ماهیت مدرنیته غربى

مرتضى شیرودى

آنچه در پى مى‏آید خلاصه‏اى است از کتاب مبانى نظرى غرب مدرن که از سوى شهریار زرشناس به رشته تحریر در آمده، و از سوى کتاب صبح در سال 1381 و در 184 صفحه چاپ شده است.

غرب، شرق مدرنیته‏

شرق و غرب از دیدگاه‏هاى مختلف، تعابیر متعددى دارد. که در این کتاب، به 2 مفهوم زیر بیشتر اشاره شده است:
1- شرق و غرب تاریخى و فرهنگى: در آغاز حیات، آدمى در ساحت دینى مى‏زیسته یعنى در آغاز تمام ملل از لحاظ تاریخى - فرهنگى شرقى بوده‏اند و بعد از ساحت دین خارج شده‏اند، و لذا غربى گردیدند.
2- شرق سیاسى شامل «کشورهاى مستعمره» و غرب سیاسى مشتمل بر «کشورهاى سرمایه‏دار» است.
به بیان دیگر و مفصل‏تر، در آغاز، حیات زندگى بشر براساس توحید بوده است که به این دوران عصر امت واحده گویند. با فاصله گرفتن بشر از ساحت قدسى، این دوره پایان یافت و عصر تفکر اسطوره‏اى و سپس تفکر میتولوژیک آغاز شد. تفکر اسطوره‏اى تفکرى غیب باور اما شرک‏آلود است و نسبت قائل شدن میان انسان و طبیعت از ویژگیهاى آن مى‏باشد، این نسبت انگارى زمینه‏ساز تفکر توتمیسم مى‏باشد.
صور متأخر اندیشه اسطوره‏اى، صورت فاسدى از باورهاى آنتروپورمورفیستى (انسان واره) مى‏باشد، در این اندیشه تفسیر جهان بعد کمى اندیشى دارد اما سرانجام حدود قرن 9-8 ق. م، تفکر میتولوژیک زائل شد و تفکرى مبتنى بر اصالت عقل، به‏نام تفکر متافیزیکى یا فلسفى ظهور یافت که با بسط تدریجى آن، تاریخ غرب فرهنگى - تاریخى آغاز شده و فراگیر شد. در این روند، توسعه غرب 3 دوره قابل بررسى است:
1- غرب باستانى یا یونانى که از قرن 7 ق. م آغاز و تا قرن 5 ب . م پایان یافت و شامل پیدایش غرب و بسط متافیزیک فلسفه یونانى رومى است.
2- غرب قرون وسطایى (مسیحى - کلیسایى) که ظاهرى دینى و باطنى یونانى دارد. در این دوره زمینه‏هاى مدرنیته فراهم آمد.
3- پس از قرون وسطایى ظهور رنسانس را داریم که پس از آن مدرنیته از اواخر قرن 14 آغاز شده و تا امروزه ادامه دارد. غرب مدرن از 1750 به بعد جهانى مى‏شود که هیأت کشورهاى سرمایه‏دار به استعمار کشورهاى شرقى پرداخت. این امر در کشورهاى غیر غربى باعث بروز شبه مدرنیته مى‏شود که همان غرب‏زدگى است، غرب زدگى مى‏تواند دو سطح غرب زدگى مدرن و غرب زدگى شبه مدرن داشته باشد که سطح دوم آن شایع‏تر است و بدتر!
غرب زدگى با یهودیت نیز پیوند خورده است. به دیگر سخن، آئین یهودیت در قرون وسطا مجال ظهور نیافت، اما پس از رنسانس، زمینه ظهور آن فراهم شده و در عصر مدرن به اوج قدرت خود مى‏رسد. در واقع، غرب مدرن حاصل تغییر میراث یونانى به نفع اومانیسم و پیوند آن با سوداگرى یهودیت است.از این رو، صورت مثالى از بشر مدرن، بورژواها و سرمایه داران مى‏باشند، و فراماسونرى نخستین تشکل بزرگ بورژوازى مدرن مى‏باشدکه همگى از سرمایه‏دارى یهودى نشأت مى‏گیرد.

