه است. گمان داریم که خوانندگان عزیز نیز همین داورى را خواهند داشت. برخى توضیحات نیز در خود مقدمه آمده است.

پیش گفته:
حضور و نقشآفرینى زنان آگاه و سلحشور ایران اسلامى در همه عرصه ها و صحنه هاى خطیر انقلاب, حقیقتى آشکار و انکارناپذیر است. چنانچه در جریان انتخابات تاریخ ساز هفتمین دوره ریاست جمهورى نیز ((زنان)), ((انگیزه))ها و ((نیاز))هایشان, سهم تعیین کننده اى در نتایج بدست آمده داشت. اما امروز پس از برگزارى انتخابات و گزینش رئیس جمهور محترم و آغاز کار دولت جدید, آنچه چشمها را به سوى خود دوخته است پى گیرى عملى برنامه هایى است که در روزهاى انتخابات مطرح شده است.
همیشه گفته و شنیده ایم که زنان نیمى از پیکره جامعه هستند, و افزون بر این, به واسطه نقش ((مادرى)) خویش, تإثیر شگرفى بر نیمه دیگر جامعه دارند.
بررسى دیدگاههاى رئیس جمهور محترم, حجت الاسلام و المسلمین آقاى خاتمى در خصوص زنان, برنامه ها, نیازها و موانع حرکت ایشان در زمینه بهبود وضعیت دختران و بانوان جامعه, گامى در جهت تبیین انتظارات و راهکارها و تحقق برنامه ها و آرمانهاست.
آگاهى از نقطه نظرهاى موجود بویژه دیدگاههاى آن دسته از بانوان صاحب نظرى که در زمینه هاى مختلف اجتماعى مى توانند نماینده تفکر بخشهایى از جامعه به شمار آیند و به هر حال گویاى انتظارات موجودند, ما را در دستیابى به این مهم یارى خواهد کرد. به همین انگیزه ((پنج پرسش)) مشخص را با جمعى از بانوان دست اندرکار امور اجتماعى و فرهنگى و آشناى به مسایل بانوان مطرح ساختیم. بیشتر خواهران ارجمند این فرصت را در اختیار مجله گذاشته و به پرسشها پاسخ گفتند که لازم مى دانیم از آنان سپاسگزارى کنیم. نسبت به چند نفر از خواهران گرامى نیز توفیق یارمان نشد که پاسخ پرسشهاى ارسالى را دریافت کنیم.

خواهران ارجمندى که نقطه نظرهاى خود را ارائه فرمودند به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:
سرکار خانم منیژه آرمین
سرکار خانم عذرا انصارى
سرکار خانم سهیلا جلودارزاده
سرکار خانم شهلا حبیبى
سرکار خانم فاطمه راکعى
سرکار خانم صدیقه رجایى
سرکار خانم زهرا شجاعى
سرکار خانم نفیسه فیاض بخش
سرکار خانم جمیله کدیور
سرکار خانم نرگس گنجى
سرکار خانم صدیقه وسمقى

محور اول
1ـ تلقى شما از دیدگاههاى رئیس جمهور محترم, جناب آقاى خاتمى, در خصوص مسائل زنان چیست و فکر مى کنید چه ویژگى در این دیدگاهها وجود دارد؟

خانم حبیبى: توجهى که ایشان در ارائه برنامه هاى خود نسبت به زنان داشتند و نظراتى را که عنوان کردند نشانگر دیدگاههاى مثبتى در این زمینه است. بویژه اینکه رئیس جمهور در برنامه هاى تبلیغاتى خود فعالیتهاى اجتماعى زنان را منحصر به ورود بانوان به بازار کار و اشتغال ندانسته و با تإکید بر فعالیتهاى غیر دولتى آحاد این قشر را اعم از شاغل و خانه دار به تحرک اجتماعى و حضور در صحنه هاى مختلف دعوت کرده اند. این امر نشانگر این است که ایشان در خصوص مسایل زنان, استعدادها, تواناییها و حوزه و عرصه فعالیتهاى آنان فکر کرده اند. من امیدوارم که این نحوه برخورد فقط به دوران تبلیغات ریاست جمهورى محدود نشود, اگر چه در دورانى که جناب آقاى خاتمى در سمت مشاور رئیس جمهور و ریاست کتابخانه ملى فعالیت مى کردند و من از نزدیک با ایشان برخوردهایى داشتم, شاهد تکریم و احترام ایشان نسبت به بانوان و تشویق آنان در عرصه هاى مختلف بوده ام. نحوه برخورد ایشان نسبت به منزلت و تواناییهاى زنان نیز, زبانزد خانمهایى است که قبلا با ایشان کار مى کرده اند.

اما ببینیم خانم رجایى چه نظرى دارند:
خانم رجایى: با شناختى که از آقاى خاتمى در قبل و بعد از انقلاب اسلامى پیدا کرده ام, ایشان را فردى متقى و مومن و از علماى روشنفکرى یافتم که روشنفکرىشان را بر اساس ((من یتق الله یجعل له فرقانا)) دارند و صاحب دیدگاههاى روشن و از دین نشإت گرفته هستند. تصمیم گیریها و موضع گیریهایشان بموقع و بر اساس شرایط زمان و مکان, آن هم برخاسته از دیدگاه اسلام است. دیدگاههاى ایشان نسبت به زنان و مسائل آنان همان نگاه پیغمبر(ص) است که به انسان دارند. پیامبر ما به انسان به عنوان موجودى باکرامت نگاه مى کردند.
جناب آقاى خاتمى, این طور که بنده تلقى کرده ام, معتقدند به لحاظ ظلم و ستمى که در گذشته به زن و جایگاه و مقام و منزلت او رفته است, باید زمینه اى مساعد براى رشد و تعالى او به وجود آید و موقعیتهایى فراهم شود تا هویت خویش را بیشتر بشناسد.

خانم راکعى و خانم جلودارزاده نیز دیدگاهى در همین راستا دارند:
خانم جلودارزاده: معتقدم دیدگاههاى جناب آقاى خاتمى در خصوص مسایل زنان کاملا منطبق با دیدگاههاى حضرت امام((ره)) و مقام معظم رهبرى است. با توجه به ارتباط نزدیکى که حدود بیست سال ایشان با بیت حضرت امام((ره)) داشتند, این دیدگاهها به خوبى برایشان جاافتاده و عملکردشان در طول سالهاى انقلاب, چه در زمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و چه سایر مناصب حاکى از برخورد مکتبى اسلامى و منطقى با موضوع زنان بوده است. امید است با همین دیدگاهها بتوانند با هماهنگى اى که بین بخشهاى مختلف ایجاد مى نمایند, مسایل و مشکلات زنان را حل نمایند. همچنین تلاش کنند عرف غلط و رودربایستیها را آنجا که خلاف اسلام است بشکنند و از میان بردارند تا زنان با توجه به ایجاد بسترى مناسب و تقویت فرهنگ عمومى جامعه مشارکت هر چه بیشترى در زمینه هاى سیاسى و اجتماعى داشته باشند.
خانم راکعى: از شناختى که روى افکار و نحوه برخورد رئیس جمهور با این مسإله چه در طول تصدى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و چه بعد از آن داشته ام, مى توانم عرض کنم که تکریم جناب آقاى خاتمى از زن, از نوع تکریم حضرت امام(ره) است; منشى که از جدشان رسول اکرم(ص) به ارث برده اند. براى جناب آقاى خاتمى مثل هر عالم اندیشمند مسلمان, زن در وهله اول انسان است و بعد زن. لذا امیدوارم در دوران ریاست جمهورى ایشان, زنان به معنى واقعى در حد استعداد و توان خود, جایگاههاى شایسته خود را در جامعه اسلامى باز یابند.

خانم فیاض بخش مشخصا توجه به جوانان و زنان را یادآور مى شوند:
خانم فیاض بخش: دیدگاههاى جناب آقاى خاتمى از ابتداى نامزدى ایشان براى ریاست جمهورى بحمدالله توإم با روشنگرى بوده و ویژه توجهى که به جوانان و زنان داشتند کاملا واضح بوده است. مهم این است که ان شإالله تا حداکثر ممکن این دیدگاهها با نظرات مقام معظم رهبرى که اکمل کلام و افضل الخطاب است, تطبیق یابد. همچنین باید تلاش شود که نظرات وزرإ و زیرمجموعه دولت نیز حقیقتا با نظرات رهبرى منطبق شود.