ماهیت و ویژگى‏هاى مدرنیته‏

واژه مدرن از لفظ لاتینى Modernusو از قید modeمشتق شده است که به معناى تازه و اخیر مى‏باشد. مدرنیته شامل دیدگاه‏هاى بشر انگارانه و متکى بر عقل جزئى، و با ماهیتى اومانیستى است. در واقع مدرنیته و اومانیسم، اصالت یافتن عقل جزئى از وحى مى‏باشند. اومانیسم در لغت به‏معناى بشرانگارى است. به این دلیل، اومانیسم باطنى شرک‏آلود دارد، اگرچه ظاهر آن مى‏تواند ملحدانه نباشد. تمامى ایدئولوژى‏هاى مدرن نظر لیبرالیسم، مارکسیسم و ... از اومانیسم منشأ گرفته‏اند.
عقل جزئى به عنوان اساس مدرنیته، مراتبى دارد:
1- عقل کاسموسانتریک که بنیاد اندیش است.
2- عقل مدرن که من فردى را سوبژه و همه عالم را اوبژه مى‏داند، به همین خاطر (سوبژ کیتویسم)، عقل مدرن خاصیت ابزارى پیدا نموده است (عقل ابزارى)
3- عقل جزئى یونانى، کمى اندیش و بنیاداندیش مى‏باشد. آمپریسم، پوزیتویسم، کاپیتالیسم مدرن و بوروکراسى مدرن همگى از همین عقل آمده‏اند، و در حقیقت، ماهیتى از عقل مدرن دارند.
سخنى دیگر درباره ماهیت مدرنیته آن است که مدرنیته یک نوع نسبى‏گرایى دارد که با نادیده گرفتن ساحت قدسى بشر، آدمى و طبیعت را همتراز هم قرار مى‏دهد و دیدگاهى بنیاداندیش نفسانى دارد که صورت فراگیر آن به صورت یک نسبى انگارى وابسته به اصالت تاریخ هگلى - مارکسى یا هرمنوتیک نسبى باور «گادامر» خودنمایى مى‏کند. بعلاوه، مدرنیته اعتقاد دارد حرکت در بستر زمان همیشه به سوى پیشرفت و ترقى است. براساس این نظریه، قرون وسطى را عقب مانده دانسته و تفکر دینى را باعث تحجّر بشر مى‏داند و ادعا دارد ترقى تنها با ورود به عصر مدرنیته و دستیابى به تکنولوژى حاصل مى‏شود.
در عصر مدرن علوم جدید ظاهر شدند، این علوم، ویژگى‏هایى دارند، از جمله:
1- محصول فلسفه مدرن و سوبژکتیسم دکارتى و زائیده تجربه‏گرایى بیکن و پوزیتویسم اروپایى مى‏باشد.
2- باعث افزایش قدرت آدمى مى‏شوند نه معرفت او، و در آن اخلاق تابع هواهاى نفسانى بشر است.
3- پیوند با تکنولوژى داشته و کمى انگارند. همچنین، علوم جدید، طبیعت را منبعى از انرژى مى‏داند که باید مصرف شود و به‏حفاظت از طبیعت اهمیتى نمى‏دهد که این تفکر از سوبژکتیسم منشأ گرفته است. همین علوم، در عصر مدرن و با به‏وقوع پیوستن انقلاب صنعتى، تکنولوژى مدرن (تکنوکراسى) را پدید آورد که در آن، انسانها همچون ماشین‏هایى تابع نظم بوروکراتیک، به‏تولید سرمایه و کالا براى کاپیتالیست‏ها مى‏پردازند، و افق دیدى فراتر از افق ناسوت ندارند، تکنوکراسى براى بشر نتیجه‏اى جز افسردگى - اضطراب - فاصله طبقاتى و ایجاد فقر مدرن، نداشته است. فقر مدرن، یک رفاه ظاهرى است که همراه با کمبودهاى فراوان، همواره به دنبال آرزوها و پول درآوردن است.
عقل مدرن ذاتاً سکولاریست است. سکولاریزم یعنى غیر قدسى و عرفى کردن امور، یعنى حذف دین از زندگى بشر. در سیاست سکولاریستى حکومت تنها تأمین کننده معاش مردم است، و لذا جهان را صرفاً به‏نفع سرمایه‏داران خود چپاول مى‏کند. در نتیجه، باعث بروز اختلافات طبقاتى - بى‏عدالتى - جنگ و فقر مى‏شود. از دیگر محصولات عصر مدرن بوروکراسى است. بوروکراسى مناسبات انسانى را براساس عقل‏گرایى و کمى‏گرایى مدرن اداره مى‏کند. بعلاوه، با رواج شهوترانى امکان تخلیه انرژى‏هاى سرکوب شده دیگر را مى‏دهد و یک آزادى ظاهرى بوجود مى‏آورد، تا مانع طغیان و بروز انقلاب شود. بروکراسى ذاتاً به توتالیتاریسم میل دارد. توتالیتاریسم بروکراتیک در جوامع لیبرال - دموکراسى، کشنده خلاقیت، آزادى و فردیت در چهارچوب اهداف حسابگرانه و به نفع نظام سرمایه‏دارى است.
مدرنیته غربى با نادیده گرفتن ساحت قدسى انسان، ماهیتى نیست انگارانه یافته است که باعث بوجود آمدن نهلیسم (نیست انگارى) شده است. نهلیسم در شدیدترین حالت خود (نهلیسم فعال) بروز پرخاشگرانه یک سرى قواى سرکوب شده نفس اماره است که به‏صورت بى‏هویتى سازى انسان، آشکار مى‏شود. نهلیسم فعال خود را به صورت میلیتاریزم فراگیر یا به صورت توتالیتاریزم بوروکراتیک جلوه‏گر مى‏سازد. نهلیسم فعال ظاهرى آزادى بخش دارد و لیکن آدمى را به سطح حیوانى تحت کنترل تنزل مى‏دهد. نهلیسم سرانجام خود را نیز نفى کرده و دچار مرگ درونى مى‏شود.
از ویژگى‏هاى تفکر مدرنیته آن است که در این تفکر، بشر حق حاکمیت و قانونگذارى مستقل از اراده الهى را دارد (نفى توحید). مبناى این حق تشریع، عقل اومانیستى است. این تلقى بشر انگارانه از حاکمیت به‏صورت دموکراسى بیان مى‏شود. دموکراسى واژه‏اى یونانى است، و از دموس به معناى مردم، بعلاوه کراسى به معناى حکومت گرفته شده است، پس دموکراسى به معناى حکومت مردمى مى‏باشد. در یونان با اصلاحاتى که در دموکراسى انجام گرفت، فقط مردمان ثروتمند و طبقه متوسط آتن حق قانونگذارى و حکومت را پیدا مى‏کردند. به‏این‏ترتیب، دموکراسى یونانى به صورت کاسموسانتریک و اشرافى شکل گرفت.
دموکراسى مدرن یا دموکراسى اومانیستى، ماهیتى مدرنیته یا سرمایه‏سالارانه دارد. سرمایه‏داران و بورژواها، مصداقى از بشر مدرن مى‏باشند. در دموکراسى مدرن اگرچه به‏آراء مردم توجه مى‏شود ولى سیاست‏ها و عناصر هدایت کننده افکار عمومى به نحوى است که اراده طبقات سرمایه‏دار پیاده مى‏شود. پس، در جامعه مدرنیته یک موج کاپیتالیسم (سرمایه‏سالارى(1)) شکل گرفته است که همسو با امیال بشر مدرن است، و از این رو فراگیر شده است. سرمایه‏سالارى مدرن در اشکال مختلفى همچون سرمایه‏سالارى لیبرال - سرمایه‏سالارى فاشیستى و سرمایه‏سالارى سوسیالیستى ظاهر شده است. در واقع، سوسیالیسم صورتى از بسط و تحقق سرمایه‏سالارى مدرن است.