خانم کدیور بیشتر نگاه به آینده دارند تا دوران تبلیغات انتخابات:
خانم کدیور: در رابطه با دیدگاههاى جناب آقاى خاتمى در مورد زنان, در دو مقطع مى توان بحث را مطرح کرد: مقطع نخست در دوران تبلیغات و به عبارتى در دوران قبل از انتخاب شدن به ریاست جمهورى است و مقطع دوم در دوران ریاست جمهورى و به عبارتى در حیطه عملى کردن شعارهاى انتخاباتى ایشان است.
در مقطع نخست, آقاى خاتمى با تإکید بر تواناییها و استعدادهاى موجود در بانوان, ضرورت استفاده از نیروهاى مستعد و تواناى آنان را مورد تإکید قرار دادند. سابقه روشن مدیریتى ایشان در وزارت ارشاد و بهره گیرى ایشان از زنان در سطوح مدیریتى, در حقیقت زمینه ساز مساعد و موثر این اظهارات و موضعگیریها بود. همچنین تإکید ایشان در سخنرانیها و اعلام برنامه هایشان بر رفع ظلم تاریخى نسبت زنان و دختران نیز از جاذبه هاى دیگر برنامه هاى ایشان بود.
در حقیقت این دو بعد ایجابى و سلبى در مقطع نخست, یعنى دوران تبلیغات, مهمترین عامل روىآورى خانمها به انتخاب آقاى خاتمى بود.
اما در مقطع دوم یعنى بعد از انتخاب شدن به منصب ریاست جمهورى, طبعا زنان با دغدغه و امید به آینده مى نگرند. اینکه چه برنامه هایى براى رفع نابرابریهاى جنسیتى و رفع مظالم تاریخى اتخاذ شود و تا چه حد از نیروهاى مستعد و تواناى زنان در رده هاى مدیریتى کشور با توجه به شایستگیهایشان بهره گرفته شود و اینکه رئیس جمهور منتخب تا چه حد, زمینه ساز حاکمیت نگرش ((انسان سالارى)) به جاى ((مردسالارى)) حاکم شود, نکاتى است که باید منتظر آینده بود. البته اینکه من شخصا ایشان را براى ریاست جمهورى ((اصلح)) دانستم فقط به خاطر دیدگاههاى ایشان در خصوص مسائل زنان نبود بلکه به خاطر جامعیت شخصیت و برنامه هاى ایشان بود.
زنان ما امیدوارند جناب آقاى خاتمى مطابق وعده هایى که در دوران تبلیغات ریاست جمهورى دادند, بتوانند بر موانع موجود غلبه کنند و زنان ما شاهد دوران جدیدى از حیات سیاسى, اجتماعى و فرهنگى خود باشند.

خانم گنجى بیش از هر چیزى, نگاه مستقل آقاى خاتمى از یک سو و شخصیت مستقل بانوان در نگاه ایشان را یادآور شده اند:
خانم گنجى: به نظر مى رسد که دیدگاههاى آقاى رئیس جمهور در باره مسائل زنان, نه تابع باورهاى شایع و ریشه دار ـ اما نادرست ـ است و نه متإثر از ضرورتهاى تبلیغاتى روز و نه حاکى از موضعگیریهاى انفعالى در برخورد با دستگاههاى تبلیغاتى غربى.
از ویژگیهاى این دیدگاهها آن است که علاوه بر وضوح و روشنى کافى, بیشتر ناظر بر باور تواناییهاى زنان توسط خودشان و جامعه و فراهم ساختن امکان رشد آنان در عرصه هاى فرهنگى, سیاسى و اجتماعى است. یکى از نظراتى که حاکى از استقلال و اصالت این دیدگاههاست آن است که ایشان مشارکت اقتصادى و اجتماعى زنان را در شاغلان خارج از خانه محدود نمى بیند و معتقد است باید امکانات و مقدماتى فراهم شود که زنان خانه دار نیز از حضور در صحنه جامعه برکنار نروند. همچنین نقش فرهنگى و اقتصادىاى که در خانه دارند, به حساب آید. در حالى که رسانه ها و حتى بسیارى از صاحب نظران متشرع, هر گاه سخن از مشارکت اجتماعى زنان در میان مىآید, تنها زنان شاغل را در نظر مىآورند و این نوعى غربزدگى پنهان است.

نزدیک به همین نگاه را خانم شجاعى دارند:
خانم شجاعى: طرح مسایل زنان در سالهاى اخیر و بالاخص در ایام انتخابات, از موضوعات محورى بود که با انگیزه هاى مختلف صورت مى گرفت. آنچه که از سوى رئیس جمهور فرزانه, در این رابطه طرح مى شد, هیچ شائبه اى در آن وجود نداشت. به عبارت دیگر آقاى خاتمى با شناختى عمیق و دقیق از مسائل زنان و به دور از شعارزدگى و به عنوان یک باور قلبى معتقد به وجود توانمندیها و شایستگیهایى در زنان هستند. ایشان اظهار مى داشتند این جامعه است که نیازمند بهره مندى از لیاقتها و اندیشه هاى زنان است. ایشان به ظلم تاریخى که بر زنان رفته و محرومیتهایى که به دلایل فرهنگى, اجتماعى به جامعه زنان در طول تاریخ وارد شده آشنا هستند, و از سوى دیگر به نقش سازنده و موثر زنان در برهه هایى از تاریخ در کنار موفقیتهاى بزرگى که مردان آفریدند, اذعان دارند. دیدگاه آقاى خاتمى در مورد زنان, واقع بینانه, منطقى, عمیق, متعادل, روزآمد و به دور از ذهنیتهاى غلط و منحرف و یا تفکرات افراطى است.

خانم آرمین مشخصا به دو نکته در خور توجه در دیدگاههاى رئیس جمهور اشاره کرده اند و خانم وسمقى نیز این پرسش را به اختصار برگزار کرده اند:
خانم آرمین: به نظر من دو نکته از فرمایشات ایشان, نکات بسیار مهمى را در خود داشت, اول اینکه گفتند: ((تإکید مى کنم که ما متولى زنان نیستیم و ...))
چرا که تا کنون, آقایان مدعى دفاع از زنان طورى حرف مى زدند و عمل مى کردند که انگار مى خواهند لطفى در حق آنها بکنند و نه آنکه حقى را به حق دار برسانند.
دوم اینکه خانمها باید در تصمیم گیریها و سیاستگزاریهاى کلى کشور و نه فقط مربوط به زنان, موثر باشند.
معمول جامعه ما چنین بوده که همه تصمیمها گرفته مى شده, برنامه ریزیها هم انجام مى شده و در آخر چند نفر از خانمهاى صاحب نظر را هم, البته به عنوان زینت المجالس مىآوردند و در مطبوعات و صدا و سیما هم مطرح مى کردند.
باید توجه داشته باشیم که اینها جلوه هاى تبلیغاتى مسإله است; نه آنچه زنان ما و جامعه ما به آن نیاز دارند.
خانم وسمقى: دیدگاههاى مورد نظر در باره زوایا و مسائل مختلف مربوط به زنان مثل زن در خانواده, زن و مشارکتهاى سیاسى, زن از دیدگاه فرهنگى و اجتماعى و علمى و مسائلى از این قبیل فراوان است و بحث در باره همه اینها از حد یک مصاحبه بیرون است. به اجمال آنکه, آقاى خاتمى در این مسائل بسیار واقع نگر, خوش فکر و داراى بینشى مبتنى بر مبانى اسلامى هستند و از ویژگیهاى ایشان در این باره عدم تعصب ایشان نسبت به جنسیت در مسائل اجتماعى و سیاسى, و تفکر مترقى و آگاهى ایشان نسبت به ضرورتهاى روز است.

اما خانم انصارى بیشتر به مستندسازى دیدگاههاى جناب آقاى خاتمى پرداخته اند و نکاتى در خور توجه را از متون تاریخى و دینى شاهد گرفته اند:
خانم انصارى: جناب آقاى خاتمى ریاست محترم جمهورى اسلامى ایران با توجه به ارتباط نزدیک با حضرت امام(ره) و همچنین آشنایى با دیدگاههاى مقام معظم رهبرى و شخصهایى چون شهید بهشتى و مطهرى, نگرش بسیار مثبت و واقع بینانه اى نسبت به بانوان و اعتقاد فکرى و عملى در مورد زنان و جایگاه آنان در آفرینش و قرآن و احادیث دارند. اگر بدون تعصب, تاریخ اسلام را بررسى کنیم درمى یابیم که اسلام براى زن حتى در حد رهبرى یک نهضت فکرى و اجتماعى جلو رفته است, همچنان که در تاریخ داریم بعد از رحلت رسول اکرم(ص), على(ع) و زبیر که از بزرگترین شخصیتهاى آن روز بودند به جهت شرایط خاص سیاسى موجود براى تصمیم گیرى و انتخاب مواضع خدمت حضرت زهرا(س) مى رسیدند و آن حضرت را به عنوان بالاترین مرجع تصمیم انتخاب کردند تا دیدگاه و اوامر او را در امور سیاسى و حکومتى اجرا نمایند. مى بینیم که آن حضرت براى حل مشکلات امت اسلامى نقش سیاسى و تاریخى خود را ایفا مى نماید (المصنف, عبد الرزاق, ج8, ص572, حدیث :4 و نیز المذکر و التذکیر و الذکر, ص91).
چنان که پس از شهادت امام حسین(ع) به دلیل شرایط خاص, حضرت زینب(س) جانشین ظاهرى امام حسین(ع) شد و با گرفتن دستورات شرعى از امام سجاد(ع) به حل مسائل و مشکلات سیاسى, اجتماعى, فرهنگى, تبلیغى پرداخت و این معنا به خوبى از روایت ذیل استفاده مى شود:
شخصى به نام احمد بن ابراهیم مى گوید: در مدینه خدمت حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) رسیدم و در مورد امامت و ولایت امامان معصوم(ع) از او سوال کردم. او امامان را یکى بعد از دیگرى نام برد تا رسید به حضرت مهدى(عج). گفتم: آیا او متولد شده است؟ گفت: بله. گفتم: اکنون کجاست؟ فرمود: پنهان است. گفتم: پس در این شرایط, مرجع و رهبر شیعیان چه کسى است و مردم در مسائل شرعى و حوادث گوناگون به چه کسى مراجعه کنند؟ فرمود: به جده اش که مادر امام حسن عسکرى(ع) است. من عرض کردم: از کسى پیروى کنیم که وصى و مدیر کارهاى او یک زن است؟! فرمود: این کار به پیروى از امام حسین(ع) است, زیرا امام حسین(ع) خواهرش حضرت زینب را وصى و جانشین ظاهرى خود قرار داد و براى حفظ جان امام سجاد(ع) از مخاطرات و توطئه دشمنان که ممکن بود به قطع سلسله امامت منجر شود, دستورهاى امام سجاد(ع) توسط حضرت زینب(س) اجرا مى گردید (نگاه کن: کمال الدین و تمام النعمه, ابن بابویه, باب 45, ح37).
همچنین در باره حکومت جهانى حضرت مهدى(عج) در روایتى که در کتاب بحارالانوار آمده است مى خوانیم در بین سیصد و سیزده نفرى که با آن حضرت, در بین رکن و مقام, بیعت مى کنند, پنجاه نفرشان از زنان مى باشند. به نظر مى رسد این بیعت زنان به عنوان مشارکت و مدیریت آنان در امر حکومت مى باشد نه یک موضوع ساده و فقط احترام به امام عصر(عج). شاید بتوان از این روایت استفاده نمود که حضرت مسوولیتهاى مهمى را به زنان واگذار خواهند کرد.