ادوار تاریخى مدرنیته‏

مدرنیته در دوران بسط خود 7 دوره را گذرانده است. در طى این ادوار، شک و بى‏اعتنایى به مدرنیسم شدت مى‏یابد و باعث روى آوردن جوامع به‏پست مدرن مى‏شود. پست مدرن مرتبه‏اى از بسط مدرنیسم است که ویژگى آن خودآگاهى نسبت به بحران‏هاى مدرنیته مى‏باشد.
دوره اول: آغاز تاریخ دقیق غرب مدرن، در اواسط قرن 14 مى‏باشد. در این دوره، انقلاب تجارى رخ مى‏دهد. تجارت در این دوران قالبى سودجویانه و آمیخته به استعمار دارد، در رنسانس طبقه بورژوازى و سرمایه سالارى تثبیت شد. از این رو، در آثار ادبى این دوره دنیاگرى به‏چشم مى‏خورد، اما پیشروان مدرنیسم در این دوره قطعاً ظاهرى شرک‏آلود نداشته‏اند، بلکه گاهاً ظاهرى مذهبى داشته‏اند. به بیان دیگر، در حدود قرن 16 با ظهور کشیش‏هاى اومانیستى مواجه هستیم که نشانگر نوعى رفرماسیون (اصلاح) مذهبى مى‏باشد. در این حین، اعتراضات لوتر در مقابل خطاهاى کلیساى کاتولیک و رفتارهاى غیر اخلاقى کلیسا منجر به بوجود آمدن جنبش پروتستانتیزم مسیحى علیه کلیسا شد، ولى این مکتب، مسیحیت حقیقى را نیز، تسلیم تمایلات دنیوى عصر جدید مى‏کند.
دوره دوم: این دوره مصادف با ظهور فلسفه دکارت ( فلسفه مدرن) ظهور فلسفه سیاسى ماکیاول (پدر اندیشه سیاسى غرب) یا فلسفه سیاسى جدید در قرن 16 است که مبناى آن این است که سیاست مستقل از اخلاق است. در این دوران، نخستین آثار داستانى مدرن که بعدها Nuvel(رمان) خوانده شد، ظاهر گردید. بعلاوه، در این دوره رفرماسیون بسط مى‏یابد، سکولاریزم رواج یافته و قدرت اقتصادى و سیاسى فئودال‏ها تضعیف مى‏شود.
دوره سوم: از نیمه قرن 17 آغاز و تا قرن 19 ادامه دارد. این دوره، عصر روشنفکرى و غلبه کلاسیسم است که از لحاظ تدوین جهان‏بینى، بسط عقل‏گرایى اومانیستى و تدوین مبناى نظرى لیبرالیسم، حائز اهمیت است. جهان‏بینى روشنگرى براساس علوم تجربى و حسى طرح شده و تصویرى مکانیکى از عالم دارد. این جهان بینى کمى انگار، سلطه‏جو، مکانیکى، آمپریستى (تجربه‏گرا) و شکاک مى‏باشد. به‏علاوه، در این حین ژرنالیسم ظهور مى‏یابد که توسط بورژواها، حمایت مى‏شود. عصر روشنگرى، با آغاز انقلاب صنعتى هم همراه است که از نیمه قرن 18 تا قرن 19 ادامه مى‏یابد. همچنین، عصر روشنگرى، دوره بزرگ‏ترین انقلاب‏هاى عصر مدرن است، همچون انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب انگلیس (مبارزه سرمایه‏داران بر اشراف انگلیس) و شکل‏گیرى امریکا به صورت یک جمهورى لیبرال - دموکراتیک. در این دوره ظهور عقل‏گرایى اومانیستى را در ادبیات و هنر را نیز داریم.
دوره چهارم: آغاز قرن 19 که همراه با جنگ‏هاى ناپلئون بود، وضعیت نظامهاى فئودالى تغییر مى‏کند. همچنین ، جنگ‏هاى ناپلئون، بى‏رحمى و سودجویى کلاسیسم و بى‏اعتنایى این‏ها به عواطف بشرى، منجر به ظهور آثار ژان ژاک روسو و پیدایى رمانتیسم در ادبیات و هنر این دوره مى‏شود. رومانتیسم در عصر مدرن، بیشتر در ناسیونالیسم، سوسیالیسم مارکسیستى و فاشیسم(2) تبلور یافته است. گویا ناخودآگاه بشر پس از ظهور رمانتیسم بیدار شده و در قرن 20 در قالب سوردئالیسم و هنر آوانگارد ظاهر مى‏گردد. از دیگر ویژگى‏هاى این دوره آن که در نیمه قرن 19 علوم، حقوق مدرن ، اقتصاد مدرن ، جامعه‏شناسى و زیست شناسى مدرن تدوین شدند. بعلاوه، در این دوران باگسترش صنعت مدرن ، ظهور علوم جدید ، تکنوکراسى و حاکمیت سرمایه‏سالارى روبرو هستیم. مهم‏ترین انقلاب قرن 18 انقلاب کبیر فرانسه است که منجر به روى کار آمدن نظام لیبرال بورژوایى یا در واقع حاکمیت سرمایه مى‏شود، به بیان دیگر اگرچه این انقلاب در ظاهر ضد سرمایه‏سالارى و استثمار بود ولیکن، در اصل بورژواها با استفاده سیاسى از مسائل جارى به سودجویى و سرمایه اندوختن پرداختند که این امر موجب گسترش اندیشه‏هاى سوسیالیستى بر علیه لیبرالیزم شد، و تضادهاى درونى کاپیتالیسم مدرن را دامن زد.
دوره پنجم: در نیمه قرن 19 ایدئولوژى لیبرال و نظام سرمایه‏سالارى لیبرالى گسترش یافت. پیشرفت انقلاب صنعتى در این دوره به فاصله طبقاتى، فقر و بى‏عدالتى دامن زده و موجب تشدید جریان‏هاى سوسیالیستى علیه لیبرال شد، و به‏این ترتیب، سیر زوال مدرنیته آغاز مى‏شود. به علاوه، عوامل دیگرى در زوال مدرنیته نقش دارند، از جمله: الف - در اواخر قرن 19 رژیم‏هاى لیبرالیستى وارد فاز جدیدى به نام امپریالیزم شدند که وابسته به اقتصاد متکى بر انحصارات غول آسا است. ب - بالا گرفتن رقابت بین امپریالیست‏ها در دهه دوم قرن 20 منجر به جنگ جهانى دوم مى‏شود.ج - در قرن 19 جنگ‏هاى متعددى به وقوع پیوسته و امپریالیسم یا کشورهاى استعمارگر در کشورهایى همچون ایران و بالکان به چپاول و غارت پرداختند!
دوره ششم: در قرن 20 پست مدرنیسم توسعه مى‏یابد،زیرا، تردیدها در مورد مدرنیسم تشدید مى‏شود.مشخصه دیگر این دوره آن است که گرایش سوسیالیسم مارکسیستى در این قرن ابتدائاً اوج گرفته ولیکن، بنا به دلایلى مجدداً افول مى‏کند. وقوع جنگ جهانى اول به عنوان مشخصه بارز این دوره 3 تأثیر در سیاست جهان گذارد:
1- رژیم تزارى فئودالیسم روسى منحل مى‏شود و سوسیالیسم بوروکراتیک سرمایه سالار مارکسیستى جانشین آن مى‏شود.
2- در آلمان پس از شکست در جنگ ابتدائاً یک رژیم لیبرال سرکار آمده و سپس یک دولت سرمایه‏دار فاشیستى جاى آن را مى‏گیرد که به آلمان قدرت فراوانى مى‏دهد.
3- ظهور فعال امپریالیزم امریکا در تعاملات سیاسى جهان. جنگ جهانى دوم که خشونت بارترین جنگ در تاریخ مى‏باشد. 1- وقوع بحران‏هاى گسترده رکودى در کشورهاى سرمایه‏سالار 3 ویژگى دیگر به این دوره افزود:
2- بسط ایدئولوژى مارکسیسم و لیبرالیسم سوسیال دموکراتیک در نقاط مختلف جهان‏
3- توسعه پست مدرنیسم. در این دوران دولت‏هاى لیبرالیستى سوسیال بر سر کار آمدند که در آنها خشونت‏هاى ضد کارگرى و ضد فردى تا حدى تعدیل شده بود تا از بروز انقلاب جلوگیرى شود.
دوره هفتم: از سال 1980 بحران مدرنیته خود را در قالب بحران رکودى نشان مى‏دهد. یعنى: براى جلوگیرى از رکود مزمن و کاهش سود، رژیم‏هاى دموکراسى لیبرال از بخشى از سیاست‏هاى حمایتى سوسیال - دموکراتیک خود دست کشیدند و به‏این‏ترتیب نئولیبرالیسم شکل گرفت. بعلاوه، در این دوره رژیم‏هاى سوسیال - دموکراتیک فرو ریختند و مبانى نظرى تفکر مدرن تخریب شده و به یک موج شبه آنارشیستى تبدیل گردید، فاجعه نابودى محیط زیست فراگیر شد، پست مدرنیسم و رویکرد معنوى بسط پیدا کرد، و با انقلاب اسلامى تفکر سیاسى مبتنى بر دین در حیات بشر ظاهر شد.