محور دوم
2ـ عمده ترین مسإله اى که جناب آقاى خاتمى در زمینه بانوان باید مورد توجه قرار دهند و در مدیریت و برنامه هاى خویش آن را پى بگیرند چیست؟
خانم وسمقى: به نظر من یکى از مشکلات زنان این است که در برنامه ریزى و اداره کشور در سطوح مختلف مشارکت جدى ندارند. یعنى امکان مشارکت براى آنان وجود نداشته و یکى از برنامه هاى مهم آقاى خاتمى را با توجه به دیدگاههاى ایشان و علاقه شان به دستیابى زنان به حقوق خود, این مى دانم که راه را براى مشارکت زنان در مدیریت کشور هموار کنند و قطعا زنان وقتى در برنامه ریزیها و مدیریتها حضور داشته باشند, به مسائل و مشکلات مربوط به زنان و حل آنها بیشتر توجه خواهند داشت. به علاوه این حق مسلم زنان است که در اداره کشور خود سهیم باشند و در کیفیت آن دخالت کنند. اگر چه همه مشکلات زنان در کشور مربوط به قوه مجریه نیست, اما در هر حال بهترین راه این است که از وجود زنان در سطوح مختلف مدیریت استفاده شود و این امر مى تواند مسلما به حل تدریجى مشکلات زنان کمک موثرى نماید.

خانم رجایى نیز همین خواست و ضرورت را مطرح مى کنند:
خانم رجایى: زنان با توجه به حضور کمى و کیفى بعد از انقلاب, در صحنه هاى اجتماعى و سیاسى و فرهنگى, بدون شک در سطوح تصمیم گیرى کشور نیز حضور خواهند داشت. عمده ترین مشکل را انتخاب مسوولین اجرایى از میان زنان مى دانم. ما در سطوح معاونت, مشاورت و مدیرکلى ... مشکلى نداریم و آقاى خاتمى هم مصمم هستند که در اداره امور کشور و مدیریتهاى بالا, زنان دخالت مستقیم داشته باشند, اما این به آن معنا نیست که بدون تإمل و در اثر فشار, افراد اجرایى را که تجربه کمترى در این زمینه ها دارند از میان زنان انتخاب کنند.

اما خانم انصارى با نگاهى کلى تر به این موضوع مى نگرند:
خانم انصارى: مهمترین موضوعى که لازم است ایشان پى گیرى کنند, احیإ شخصیت زن و معرفى جایگاه و منزلت زن در خانواده و اجتماع ایران و جامعه جهانى است. همچنین فراهم نمودن امکانات و لوازم رشد و شکوفایى استعدادهاى نهفته زنان و بارور نمودن ذوق و هنر و خلاقیت در آنان و استفاده از دیدگاههاى بانوان به گونه اى سازمان دهى شده و واگذارى مسوولیتها به آنان, بویژه در برنامه ریزیهاى مربوط به قشر بانوان, از اهم موضوعات است. در جهت رشد علمى و تخصصى زنان باید گامهاى جدى و عملى برداشته شود تا همچنان که زنان ما با تربیت و پرورش فرزندانى انقلابى و مجاهد و شرکت فعالانه خود در پشت جبهه در عرصه جهانى درخشیدند, در دوران ریاست جمهورى جناب آقاى خاتمى در عرصه هاى علمى و فرهنگى و تخصصى به مرحله اى برسند که به دنیا نشان دهند علم و ایمان, تدین و تخصص همه باید در خدمت خدا و صلاح و نجات بشریت باشد.

خانم آرمین نه تنها پرسش بلکه نگرانى خود را متوجه پایگاه اجتماعى زنانى مى کنند که باید در مدیریتها به کار گرفته شوند:
خانم آرمین: امیدواریم آقاى خاتمى, حرف را تبدیل به عمل, و ذهنیت را به عینیت مبدل کنند.
ایشان تإکید فرمودند بر اینکه زنان مى بایست در مدیریتهاى سطوح بالا شرکت داشته باشند. من از ایشان مى پرسم کدام زنان؟!
آیا از زنانى استفاده مى شود که از قلب مردم برخاسته اند. زنانى که اگر دردمند نباشند, حداقل دردآشنا باشند و یا زنانى که فقط وارث افتخارات دیگران هستند.
به عبارت دیگر مى خواهم بگویم, خطر بزرگى که جامعه فرداى ما را تهدید مى کند, انحصارى بودن امکانات فرهنگى است. ایشان مى بایست به ارتقاى عمومى فرهنگ زنان بیندیشند. نه فقط مرکزنشینان و یا قشرهاى خاص. به خصوص بر این نکته تإکید مى کنم که از دامان زنان بافرهنگ, شجاع و مقتدر است که انسانهاى حق طلب و مخلص و موثر برمى خیزند. حتى معتقدم که تحصیلات بالا براى مادر خانواده, ضرورىتر از پدر خانواده است, چون نقش فرهنگ سازى مادر, تعیین کننده تر است.

همین توجه را خانم گنجى دارند اما به گونه اى ریزتر و با ذکر برخى ویژگیها:
خانم گنجى: فراهم آوردن این زمینه که نقش و توانایى زنان در مراحل مختلف انقلاب اسلامى براى مردم شناخته شود و با تقویت این توان و نقش, در سازندگى خود و جامعه شان به کار افتد.
اگر آقاى خاتمى در دوران ریاست جمهورى خویش پایه هاى این باور را که هم امکانات و هم مسوولیتها باید بر اساس خردمندى, تجربه, تعهد و کارآیى افراد ـ صرف نظر از جنسیت آنها ـ تقسیم شود, در کادرهاى پایین تر اجرایى و کل جامعه پى ریزى کند, کار بزرگى انجام شده است.
متإسفانه تقسیم مسوولیتها و ارتقإ و رشد شغلى, اجتماعى و فرهنگى زنان و تواناییهاى آنان آنچنان که باید لحاظ نمى شود, حتى در وزارتخانه هایى مانند آموزش و پرورش و بهداشت و درمان که سهم زنان ـ به لحاظ کمى و کیفى ـ اجتناب ناپذیر و چشمگیر است. همچنین در برخى نهادها, مانند نهضت سوادآموزى, در برنامه ریزى و تصمیم گیریهاى اساسى به نظر مى رسد که زنان به حد ضرورت دخالت داده نمى شوند. این, علاوه بر آنکه ستمى در حق تجربه ها توانهاى آنان است, براى خود این موسسات نیز به صلاح نیست. به هر حال امید است در زمان ریاست جمهورى ایشان زنان ایران اسلامى چنان که هستند شناخته شوند, نه چنان که مى نماید; و این نمود با واقعیتهاى عظیمى که به آن دست یافته اند, تناسب ندارد.

خانم کدیور نیز بهره گیرى از زنان در سطوح مختلف مدیریتها را مسإله اصلى مى دانند:
خانم کدیور: در سطح کلان, بهره گیرى از زنان در سطوح مختلف تصمیم گیرى و مدیریتى و واگذارى مسوولیت به آنان در سطح خرد, زمینه سازى براى رفع نابرابریهاى جنسیتى, با هدایت افکار عمومى و مسوولین ذیربط براى رفع مشکلات زنان در زمینه مسائل حقوقى, سیاسى, اقتصادى, اجتماعى و فرهنگى.
در یک کلام باید منزلت زن ایرانى چنان که شایسته است, احراز و تثبیت شود, و این منزلت نه در میدان ((توصیف)) و ((شعار)), بلکه در میدان واقعیتهاى اجتماعى و سیاسى چهره نشان دهد.