ایدئولوژى عالم مدرن‏

مدرنیته باعث بوجود آمدن ایدئولوژى‏هاى جدیدى شده است. همچون لیبرالیسم - سوسیالیسم - آنارشیسم - فاشیسم و فمنیسم. ایدئولوژى علم شناخت ریشه‏هاست، و در لغت، به معناى شناخت حصولى، و هم ریشه با logic(منطق) مى‏باشد. از دیدگاه ناپلئون ایدئولوژى مجموعه عقاید کاذب و ناصواب و آگاهى کاذب است. مارکسیست‏ها ایدئولوژى را نظامى از عقاید و اعتقادات طبقاتى و بورژوایى کاذب مى‏دانند. در واقع، ایدئولوژى‏هاى مختلف در رابطه با طبقات مختلف هستند، مثل لیبرالیسم که مربوط به منافع سرمایه‏داران مى‏باشد. ایدئولوژهاى مدرن منشعب از فلسفه است و در واقع، مرتبه نازل تفکر فلسفى غرب است و پدیده‏اى اومانیستى است که در آن منشأ تمامى احکام، عقل مدرن است. بررسى برخى از این ایدئولوژى‏ها، ادعاى فوق را تأیید مى‏کند:
دموکراسى: دموکراسى که حق پدرى بر همه ایدئولوژى‏هاى جدید دارد، به حق حاکمیت و قانونگذارى دموس(مردم) معتقد است، دموس، طبقه متوسط و عالى جامعه است که قادر به پرداخت مالیات مى‏باشند. البته دموس در ایدئولوژى‏هاى مختلف، معناهاى متفاوتى دارد: در لیبرالیسم سوسیال - دموکرات به معناى اکثریت مردم و در فاشیسم به معناى بشر آریایى، در ناسیونالیسم به معناى نژاد و قوم خارجى و در فمنیسم به معناى زنان مى‏باشد. دموکراسى رأى همین دموس‏ها را مبناى مشروعیت حکومت مى‏داند. پس مى‏توان گفت: حکومت در دموکراسى ظاهرى مردمى داشته، ولیکن، در باطن گرایش طبقاتى دارد، حکومتى که در آن سیاست صرفاً به‏اداره زندگى مادى آدمى توجه دارد. دموکراسى مدرن بر پایه قدرت مدرن پى‏ریزى شده است (قدرت مدرن سرکوبگر و تصرف‏گر و نفسانیت مدار است) و توسط بوروکرات‏هاى حکومتى و کانونهاى مالى اداره مى‏شود و ماهیتى توتالیتاریستى، بورژوایى و سرمایه‏سالار دارد. در واقع، دموکراسى اصالتى ناسوتى و اومانیستى داشته و از دید معرفت شناختى، نسبى انگار، پراگماتیسم و کمّى نگر مى‏باشد. از مصادیق کمى‏گرایى در آن مى‏توان اعتقاد به رأى اکثریت را مثال زد.
ارکان سیاسى دموکراسى نیز جاى بحث دارد که به‏صورت خلاصه به‏آن اشاره خواهیم کرد:
1- تفسیر اومانیستى از حاکمیت و اعتقاد به حاکمیت مستقل و خود بنیاد بشرى.
2- حقانیت نظر اکثریت (دموس) و اصالت بخشیدن به آن.
3- دموکراسى اعتقاد دارد تشکیل حکومت و جامعه سیاسى براساس یک قرارداد اجتماعى میان مردم است، و این قرارداد یک‏بار براى همیشه بسته شده و حق اعتراض بر آن وجود ندارد.
4- اعتقاد به حق قانونگذارى توسط بشر که با نفى توحید، انسان را داراى حق قانونگذارى و شأن تشریعى مى‏داند و اساسى شرک‏آلود دارد.
5 - سکولاریسم هم از ارکان دموکراسى است که، به معناى دین‏زدایى، دنیوى کردن و عرفى کردن امور است، و جوهرى سکولاریتى دارد.
بر مفاهیم دموکراسى ایرادهایى وارد است:
1- گنگ بودن مفهوم دموس و غیر معقول خواندن پیروى کورکورانه از رأى و نظرات دموس‏
2- همتراز قرار گرفتن رأى عاقل و جاهل به‏علت کمى‏گرایى‏
3- دخالت رژیم‏هاى دموکراتیک و لیبرال دموکراسى و دخالت غیر مستقیم رسانه‏ها در هدایت افکار عمومى‏
4- ماهیت بشرى سیاست‏ها و قوانین دموکرات که نمى‏تواند انسان را به سرمنزل سعادت هدایت نماید.
لیبرالیسم: از Liber به معناى آزادى، منشأ گرفته است. که در ابتدا به معناى اخلاق مبتنى بر هرزگى بوده و بعدها به یک ایدئولوژى تبدیل شده است. لیبرالیسم سه مفهوم اصلى از آزادى ارائه مى‏دهد:
1- آزادى اخلاقى: آزادى فارغ از قید و بندها و مبتنى بر لذّت جویى نفسانى‏
2- آزادى دینى: به معناى آن که نمى‏توان کسى را از پذیرش یا طرد دینى ملزم ساخت.
3- آزادى اقتصادى: که خواهان آزادى سرمایه‏داران و بورژواها فارغ از محدودیت‏هاى اشرافى و فئودالى است، و شعارهایى همچون ژورنالیسم(3)، تفکیک قوا و پارلمانتیسم را سر مى‏دهد. پارلمانتیسم در اندیشه لیبرالیستى، به معناى انتقال قدرت به پارلمان به منظور محدود کردن شاه و برقرار کردن حکومت بورژوایى است. اصل تفکیک قوا و جلوگیرى از تمرکز قدرت نیز، پوششى است بر روى استبداد حاکم بر جوامع لیبرال.