خانم شجاعى و خانم جلودارزاده ایجاد فرصتهاى مساوى در جهت استفاده از امکانات مختلف را مهمترین مسإله مى شمارند:
خانم شجاعى: همان گونه که ایشان در اظهاراتشان بیان کردند که ما متولى زنان نیستیم و کارى که باید صورت گیرد, رفع موانع و تضییقاتى است که بر سر راه پیشرفت فرهنگى اجتماعى زنان وجود دارد. ایجاد زمینه مساعد و فرصتهاى عادلانه و تإمین دسترسى به امکانات برابر و مقابله با هر گونه تبعیض و ستمى که به لحاظ جنسیتى به زنان و تصمیم گیرى استفاده شود تا جامعیت برنامه ها و انطباق آن با نیازهاى همه آحاد جامعه اعم از زن و مرد در نظر گرفته شود.
خانم جلودارزاده: یکى از اقدامات لازم, رفع تبعیضات در بهره بردارى و استفاده از امکانات عمومى در سراسر کشور است. هنوز میزان استفاده دختران ما در آموزش و پرورش به مرحله تساوى با پسران نرسیده است و هر چه به مقاطع تحصیلى بالاترى برسیم, مشاهده مى کنیم امکان استفاده پسران بیشتر است. به عنوان مثال کمبود مدارس راهنمایى و دبیرستان در روستاها بیشتر موجب ترک تحصیل براى دختران است, زیرا پسران با هر وسیله نقلیه اى مى توانند خود را به محل تحصیل خویش برسانند, اما دخترها دچار مشکل هستند. همچنین على رغم اینکه دختران تواناییها و استعدادهاى شایان توجهى از خود نشان دادند در برخى مناطق به دلیل عدم وجود معلمان زن دچار خسارت مى شوند. در زمینه امکانات رفاهى ورزشى و تفریحى و سایر امکانات که جنبه خدمات عمومى دارد نیز دسترسى دختران کمتر از پسران است; باید سعى شود این تساوى برقرار گردد. امید است با نگرشهاى فرهنگى متعادلى که جناب آقاى خاتمى دارند تلاش همه جانبه اى به منظور رشد و اعتلاى سطح فرهنگ دختران و زنان جامعه با استفاده از روشهاى نو و علمى صورت گیرد تا نسل آگاه و مقاومى در مقابل تهاجم, فرهنگى داشته باشیم. بدون شک مبارزه با این تهاجم نیازمند یک برنامه ریزى همه جانبه فرهنگى است.

خانم راکعى مسإله مهم را تغییر نگرش جامعه نسبت به زنان مى دانند:
خانم راکعى: مهمترین مسإله, تغییر دید و نگرش جامعه نسبت به زن است. جامعه باید مثل همه زمینه هاى دیگر در ارتباط با مسإله زن هم, دید فرهنگى پیدا کند. وقتى در مدیریتها و دیگر برنامه هاى اجتماعى, شایستگیها بدون در نظر گرفتن جنسیت مد نظر باشد, دغدغه ها کم مى شود; دغدغه هاى انسانى و انسانها مى پردازند به تقویت قواى فکرى, علمى و فرهنگى خود, تعالى انسانى, به معنى واقعى مفهوم مى یابد.

خانم حبیبى با اشاره به رهنمودى از مقام معظم رهبرى, پیدا کردن راهکارى این رهنمودها را مورد توجه قرار داده اند. ولى خانم فیاض بخش عمده ترین مسإله زنان را به بزرگترین مشکل جامعه پیوند زده اند:
خانم حبیبى: حضرت آیت الله خامنه اى مى فرمایند: ((مسإله زن یک مسإله بسیار مهم, خیلى جدى و بسیار موثر در وضع آینده است و با وجود اینکه در این چند سال راجع به قضیه زن در جمهورى اسلامى, زن ایرانى و اساسا زن در دیدگاه اسلام خیلى بحث شده است ... هنوز کارهاى نشده بسیار است, بلکه کارهاى شده بسیار کم است ... باید مستقیم سراغ مشکلات زن رفت ... بیان مشکلات و جستجو و دنبال گیرى مشکلات از نظر من از همه اساسى تر, مهم تر و کارگشاتر است.)) با توجه به این دیدگاه و نظر امام راحل که اشاره فرمودند ((زنان در طول تاریخ دچار مظلومیت مضاعف بوده اند)), ضرورت تداوم این دیدگاه و توجه به آن بسیار روشن و آشکار است.
اگر راهکارهاى ناشى از این نگرشهاى پیامبرگونه, در برنامه ها و اقدامات انجام شده به صورت متعادل در همه زمینه ها مورد توجه قرار گیرد به نتایج مطلوبترى دست خواهیم یافت.
خانم فیاض بخش: براى بررسى این موضوع باید دید بزرگترین مشکل جامعه چیست و سپس دردها را با درمانها هماهنگ کرد. به نظر مى رسد در حوزه مشکلات فرهنگى موجود, ضعف فرهنگى در زمینه اقدامات براى بانوان وجود دارد که باید در این جهت سرمایه گذاریهاى بیشترى صورت گیرد. آنچه از فرهنگ شاهنشاهى ریشه دوانده باضافه تهاجم فرهنگى در عصر حاضر, درد بزرگى را ایجاد کرده که مى بایست با دقت و با بهترین شیوه ها درمان شود. در این زمینه مسإله حجاب و خواست اسلام از زنان, مسإله اى مهم است. همچنان که اسلام حجاب را مجوز حضور اجتماعى زن قرار داده, باید برنامه ریزیهاى دقیقى به منظور تعمیق این اصل انجام بگیرد. در زمینه مسایل حقوقى باید کارى اساسى در شناخت و ارتقإ آگاهیهاى حقوقى زنان صورت گیرد و به طور کلى به نظر مى رسد افزایش فرهنگ عمومى زنان مهمترین برنامه ریزى جناب آقاى خاتمى باشد.

محور سوم
3ـ ارزیابى و پیش بینى شما نسبت به مشکلات و موانعى که احتمالا, رئیس جمهور محترم, در خصوص برنامه هاى خویش براى بانوان, در پیش روى دارند چگونه است؟
خانم فیاض بخش: تجربه دورانهاى گذشته ریاست جمهورى نیز نشان مى دهد که بزرگترین مانع تحقق اهداف و خواسته هاى آنها, فقر فرهنگى بوده است. هر اقدامى که بخواهد انجام گیرد تا پایه ریزیهاى فرهنگى انجام و تحکیم نشده باشد به نتیجه اى که باید نمى رسد و هم اکنون نیز این فقر و ضعف فرهنگى احساس مى شود.

خانم جلودارزاده با خوش بینى گذشته اند, ولى خانم کدیور این خوش بینى را ندارند لکن ناامید نیز نیستند, هر چند معضلاتى را نیز بر مى شمارند:
خانم جلودارزاده: من معمولا به مسائل, خوش بینانه مى نگرم. ان شإالله به حول و قوه الهى مسائل و مشکلات را با توکل, همت عالى و برنامه ریزى بتوانیم از سر راه برداریم.
خانم کدیور: طبعا طیف توقعات زنان از رئیس جمهور محترم بسیار گسترده خواهد بود و همین توقعات گسترده, شاید یکى از مهمترین مسائلى است که رئیس جمهور با آن درگیر خواهد بود. گذشته از این مسإله که قسمت اعظم این توقعات بحق است, ولى باید توجه داشت که در واقع ستم تاریخى به زنان را نمى توان انتظار داشت که در کوتاه مدت برطرف شود و حل و برآورده کردن این توقعات زمان بر است. علاوه بر این مسإله, رئیس جمهور با چند معضل اساسى دیگر مواجه است: نخست افراد متحجرى که حاضر به هیچ گونه تحولى در باور خود در رابطه با مسائل زنان نیستند و در حقیقت اسیر و زندانى تصورات و اندیشه هاى فسیل شده خود در رابطه با زنان هستند. این طیف با هر سیاست و برنامه اى که در صدد تحول و تغییر وضع موجود, و طبعا در چارچوب شریعت اسلامى و قانون اساسى, بدون منطق و دلیل مخالفت مى کنند.
دوم متجددین بى هویت که عاجز از شناخت هویت اصیل و اسلامى, راه حلهایى براى مشکلات زنان ارائه مى دهند که اصولا متناسب با فرهنگ و سنن اصیل ما نیست.
مشکل سوم, عدم همکارى نهادهاى ذیربط براى حل مشکلات حقوقى, فرهنگى, اجتماعى, سیاسى و اقتصادى زنان است. این مشکل ناشى از آن است که برخى مسوولین ذیربط على رغم اعتقاد به تحول, نگران برخى سنن و عرف رایج هستند. از این رو از دگرگونى و تحول ولو بحق مى هراسند.
و بالاخره مشکل تعدد تشکیلات موازى اعم از رسمى و غیر رسمى زنان است. این تشکلها نوعا هم خود را معطوف تشکیل سمینارها و تبلیغات کرده اند و به عبارتى, بیش از آنکه به عمق قضایا بپرداند, وقت و هم و غم خود را مصروف ظاهر امر کرده اند.
معتقدم که اگر اقدامات صورت گرفته در زمینه مسائل زنان در یک نهاد قوى متمرکز شود, برآیند کار بسیار بالاتر از وضع فعلى است که هر شخص یا نهاد مدعى مسإله زنان, به واسطه وابستگى رسمى و غیر رسمى با یک ((رجل سیاسى)), به فعالیتهاى موازى بپردازد که غیر از هدر رفتن نیرو و سرمایه کشور, نتیجه اى در پى نخواهد داشت.
اگر با توجه به خط مشى توسعه فرهنگى و سیاسى که جناب آقاى خاتمى مطرح کرده اند, زنان کشور در این جهت گیرى جایگاه خود را پیدا کنند و حساسیت و دغدغه آنان, صرفا مسائل زنان نباشد, و از تکرار مکررات بپرهیزند, شاید قسمت قابل ملاحظه اى از مسائل مبتلابه زنان حل شود.

خانم راکعى با اشاره به برخى موانع فرهنگى, حمایت خیل عظیم نیروهاى اندیشمند و فرهنگى انقلاب از برنامه هاى آقاى خاتمى را راهگشا مى شمارند:
خانم راکعى: خوب هنوز هستند آقایان و حتى خانمهایى که نمى توانند به مسإله زن, خارج از جنسیت بیاندیشند. اینها حتى حاضر نیستند به بدیهى ترین حقوق انسانى زن, که اسلام مشخص کرده, توجه کنند. از نظر آنها حضور فعال اجتماعى زن, مدیریت زن, هنر زن و ورزش زن, اصولا هر چیزى که زن را در خارج از چارچوب خانه مطرح کند, اشکال دارد. بگذریم که این گونه افراد در محدوده خانه هم نسبت به حقوق مادرى و همسرى, چگونه عمل مى کنند!
البته مى دانیم که این نگرش ارتجاعى, ریشه در سنتهاى غلط مردسالارانه جامعه ما دارد و به هیچ وجه مربوط به اسلام نمى شود و از آنجا که جایگاه زن و ارزش و احترامى که اسلام براى این وجود عزیز و شریف که دامانش را خداوند پایگاه عروج انسان قرار داده است, توسط رهبر کبیر انقلاب اسلامى و دیگر اندیشمندان اسلام, به خوبى تبیین و ترسیم شده و براى نسل روشن و پویاى انقلاب چیز مبهمى در این زمینه وجود ندارد, و نیز از آنجا که برنامه هاى جناب آقاى خاتمى در ارتباط با زنان قطعا در چارچوب اسلام و قانون اساسى خواهد بود, گمان نمى کنم در این مورد با مشکل مهمى روبه رو شویم. چون دگماتیسم و دیدگاهها و برخوردهاى خشک مربوط به زن از بدو پیروزى انقلاب وجود داشته و امروز شاید نسبت به چند سال پیش کم رنگتر هم شده باشد. اما اگر کسانى بخواهند در این ارتباط اشکال تراشى کنند, قطعا با وجود خیل عظیم نیروهاى اندیشمند و فرهنگى انقلاب, اعم از زن و مرد, که از برنامه هاى جناب آقاى خاتمى حمایت مى کنند بخصوص در این مورد, راه به جایى نخواهند برد.

همین موانع را خانم شجاعى به همت خود بانوان و حمایت مسوولین قابل حل مى دانند:
خانم شجاعى: مهمترین مشکل و مانعى که در رابطه با برنامه ریزى براى بانوان ممکن است بر سر راه ایشان وجود داشته باشد, وجود نگرشهاى غلط و متحجرانه از یک سو, و بینشهاى افراطى و متإثر از فرهنگهاى بیگانه در مورد زنان, از سوى دیگر است. چرا که هنوز جامعه ما به یک وحدت نظرى منسجم و مستحکم در مورد جایگاه و نقش و منزلت زن دست نیافته است. دیدگاههاى افراطى و تفریطى همواره مانع بزرگى بر سر راه کسانى هستند که مى خواهند بر اساس نظریه اى متعادل, مبتنى بر فرهنگ اصیل اسلام ناب, متناسب با مقتضیات زمان به حرکتهاى اساسى در رابطه با رشد و توسعه فرهنگى جامعه دست به اقدامات اساسى بزنند. تفکراتى که زن را موجودى ضعیف, جنس دوم, پیشکار مرد, و محدود به وظایف خاص مى دانند و دیدگاههایى که زن را همان مرد مى دانند و قائل به هیچ گونه تفاوتى بین زن و مرد نیستند, تفاوتى که مشیت بالغه و حکمت الهى آن را قرار داده است, تفاوتى که با تبعیض فرق دارد و عین عدالت است, این دیدگاههاى بعضا متضاد, مانع بزرگى خواهند بود که امید است با تلاش و کوشش خود بانوان در درجه اول و حمایت فکرى و فرهنگى مسوولین, رفع شود.

قدرتهاى پنهان مانعى است که خانم آرمین نسبت به آن هشدار مى دهند:
خانم آرمین: طبیعى است که آقاى خاتمى با تشکیلاتى روبه رو خواهند شد که قدرتهاى پنهان دارند. ایشان هم که ان شإالله با توجه به حرفهایى که زده اند, مجریان تازه اى را براى عمل کردن به تئوریهایشان باید بیاورند. فکر مى کنم ایشان با برخورد صمیمى که در وزارت ارشاد از ایشان دیده شده بتوانند این تضادها را با سعه صدر و بینش صحیح حل کنند.

به نظر مى رسد خانم حبیبى تلاشهاى انجام شده و دیدگاههاى روشن حضرت امام((قده)) و مقام معظم رهبرى مشکل یا مانع خاصى را در پیش پاى رئیس جمهور نمى بینند. خانم گنجى مشکلاتى را پیش بینى مى کنند ولى با توجه به حمایتهاى مقام معظم رهبرى امید به کاهش آنها دارند:
خانم حبیبى: خوشبختانه امروز با تلاشهایى که در نظام اسلامى صورت گرفته زمینه ارتقإ و رشد فضایل معنوى و اخلاقى را در جامعه نتیجه داده و بستر رشد روزافزون زنان فراهم شده و مشارکت اجتماعى, على رغم قالبهاى وارداتى موجود, مضمون احساس وظیفه و مسوولیت در قبال سرنوشت امت و جامعه را یافته است. احساس وظیفه اى که در کنار حفظ رسالت خانوادگى, سامان دهى ارتباطى دو سویه را بین خانه و جامعه به دست داده است و این حضور با حفظ رعایت حریم و حدود الهى در اندیشه, رفتار و عفاف و حجاب آنان آمیخته شده و اوجى را در این حضور اجتماعى به نمایش گذاشته است. دیدگاههاى حضرت امام((ره)) و مقام معظم رهبرى زمینه را براى تصمیم گیریهاى قاطع و عملى رئیس جمهور در مبارزه با افراطها و تفریطها آماده کرده است. مثلا مقام معظم رهبرى در یکى از دیدارها فرمودند: ((حجاب به هیچ وجه مانع و محدودیتى براى ورود زن در عرصه هاى گوناگون علمى, فرهنگى, سیاسى, مبارزاتى, انقلابى و اخلاقى ایجاد نمى کند و زن در صورتى که یکى از مقامهاى عالیه حکومتى را احراز کند مى تواند در این مقام با هزاران مرد مراجعه کننده مواجه شود و با برخوردى حکیمانه خواسته مشروع و به حق آنان را که از آن مقام انتظار مى رود, برآورده سازد.))
اما اگر یک حرکت سطحى و صورى انجام بگیرد, با توجه به رشد آگاهیهاى بانوان و توقعات بوجود آمده در اثر اعتماد آنان به حرکت درستى که از ابتداى پیروزى انقلاب تا حال در جریان است, حتما زمینه سلب اعتماد مردم را فراهم خواهد آورد.
خانم گنجى: البته هر اقدام و برنامه جدید و هر دیدگاه تازه اى براى تحقق یافتن, محدودیتها, موانع و مخالفانى دارد. امکان بروز برخى از موانع فرهنگى در این مسیر قابل پیش بینى است. علاوه بر این ممکن است خلاهاى قانونى وجود داشته باشد. در جمهورى اسلامى در این زمینه راهگشاییهایى فقهى نیز چه بسا ضرورى باشد. فراهم کردن این زمینه ها نیاز به زمان و پشتکار دارد. مخالفتهاى مغرضانه و غیر منطقى را نیز نباید از نظر دور داشت. لکن به خاطر اهتمام و عنایت خاصى که مقام معظم رهبرى در امور مربوط به بانوان و رشد و ارتقإ همه جانبه آنان دارند, امید است با حمایتى که مبذول خواهند داشت مشکلات کمترى براى دولت و رئیس جمهور محترم پیش آید.

خانم رجایى مشکل را بیشتر در مرحله اجرا مى دانند تا قانون, اما خانم وسمقى به مسإله تحجر به عنوان یک مشکل در کشور توجه نموده اند:
خانم رجایى: بعد از انقلاب اسلامى ما شاهد تحولات عظیم و چشمگیر در سطوح مختلف بوده ایم. مثلا در زمینه حقوقى با جایگزین کردن قوانین اسلام, توانستیم زمینه مساعدى فراهم کنیم. یعنى مشکل قانون نداریم اما مشکل اجرا و مجرى خوب را متإسفانه داریم. مثلا قوانین مترقى که در مورد طلاق, اجرت المثل, کار ... براى زنان به تصویب رسید, مبتنى بر اسلام و روشن هم بود, اما آیا همان طور هم اجرا مى شود؟ آیا خیلى جاها عدم حساسیت و اعمال سلیقه شخصى نیست؟ فکر مى کنم ما امروز مخالف در ((اصل)) نداریم, مخالف در ((اجرا)) داریم و رئیس جمهور هم در این زمینه موانعى در پیش روى خواهند داشت.
خانم وسمقى: یکى از مشکلات اساسى در کشور ما, در رابطه با مسائل بانوان, تحجر و وجود دیدگاه پس رفته است که به واقعیات و نیازها و مسائل روز توجه ندارد و براى آنها نمى تواند راه حل مناسب و مورد قبول نسل امروز را پیشنهاد کند. همین جریان به عقیده من براى جناب آقاى خاتمى نیز مى تواند به عنوان یک مانع و نیروى فشار محسوب شود و من فکر مى کنم حضور فعال زنان خوش فکر, اندیشمند و صاحب نظر مى تواند کمک موثرى براى تحقق بخشیدن به برنامه هاى ایشان باشد.