هدف مشترک مفاهیم آزادى لیبرالیسم، تأمین منافع سرمایه‏داران مى‏باشد تا جایى که لیبرال‏هاى کلاسیک حق رأى و عقل را مختص ثروتمندان مى‏دانستند. در آزادى لیبرالى هر فرد براى برآوردن نیازهاى فردى و نفسانى خویش محدودیتى ندارد، مگر اینکه این آزادى براى فرد دیگرى ایجاد مزاحمت کند. از این رو مى‏توان گفت که به‏لحاظ حقوقى و اجتماعى لیبرالیسم یک ایدئولوژى اتمیستى است، یعنى هر فرد یک اتم مستقل است که صاحب حقوق فردى بوده و براى منافع خویش تلاش مى‏کند، و جامعه فاقد اصالت مى‏باشد. البته در این نظام هر فرد در پشت پرده، آنچنان توسط افکار عمومى و مقاصد بورژواها کنترل مى‏شود که فردیت معنوى و حقیقى تحقق نمى‏یابد. در این دیدگاه، حقوق بشر و حقوق هر فرد براساس نیازهاى نفسانى او پى‏ریزى شده و به کمال انسانى توجه نداشته و جنبه‏اى مستقل از وحى دارد.
لیبرال‏ها اعتقاد دارند هیچ معیار مطلق اخلاقى وجود ندارد مگر اصل لذّت‏جویى و نفسانیت (نسبى انگارى)، و مبناى قضاوت‏هاى اخلاقى را،از این رو، نفسانى و جسمانى مى‏دانند. این ایدئولوژى از قرن 17 تا 20 در بسط تدریجى خود به سه شکل ظاهر شده است:
1- لیبرالیسم کلاسیک از 1750 تا 1900
2- سوسیال دموکراسى از اوایل قرن 20 پدید آمد که در این دوره دولت براى جلوگیرى از اعتراضات و بروز انقلاب‏ها در قشر محروم، در اقتصاد، دخالت‏هایى انجام داد.
3- نئولیبرالیسم: با ادامه روند سوسیال - دموکراسى زیانهایى شامل حال سرمایه‏داران شد که باعث رجوع به لیبرالیسم کلاسیک در هیأت نئولیبرالیسم مى‏شود که هدف آن حفظ منافع سرمایه‏داران است.
در دوره سوسیال دموکراتیک دولت از لحاظ اجتماعى چند ویژگى دارد:
1- بر توتالیتاریسم از طریق رسانه‏ها و تحمیق افکار عمومى تکیه دارد.
2- اعتقاد به نظام سرمایه‏دارى که منجر به فقر، بى‏عدالتى و اختلافات طبقاتى مى‏شود.
3- دولت‏ها در این دوره تجاوز و سرکوب را سرلوحه کار قرار داده‏اند، و از این جهت، و دولت‏هایى امپریالیستى (سرمایه‏دارى انحصارى) مى‏باشند.
4- همه مفاهیم از جمله قانون و آزادى و ... را در چهارچوب استبداد سرمایه تعریف مى‏کند.
5- به‏علت ماهیت بشر انگارانه، این دولت‏ها اسیر الیناسیون و از خود بیگانگى هستند.
سوسیالیسم:از ریشه لاتین Socilareبه معناى متحد شدن و شریک شدن مى‏باشد. واژه Social به معنى پیمان قانونى و رسمى و رابطه عاطفى و تعاون بین شهروندان مى‏باشد. سوسیالیسم نیز، ماهیتى اومانیستى دارد و به‏مفهوم مدرن کار و سرمایه، و به اصل پیشرفت اعتقاد دارد. در این مفهوم، سرمایه ثروتى انباشت پذیر ، فعال و خودگستر، سودجوست که ضمن انباشت، محیط را دگرگون مى‏کند.
سوسیالیسم در دو عرصه متجلّى شده است: سوسیالیسم مارکسیستى اعتقاد دارد: سرمایه باید در دست دولت منتخب دموس باشد. در واقع سوسیالیسم، ایدئولوژى سرمایه سالار (کاپیتالیست) مى‏باشد که سعى در محدود کردن مالکیت‏هاى خصوصى و نظارت بر تولید و توزیع و توجه نسبى به‏تأمین حداقل رفاه قشر آسیب‏پذیر دارد. در قرن 21 و 20 سوسیال مارکسیستى تضعیف شده و موجى از سوسیال دموکراسى لیبرال بوجود آمد. سوسیال دموکراسى خواهان دولتى کردن صنایع و سرمایه‏ها بوده و با مالکیت خصوصى مخالفتى ندارد. سوسیال دموکرات‏ها پس از جنگ جهانى دوم و ایجاد کمونیسم اروپایى، قدرتمند شدند. همچنین، سوسیال دموکراسى در اواخر قرن 20 رنگ لیبرالیسم به خود گرفت که اندک توجهى به بى‏عدالتى داشت، و این تدبیرى به‏منظور جلوگیرى از اعتراضات بود.
ناسیونالیسم: از Nationو مشتق از کلمه nasciمى‏باشد. Nation در ادبیات ما به معناى ملت است. البته پس از رنسانس، مفهوم مدرن ملت بوجود مى‏آید که حاکمیت را حق خود مى‏داند. سرانجام در قرن 19-18 ایدئولوژى ناسیونالیسم پدید مى‏آید که ماهیتى انسان‏گرایانه و سکولاریتى دارد و ملت در آن مصداق دموس است. این دیدگاه، اعمال قدرت و حاکمیت را حق ملت مى‏داند و نیز، گروه‏هاى بشرى را براساس دولت‏هاى ملى و صاحب حاکمیت و قدرت تقسیم‏بندى مى‏کند. حق حاکمیت در این دیدگاه، از مفهوم مدرن قدرت پیروى مى‏کند و این نشان مى‏دهد که در واقع، تأمین منافع سرمایه‏داران غربى باعث بوجود آمدن ناسیونالیسم و شکل‏گیرى دولت‏هاى مدرن شد که با توجه به قدرت اقتصادى سرمایه‏داران، ناسیونالیسم فراگیر شد.