خانم انصارى بیش از تإکید بر لزوم حفظ این دستاورد بزرگ و عدم ایجاد مانع, ظاهرا نخواسته اند از مانع خاصى نام ببرند و یا اساسا معتقدند مانع عمده اى وجود ندارد:
خانم انصارى: با توجه به عنایات خاصه پروردگار عالم در امر انتخابات و نتیجه مطلوب آن و میزان بالاى آرإ مردم که به عنوان لبیک به دعوت رهبر معظم انقلاب, مبنى بر حضور گسترده مردم دلاور بود و نیز رشد و روشن بینى و وفادارى و علاقه اى که امت اسلامى نسبت به جمهورى اسلامى و رهبرى انقلاب نشان داد, لازم است به شکرانه این نعمت بزرگ الهى, همه اقشار مردم و نهادها و ارگانها دست به دست هم داده و بر محور رهبرى و ولایت فقیه تمام قواى خود را به کار برده و رئیس جمهور را در راه تحقق اهداف یارى دهند و همه سعى کنند که مشکلات و موانع را مرتفع نمایند, نه اینکه افراد یا گروههایى بر سر راه این سیل خروشنده ایجاد مانع کنند. لازم است همه گروهها با وحدت و انسجام براى حفظ ارزشها و آرمانهاى انقلاب پا به میدان نهند همچنین سردار سازندگى, آیت الله هاشمى نیز با تجربیات بسیار شایسته خود و حمایت بى دریغ, بازوى استوار ریاست جمهورى آقاى خاتمى باشند تا ان شإالله این دوران ریاست جمهورى, گامى موثر در جهت جهانى نمودن اسلام, و زمینه سازى ظهور حضرت مهدى(عج) براى تشکیل حکومت واحد جهانى گردد.

محور چهارم
4ـ گفته مى شود در انتخابات ریاست جمهورى, بخش عمده اى از رإىدهندگان به جناب آقاى خاتمى را جوانان و بانوان تشکیل مى دادند. شما چه ارزیابى و تحلیلى از این رویکرد دارید؟
خانم راکعى: به خاطر شخصیت شناخته شده و ریشه دار فرهنگى جناب آقاى خاتمى, همه افراد جامعه که طبعا زنان و جوانان هم بخشى از آن هستند, به برنامه هاى ایشان دل بستند و به ایشان اعتماد کردند. حرفها و برنامه هاى آقاى خاتمى نشان داد که ایشان به عنوان روحانى اندیشمند, مسائل و دردهاى جامعه را با گوشت و پوست خود احساس کرده اند و حالا هم با همه توان به میدان آمده اند تا در این ارتباط کارى بکنند. زنان و جوانان هم که همیشه مشکل دارترین بخشهاى جامعه را تشکیل مى داده اند, بدیهى است که با همه وجود از ایشان مى بایست حمایت مى کردند.

همین دیدگاه را خانم وسمقى به صورتى بازتر مطرح کرده اند:
خانم وسمقى: در واقع همان مسایلى که در حضور یافتن همه اقشار ملت در انتخابات موثر بوده, در مشارکت زنان نیز تإثیر داشته است. البته بررسى علل مشارکت بى نظیر مردم, مقوله اى جداست که به تحلیل اوضاع سیاسى, فرهنگى, اجتماعى و اقتصادى چند ساله اخیر کشور برمى گردد و در واقع مردم به لزوم یک تحول اساسى در اوضاع کشور رإى دادند. علاوه اینکه, زنان در رابطه با مسایل مربوط به خود, کمبودهاى بسیارى را احساس مى کنند. از بسیارى دیدگاههاى موجود در رابطه با مسایل مربوط به زنان راضى و خرسند نیستند و فکر مى کنند با تحقق یافتن دیدگاهها و برنامه هاى آقاى خاتمى, آنان بتوانند به سطح قابل قبولى ارتقإ یابند و همین مسإله نیز در رإى دادن آنها به آقاى خاتمى, و در واقع به برنامه و اندیشه ایشان, موثر بوده است. در باره جوانان نیز از آنجایى که تاکنون فکر جدى براى مشکلات آنان نشده ـ در حالى که کشور ما از جمعیت بسیار جوانى برخوردار است و این قشر باید سهم مهمى از برنامه هاى دولت را به خود اختصاص دهند ـ توجه آقاى خاتمى به جوانان و تإکید بر لزوم برنامه ریزى براى آنان که ناشى از بینش واقع گرایانه و اصولى ایشان است, در رإى دادن آنها بسیار موثر بوده است.

خانم آرمین از نسیم تازه اى سخن مى گویند که جوانان و بانوان احساس کرده اند:
خانم آرمین: همین چند روزه در یک همایش ادبى دانشجویى بودم. شعرهاى زیادى را از دانشجویان شنیدیم و به خصوص در گفتگویى که با دانشجویان دختر داشتم از آنها پرسیدم: چرا این قدر شعرهاى شما غمگین است؟ ... و آنها حرفهاى زیادى زدند; از جمله: رنجهایى که از تبعیض میان دخترها و پسرها مى برند. از نبودن امکانات شغلى, نبودن امکانات اقتصادى براى زندگى آینده و ...
من فکر مى کنم عملکرد مسوولین در مورد جوانان تا کنون از حد شعار پیشتر نرفته است. شاید جوانان و بانوان, نسیم تازه اى را در حرفهاى آقاى خاتمى استشمام کرده اند که به ایشان رإى داده اند; لابد انتظار بیشترى هم از ایشان دارند. آنها به خصوص در زمینه هاى فرهنگى منتظرند تا شاهد حرکتى واقعى و چشمگیر باشند. اگر چه, براى رسیدن به مقصود احتیاج به یک زلزله فرهنگى داریم.

خانم جلودارزاده علاوه بر این توجه مى دهند که سایر اقشار نیز فعالتر شرکت نمودند:
خانم جلودارزاده: البته اینکه جوانان و بانوان با شور و نشاط بیشترى در این دوره از انتخابات ریاست جمهورى شرکت کرده و اکثرا به ایشان رإى دادند, حقیقتى آشکار است. منتهى نباید فراموش شود که در این انتخابات, همه اقشار بیش از گذشته و با نشاط بیشترى شرکت کردند. این واقعه را به فال نیک مى گیریم و امیدوارم از این استقبال به خوبى و با شیوه هاى درست استفاده شود. طبیعى است یک رئیس جمهور در یک کشور انقلابى نمى تواند به تنهایى برنامه هاى خود را پیش ببرد و نیازمند مشارکت مردم است. باید نیروهایى را که به صحنه آمده اند علاقه مند در صحنه نگاه داشت. اینکه جناب آقاى خاتمى مى فرمایند: جوانان را باید باور کرد, من معتقدم که زنان و جوانان را باید باور کرد و این تقاضا را دارم که ایشان توجه نمایند زنان در طول تاریخ نشان داده اند که هر گاه باورشان کرده اند به خوبى استعدادها و تواناییهایشان را بروز داده اند. نمونه بارز آن انقلاب اسلامى این ملت و همچنین دوران دفاع مقدس است. چنانچه حضرت امام((ره)) فرمودند ((زنان محله چهارمردان قم, رهبران این انقلابند)). در واقع زنان ایرانى نشان دادند که در یک جایگاه رهبرى قرار دارند.

اصل حضور گسترده بانوان را خانم شجاعى موضوع تازه اى نمى دانند هر چند آن را در این دوره با توجه به ویژگیهاى آقاى خاتمى, از جمله تإکید ایشان بر مسإله شایسته سالارى, پررونق تر مى دانند:
خانم شجاعى: نقش بانوان در انتخابات و مشارکت سیاسى آنان موضوع جدیدى نیست که اختصاص به این دوره داشته باشد. در تمام ادوار انتخابات ریاست جمهورى و مجلس در مرحله رإى دادن بانوان, در مقایسه با سایر کشورها و در مقایسه با قبل از انقلاب, از درصد بالایى برخوردار بودند. در انتخابات دوره ششم ریاست جمهورى که تنها دوره اى بود که به صورت کامپیوترى برگزار شد و توانستیم درصد شرکت کنندگان را به لحاظ جنسیت محاسبه کنیم, 44% شرکت کنندگان در انتخابات را بانوان تشکیل مى دادند; که این امر حتى در مقایسه با کشورهاى به ظاهر توسعه یافته هم چشمگیر است. البته در این دوره اگر امکان محاسبه بود, قطعا درصد بالاترى از مشارکت بانوان را نشان مى داد که البته این امر برمى گردد به نوع نگرش و دیدگاهى که ایشان در رابطه با زنان مطرح مى کردند. آقاى خاتمى زنان را به عنوان یک قشر در کنار سایر اقشار جامعه مثل کارگران, کشاورزان و کارمندان نمى دانند. آقاى خاتمى مردان را متولى زنان نمى دانند. ایشان بر خودباورى زنان تإکید زیادى داشتند. ضمن محکوم کردن مردسالارى, با فمینیسم و زن سالارى هم مخالف بودند و شایسته سالارى را ملاک قرار مى دادند. نوع نگرش و احترامى که ایشان براى زنان و جوانان, چه در عمل و چه در گفتار قائل بودند و توجه جدى و خالصانه و احترام و علاقه اى که بخصوص به جوانان ابراز مى داشتند, سبب شد که جوانان امید خود را در وجود ایشان بیابند. توجه به قانون مدارى و پرهیز از رابطه گرایى و طرح مسائل نو و علمى, از انگیزه هایى بود که جوانان را با شور و شوق زیاد به شرکت در انتخابات و رإى به ایشان, تشویق کرد. و البته مسوولیت ایشان در این رابطه سنگین تر و مهمتر شده است. پاسخ دادن به این انتظارات و امیدها و تحقق بخشیدن به برنامه هاى ایشان را از خداوند متعال آرزو مى کنم.

به نظر خانم گنجى, صداقت و صمیمیت و مخالفت با برخوردهاى منفى و قیم وار در آقاى خاتمى, از عوامل این حضور گسترده است:
خانم گنجى: استقبال قاطبه طبقات مردم, بویژه زنان و جوانان, از یک سو برخاسته از صداقت و صمیمیت آقاى رئیس جمهور در طرح دیدگاهها و آراى خود در مصاحبه ها و برنامه هاى انتخاباتى صدا و سیما بود. از سوى دیگر, بسیارى از صاحب نظران در اظهارات خود در باره زنان و جوانان از آنان بگونه اى یاد مى کنند که گویى آنان به مثابه یک مشکل و یک بحران بویژه در زمینه تهاجم فرهنگى هستند و فراموش مى شود که بها ندادن به نقش آنان و باز نکردن مجال براى ابراز وجود از راههاى صحیح مشارکت اجتماعى و برخورد منفى و قیم وار, خود, موجبات بدبینى و بى تفاوتى مردم بویژه جوانان و زنان را ـ که هم موثرترند و هم آسیب پذیرتر ـ فراهم مى سازد.
بر خلاف این نظر, از نظر آقاى رئیس جمهور, زنان و جوانان میهن اسلامى براى این نظام, نعمت و برکت هستند که اگر به آنها بها داده شود نیروهاى عظیم و سازنده اى خواهند بود. تإکید ایشان بر ضرورت اجراى قانون و برابرى مردم در مقابل قانون, این امید را در جوانان به وجود مىآورد که در امر اشتغال, تحصیل و استفاده از سایر امکانات اجتماعى, به جاى تکیه بر روابط نادرست و غیرعادلانه مى توانند به تلاش و کوشش و استعداد خود متکى باشند و بدانند که حقى از آنان, ان شإالله, تضییع نخواهد شد.
رإى مردم را به منزله لبیکى به این اظهارات که دقیقا در راستاى ارزشهاى نظام جمهورى اسلامى و قانون اساسى برآمده و از جانفشانیهاى عزیزان اسلام است, باید تلقى کرد.

خانم انصارى فهرستى از عوامل یاد شده را ارائه مى دهند:
خانم انصارى: در جواب این سوال مى توان به چند مطلب اشاره کرد:
1ـ دیدگاهها و نظرات آقاى خاتمى را با افکار و اندیشه هاى خود, هماهنگ و منطبق تشخیص دادند.
2ـ آقاى خاتمى در مصاحبه ها و گفتگوها از قدرت و دقت زیادى در زمینه هاى مختلف سیاسى, اقتصادى, اجرایى و غیره برخوردار بودند و در مسائل و موارد بین المللى اشراف و آگاهى داشتند.
3ـ نگرش ایشان به قوانین و احکام اسلام با دیدى عمیق و روشن تإکید بر قانون اساسى
4ـ ایشان فردى دردآشنا, پرشور و پرسابقه در انقلاب یافتند و حشر و نشر ایشان با حضرت امام(ره) و آشنایى ایشان با نظرات و دیدگاههاى امام, عاملى در محبوبیت بیشتر بود.
5ـ طرحهاى آقاى خاتمى در احیإ هنرهاى سالم و مفید جهت مقابله و مبارزه با تهاجم فرهنگى غرب و توجه خاص به نیازمندیها و مشکلات جوانان عوامل موثرى در انتخابشان بود.

اعتقاد و اتکال رئیس جمهور به ارزشهاى اسلامى, عاملى است که در نگاه خانم رجایى موجب جلب توجه زنان و جوانان شده است چرا که این مردم آرمانگرا هستند:
خانم رجایى: کشور ما یک کشور جوان است و نیمى از جامعه را هم زنان تشکیل مى دهند. عامل اصلى شرکت جوانان و زنان را, همان اعتقاد و اتکال رئیس جمهور محترم به ارزشهاى اسلامى و خداوند مى دانم. مردم هم چون آرمان گرا هستند به دنبال یک شخصیت متقى, صادق, فرهنگى رفتند و به ایشان رإى دادند. تإثیرى که حضور آقاى خاتمى در صحنه انتخابات داشتند از همان ابتدا تإثیر شگرفى بود. من خودم شاهد بودم تعدادى از جوانانى که مثلا لباس پوشیدنشان با برخى ارزشهاى فرهنگى جامعه ما همخوانى نداشت تغییر ظاهر دادند, یا خانمى که از مقابل ستاد انتخاباتى ایشان رد مى شد و ظاهر آنچنان مطابق با فرهنگ ارزشهاى جامعه ما نداشت وارد ستاد شد و گفت: مى خواهم آقاى خاتمى را ببینم و چند سوال از ایشان بپرسم. بعد از ملاقات با آقاى خاتمى که در ستاد حضور داشتند, خدا گواه است این خانم موقع خروج سعى داشت به هر شکلى که در توان داشت حدود شرعى حجاب را رعایت کند. آن قدر خودش را جمع و جور کرد که انگار از قدم زدن در محوطه ستاد شرم داشت. یا یک خانم دیگرى که مسوول یک آرایشگاه زنانه است, از اول انتخابات و حالا بعد از برگزیده شدن آقاى خاتمى, تغییرات عمده اى در وضع ظاهرى خودش و کارکنان آرایشگاهش داد و حتى در فضاى آرایشگاه هم تغییراتى داده و مى گوید: ((نمى خواهم عامل ترویج بدحجابى باشم تا آقاى خاتمى درگیر آدمهایى مثل ما نشود و از اداره امور کشور و مسوولیتهاى مهم باز نماند و از همه زنان مى خواهم تا مى توانند دولت رئیس جمهور را یارى دهند)).
پاک بودن و ایمان حجت الاسلام والمسلمین آقاى خاتمى را عامل جذب نیروهاى پاک و مومن مى دانم. آقاى خاتمى براى شخصیت جوانان ارزش قائل هستند و به آنها به عنوان موجوداتى که داراى درک عمیق نسبت به مسائل جامعه و داراى روحیه حق جویى و حق خواهى هستند و قدرت یادگیرى خوب دارند, اهمیت مى دهند و معتقدند باید براى این قشر, سرمایه گذارى عظیم انجام داد.

خانم کدیور اساسا عامل اصلى فاصله آرإ را مربوط به حضور زنان و جوانان مى شمارند و علت این گرایش را ارزشگذارى ایجابى توسط رئیس جمهورى معرفى مى کنند:
خانم کدیور: این مسإله صحت دارد. به عبارتى بر این باورم که عامل مهم فاصله آرإ میان آقاى خاتمى و نامزد بعدى ناشى از آرإ جوانان و زنان بوده است.
در حقیقت موضعگیریهاى آقاى خاتمى در قبال دیگر جوانان و زنان ـ که نوعا در گذشته نسبت به آنان و حقوق آنان نوعى تغافل و نسیان مشهود بوده است ـ همراه با نوعى ارزش گذارى ایجابى بود. این دید مثبت که حاکى از اهمیت قائل شدن براى این دو طیف بود, عامل اصلى حضور گسترده و رإى غیر قابل باور و در عین حال تعیین کننده زنان و جوانان در تعیین سرنوشت انتخابات بود.
چنانکه مى دانید زنان به دلیل محدودیتهاى بسیار و حصارهاى تو در توى تحجر, نیازمند یک فضاى پرنشاط و امید براى تلاش و تکاپویند; جوانان هم به همین ترتیب. این دو قشر عظیم در چهره, برنامه و خط مشى آقاى خاتمى, امید و نشاط و شوق نسبت به آینده مى دیدند.

خانم حبیبى هر چند این حضور گسترده را همراه با ذکر برخى عوامل مى پذیرند اما علت آن را نیازمند تحقیقات بیشتر مى بینند و اما خانم فیاض بخش به نظر مى رسد تحلیل آن را تنها در ترکیب جمعیتى کشور مى جویند:
خانم حبیبى: بله همین طور است. توجه آنها به سرنوشت کشور و نیز احساس مسوولیت آنها براى حضور سیاسى آگاهانه و متعهدانه از مجموعه عواملى بود که باعث حضور جدىتر زنان و جوانان در انتخابات اخیر شد. البته این امر نیاز به تحقیقات عمیق و دامنه دارى بر روى سایر عوامل مثل رشد و گسترش سواد و رسیدن به سن قانونى براى رإى دادن و ... دارد.
جناب آقاى خاتمى نیز در برنامه هاى تبلیغاتى خود به این دو قشر توجه خاص نشان داده و خطاب ایشان به گونه اى بود که اعتماد آنان را جلب کردند.
خانم فیاض بخش: جامعه ما از جوانترین جوامع دنیاست. 70% جمعیت ما را جوانان و زنان زیر سن 27 سال تشکیل مى دهند. جمعیتى که برنامه ریزى براى آنها دشوارتر از گروههاى سنى بالاتر و سالخوردگان جامعه است. جوان امکانات آموزشى, شغل, رفاه و تفریح و ... مى خواهد. این در حالى است که آموختن هر معرفتى در کودکى و جوانى مثل نقشى در سنگ از ذهن, پاک نمى شود. بنابراین باید با استفاده از این زمینه مبادرت به آموزش معارف اسلامى و معرفى شهدا و آرمانهاى آنها براى ارتقإ فرهنگ اسلامى در درجه نخست و عمران و سازندگى در درجه بعد نماییم.