ناسیونالیسم در دوران بسط خود به سه نوع تقسیم مى‏شود:
1- ناسیونالیسم آغازین در اروپا: که ماهیتى انقلابى دارد و خواهان تأسیس دولت‏هاى ملى و وحدت سیاسى است، و با حکومت‏هاى فئودالى و اشرافى مبارزه مى‏نماید.
2- ناسیونالیسم شوونیستى و برترى طلب: در قرن 20 ظاهر شد که نگاهى نژاد پرستانه دارد و از سوى سرمایه‏داران و سلطنت طلبان حمایت مى‏شود.
3- ناسیونالیسم ضد استعمارى: که در قرن 20 در یک سرى کشورهاى تحت استعمار همچون ایران و مصر و چین شکل گرفته و نهایتاً شکست خورد. از فلاسفه مدرن که پشتوانه‏اى براى ناسیونالیسم بوده‏اند، مى‏توان به ماکیاولى، ژان بدن، فیخته و هگل اشاره کرد.
فاشیسم: فاشیسم(4) ریشه در لیبرالیسم و سوسیالیسم بوروکراتیک داشته و بینش اقتصادى امپریالیستى دارد، و یک ایدئولوژى حکومتى است که از فلسفه سیاسى مدرن منشأ مى‏گیرد. فاشیسم در عصر بحران مدرنیته، به عنوان یک تمدن کاپیتالیستى ظاهر مى‏شود که سعى در سرکوب کردن بحران مدرنیته داشته، و جنبشى سرکوبگر، خشن و با گرایشات رمانتیک مى‏باشد که شگردهاى آن حذف پارلمانتاریسم، تکیه بر دموکراسى اوباش و لمپن‏ها، سردادن شعارهاى لیبرالیسم و سوسیالیسم، به راه انداختن اقتصاد جنگى، ساخت و پاخت با سرمایه‏داران و اعمال کنترل دولت بر انحصارات امپریالیستى مى‏باشد.
فاشیسم با ماهیت اومانیستى و نهلیستى خود دموس را ملت یا نژاد برتر فرض کرده، و سیاست‏هاى حکومتى را بر پایه توتالیتاریسم پى‏ریزى مى‏کند. اعتقاد به نظریه اراده جمعى به عنوان جوهر دموکراسى، داشتن یک تقسیم فیخته‏اى هگلى از دولت، اعتقاد به مفهوم مدرن کار و سرمایه و خودستیزى فاشیستى که به نوعى رمانتیسم افراطى است، از دیگر خصوصیات فاشیسم مى‏باشد. بنابراین نتیجه گرفته‏اند که: دولت فاشیستى صورتى از دولت مدرن بوده که دموس در آن مفهومى سکولاریتى یافته است.
از ویژگیهاى بارز ایدئولوژى فاشیسم مى‏توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- فاشیسم طغیان اراده گرایانه وخشن نهلیسم مدرن است.
2- اراده دولت را بر هر امرى مقدم دانسته و خواهان دولتى با سیاست متمرکز مى‏باشد، این یعنى توتالیتاریسم.
3- اقتصاد فاشیستى، سرمایه‏سالار است ولیکن سیاست‏هاى اقتصادى آن مابین دولت‏هاى لیبرال و دولت‏هاى سوسیال در حال نوسان است و براى جلوگیرى از طغیان و بحران، بر ایجاد تعاونى‏ها و اعمال نظر دولت توجه دارد.
4- امپریالیسم را پى مى‏گیرد و آن را وسیله‏اى براى ایجاد فضاى حیاتى بیشتر مى‏داند.
5 - اعتقاد به تکنوکراسى که محصول جوامع مدرن و دارنده نظامهاى تکنیکى مدرن است.
6- روحیه جنگ افزارى و بهره‏بردارى از اقتصاد جنگى براى حل بحران دولت‏هاى مدرن‏
7- خشونت مدارى فاشیسم که از جوامع لیبرال و نهلیسم منشأ مى‏گیرد.
فمنیسم: محصول قرن مدرن با ماهیتى بورژوایى، سکولاریتى، اومانیستى و نفسانى و همراه با تنزل مقام زن است. در واقع، فمنیسم از لحاظ فلسفى ایدئولوژى‏اى خود بنیاد انگار بشرى با تکیه بر عقل جزئى است که گرفتار نوعى سکولاریسم مدرن و دموکراسى است و در آن، زنان را مصداق دموس مى‏داند. محققان آغاز اندیشه فمنیسم را مربوط به انتشار کتاب اثبات حقوق زن نوشته مرى والتسون کرافت مى‏دانند.
فمنیسم گرایشات متفاوتى دارد 1- لیبرالى 2- سوسیالیستى 3- رادیکالى، ولیکن، در مجموع همه آنها، خواهان فعال کردن زنان در عرصه کار و تولید مى‏باشد، از این رو، از سوى سرمایه‏داران صنعتى و تجارى حمایت مى‏شد. فمنیسم طبیعت زنانه دارد، ولى حقوق تکالیف زنان را نادیده گرفته و به تشابه مطلق بین زن و مرد قائل است، و با تفسیرى صرفاً جسمانى و ناسوتى از زن، وى را براى مقاصد ابزارى و کالایى استفاده مى‏کند. زن در فمنیسم، سوبژه خودبنیادى است (من نفسانى دکارت) که زیبایى‏هاى جسمانى خود را ارائه کرده و در قبال آن صاحب حق رأى و حاکمیت مى‏شود. در واقع زن در فمنیسم اتم نفسانى خودبنیادى است که یا بهره‏کش است یا استعمار کننده.