محور پنجم
5 ـ اگر رئیس جمهور محترم مستقیما از شما بپرسند که مهمترین خواسته اتان از ایشان به عنوان رئیس جمهور ایران اسلامى چیست, چه خواهید گفت؟
خانم جلودارزاده: از آنجا که مى دانم هر آنچه را مى خواهم ایشان از خدا خواسته اند, تنها از درگاه خداوند متعال براى رئیس جمهور یارى و توفیق الهى را مسإلت مى کنم.
خانم گنجى: از ایشان خواهم خواست که در اجراى برنامه هاى اعلام شده خود, پیگیر باشند و با اطمینان به یارى خدا و پشتیبانى امت مسلمان, همه تلاش خود را به کار ببرند. خداوند همه خدمتگزاران اسلام را مإجور بدارد.

خانم رجایى و خانم وسمقى نیز همین خواسته را دارند. چنان که خانم کدیور نیز تحقق شعارهاى انتخاباتى را یادآورر مى شوند:
خانم رجایى: به ایشان خواهم گفت همان راهى را که در طول زندگى و قبل و بعد از انقلاب, مخصوصا در آن دوران تغییر و تحولات اجتماعى ـ سیاسى پیش گرفته بودید, ادامه دهید. شما با توکل به خدا موفق خواهید شد.
این دلگرمى هم را به ایشان عرض مى کردم که با اتکال به خدا و اتکإ به مردم, ان شإالله مشکلات رفع خواهد شد. تلاش ایشان حداقل این را به مردم ما نشان خواهد داد که مرز بین حق و باطل چقدر است و این خواسته من است که تفاوت حق و ناحق براى مردم آشکار شود.
خانم وسمقى: همچنان که قبلا نیز خدمت ایشان عرض کرده ام, از ایشان خواهم خواست براى تحقق برنامه ها و آرمانهاى خود که متعالى است و باعث تحول در جهت بهبود اوضاع کشور و تعالى نظام اسلامى ما خواهد بود, پایدارى ورزند, مصر باشند, فشارهاى احتمالى موجود موجب نشود که ایشان از طرح اندیشه ها و برنامه هاى خود و اجراى آنها ذره اى کوتاه بیایند و در این مسیر به مردم اعتماد و تکیه کنند. آقاى خاتمى سخاوتمند هستند, بنابراین بگذارید تقاضاى دیگرى را هم مطرح کنم و آن اینکه, بگونه اى براى دولت خود برنامه ریزى نمایند که هرگز ذره اى فاصله میان مردم و دولت ایجاد نشود. اگرچه ایشان خود همین گونه هستند و این گونه فکر مى کنند و مردم باید در این امر کمک کنند. ان شإالله با عنایت پروردگار برنامه هاى دولت ایشان بتواند موجب حل مشکلات مردم و عزت ایران اسلامى شود.
خانم کدیور: مهمترین خواسته من از رئیس جمهور, تحقق بخشیدن به شعارهاى تبلیغاتى ایشان خصوصا در زمینه حاکمیت قانون; ضرورت توسعه همه جانبه سیاسى, فرهنگى و اقتصادى; و برقرارى عدالت اجتماعى گسترده در جامعه است.

خانم فیاض بخش ارتقإ فرهنگ اسلامى را خواسته جامعه اسلامى ما مى دانند:
خانم فیاض بخش: حضورشان عرض خواهم کرد هر رزمنده اى که پا به جبهه مى گذاشت, هر زنى که با همسرش آخرین وداع را انجام مى داد, هر مادرى که با فرزندش براى آخرین بار خداحافظى مى کرد و هر جانبازى که راهى آسایشگاهها مى شد, بدون شک انگیزه اى جز ارتقإ فرهنگ اسلامى, خداخواهى و خداطلبى نداشته است. بنابراین مهمترین خواسته ما داشتن جامعه اى على گونه است که ولایت مطلقه فقیه بر آن حاکم باشد و هر حرکتى در جهت ارتقإ فرهنگ خداطلبى و اسلام خواهى باشد و مسایل بعدى در درجات بعدى قرار گیرد.

خانم شجاعى بر گسترش عدالت اسلامى تإکید دارند. همین خواست را خانم آرمین نیز متذکر شده اند:
خانم شجاعى: در یک کلام تعمیم و تعمیق قسط و عدل اسلامى. شاید خواسته بزرگى باشد, اما مبارزه با رابطه گرایى و جلوگیرى از نقض قانون, خطرى است که احساس مى شود. در جامعه ما یک نوع الیگارشى در حال شکل گرفتن است. رهبر معظم انقلاب در رابطه با ایجاد یک طبقه مرفه بى درد جدید در جامعه ما هشدار دادند. من تصور مى کنم در رابطه با خصوص بانوان, ممکن است ملاک رابطه هاى خویشاوندى, کم کم جایگزین شایستگیها و لیاقتهاى افراد بشود, و اگر با این تفکر مقابله جدى صورت نگیرد, آفت بزرگى جامعه زنان را خواهد گرفت که امکان رشد و ارتقإ فرهنگى اجتماعى, براى عموم بانوان جامعه فراهم نمى شود و این امر مغایرت با جامعه مدنى و توسعه و مشارکت اجتماعى و سیاسى دارد.
خانم آرمین: من به عنوان یک ایرانى مسلمان, بسیارى از چیزهایى را که در نحوه توزیع امکانات آموزشى و فرهنگى, امکانات بهداشتى و بیمارستانى و امکانات شغلى و زندگى مى بینم, در شإن یک جامعه اسلامى نیست. من از آقاى خاتمى خواهش مى کنم ((عدالت)) را در نهادها برقرار کنند, آن وقت به مصداق ((چون که صد آمد نود هم پیش ماست)) همه قشرها جایگاه خود را پیدا خواهند کرد. هنرمندان, نویسندگان, جوانان, زنان و حتى مردان هم. آن وقت است که ما جلوه هاى حقیقى انقلاب اسلامى را خواهیم دید و نه اسلام مرفهین بى درد را.

شکستن بتهاى جهل, کار خطیرى است که خانم راکعى عنوان کرده اند:
خانم راکعى: شاید خواسته بزرگى در ارتباط با مسائل زنان نداشته باشم چون مى دانم در این مورد همه تلاشها با حمایت ایشان به کار خواهد افتاد. ممکن است به ایشان بگویم: سید بزرگوار که مانند جدتان رسول الله و مانند اماممان روح الله, دغدغه همه زندگى تان, تعالى روح انسان و جامعه انسانى است, تقاضاى همه عاشقان اسلام و پیروان امام(ره) شکستن بتهاى جهل, خرافات و خودبینى است, و مبارزه بى امان با همه ضد ارزشهایى که بخصوص به اسم اسلام, به اسلام مظلوم تحمیل مى شود. کار بسیار خطیرى است, اما همه ما با همه توان در خدمتتان هستیم.

خانم حبیبى درخواست ویژه اى مطرح نمى کنند; برخلاف خانم انصارى که فهرستى از خواست مردم را برمى شمارند:
خانم حبیبى: بدون شک نحوه عملکرد رئیس جمهور مى تواند سبب خوشبینى و وفادارى بیشترى نسبت به نظام اسلامى شود. امیدوارم حرکتهاى انجام شده براى بهبود و پیشبرد وضعیت کشور و امت عظیم الشإن اسلامى بویژه زنان, در این دوره تسریع شده و تإکیدات مقام معظم رهبرى به دست اندرکاران در این زمینه تحقق یابد.
خانم انصارى: خود را کوچکتر از آن مى دانم که خواسته اى داشته باشم. اما آنچه امت دلاور ما از جناب حجت الاسلام والمسلمین آقاى خاتمى خواهانند, این است که:
1ـ به آنچه وعده دادند وفا کنند; همچنان که مردم نیز باید بر بیعت و حمایت خود وفادار بمانند.
2ـ از دو ثقل و سرمایه گرانبهاى اسلام و اهل بیت(ع) یعنى قرآن و عترت پاسدارى کنند و با معرفى این دو به جهان بشرى, نویدبخش نجات بشریت باشند.
3ـ عملشان تصدیق کننده گفتارشان باشد و با مردم مإنوس و معاشر باشند.
4ـ زندگى ساده ایشان و توصیه به قناعت و صرفه جویى در امور, الگوى دیگران بویژه همکارانشان باشد.
5ـ مسائل و مشکلات جوانان را با احیإ و تقویت سنتهاى اصیل اسلامى حل نمایند.
6ـ همچنان که على(ع) در نهج البلاغه مى فرماید: ((حق شما بر من آن است که شما را آموزش بدهم تا در جهل و نادانى نمانید و آداب زندگى را به شما بیاموزم تا آگاه شوید)) ایشان به طور جدى در جهت آموزش و ارتقإ سطح علمى و فرهنگى جامعه مخصوصا بانوان گام بردارند, زیرا در ظلمت و تاریکى جهل است که دشمنان به مقاصد خویش مى رسند و ارزش علم و آگاهى امت به گونه اى است که در زیارت اربعین مى خوانیم: خدایا امام حسین(ع) همان کسى است که خون قلب خویش را فدا کرد تا بندگان خود را از جهل و تحیر ضلالت نجات دهد.

پیام زن: در پایان ضمن آرزوى موفقیت کامل براى ریاست محترم جمهورى, حجت الاسلام والمسلمین جناب آقاى خاتمى در تحقق بخشیدن به برنامه هاى خویش و خواست جامعه زنان, از همه خواهران ارجمندى که در این گفتگو شرکت جستند مجددا سپاسگزارى مى کنیم.