طبقات در جامعه مدرن‏

مفهوم طبقه اجتماعى، مختص عصر مدرن و محصول جوامع بورژوایى است، و در آن هر طبقه، گروه‏هاى بزرگ انسانى است که در یک افق وجودى سیر مى‏کنند و از لحاظ علائق، فرهنگ، اقتصاد و درآمد مشابه مى‏باشند. هر طبقه دو شاخص مهم دارد: 1- جایگاهى که در مقایسه با انسان بورژوایى و عصر مدرن دارد. 2- وضعیت اقتصادى و سطح سرمایه که از آن برخوردار است. در واقع، هر طبقه با توجه به نزدیکى یا دورى از بشر بورژوایى تعریف مى‏شود در صورتى که در تعالیم دینى، ارزش انسان‏ها با تقوا سنجیده مى‏شود.
بر اساس الگوهاى موجود در غرب 5 طبقه کلّى در آن داریم.
1- طبقه سرمایه‏داران که سیاست و اجتماع را به نفع خود اداره مى‏کند.
2- تکنوکرات‏ها و بوروکرات‏ها که در عین اختلافاتى که با طبقه اول دارند، در بسیارى از جهت مشاور و همراه آنها هستند.
3- طبقه متوسط که در توزیع و خدمات، فعالند، و على‏رغم وحدت کلى، اختلافات اساسى با دو طبقه قبل دارند.
4- طبقه گسترده کارگران که در اتحادیه‏هاى بزرگ بوروکراتیک سازماندهى شده‏اند، و آرزوى دستمزد بیشتر و کار کمتر دارند.
5- ژنده پوشان، آوارگان، ورشکستگان، افراد ضد اجتماع، مهاجران، رنگین‏پوستان و عناصر خارج شده از گردونه کار و سرمایه در گروه آخر قرار مى‏گیرند.
هرچه از طبقه اول به سوى طبقه پنجم حرکت کنیم، فاصله از نظام بورژوایى بیشتر شده، و به همان نسبت، بهره‏مندى طبقات از لیبرال و امپریالیسم کمتر مى‏شود.(5)

نقد

بهترین و کاملترین راهنماى بشر تعالیم دینى مى‏باشد، زیرا در تمامى ادیان الهى و احکام الهى، راه‏کارهایى براى زندگى اجتماعى، دینى، سیاسى و ... بشر ارائه شده است که مى‏تواند انسان را به سرمنزل مقصود و سعادت دنیوى و اُخروى رهنمون شود. تعالیم و شریعت‏الهى از آنجا که توسط موجودى فراتر از قید و بندهاى بشرى وآگاه به تمام ابعاد وجودى انسان (روحانى و جسمانى) - یعنى خداوند - پى‏ریزى شده است، مبرى از هرگونه لغزش و ره‏گشاى سعادت حقیقى بشر است.اما، در طول تاریخ حیات بشر، آدمى به علت فاصله گرفتن از ساحت قدسى و تعالیم نجات بخش الهى، اتکا به عقل خودبینانه و بشرانگارانه و نیز، نادیده گرفتن هدف والاى زندگى، فراز و نشیب‏هاى زیادى را پیموده که نتیجه آن ظهور مکاتب و ایدئولوژى‏هاى مختلفى بوده است که هر یک به نحوى به نفسانیت و زندگى مادى بشر توجّه داشته‏اند. در این سیر اگرچه توجه به مادیات و نفسانیات رنگ و عمق بیشترى به خود مى‏گیرد، ولیکن به علت محدودیت آدمى و عدم غایت اندیشى او و نادیده گرفتن وجه معنوى و روحانى آدمى، نه تنها زندگى مادى بشر تأمین نگردیده، بلکه شاهد بوجود آمدن ناهنجارى‏هاى اجتماعى، روانى و شیوع سرخوردگى و افسردگى در جوامع مدرن هستیم.

پى‏نوشت‏ها: -

1) براى آشنایى بیشتر با نظام سرمایه‏سالارى رجوع شود به کتاب: شهریار زرشناس ، سرمایه‏سالارى (تهران: کتاب صبح، 1380).
2) فاشیسم آن روى سکه لیبرال است و هر دو تظاهرى از عقل مدرن بوده و در خشونت همچون یکدیگرند.
3) خواهان آزادى مطبوعات به نفع بورژوآها مى‏باشد.
4) فاشیسم از ریشه Fales به معناى دسته‏هایى از ترکه است که در جمهورى رم باستان جلوى کنسول‏ها مى‏آویختند و نشانه اقتدار بوده است.
5) از این نویسنده، کتاب‏هاى زیر نیز منتشر شده است:
الف - اشاراتى درباره لیبرالیسم در ایران.
ب - سمبولیسم در آراء اریک فروم‏
ج - مبانى نظرى غرب مدرن‏
د - جامعه مدنى
ه - توسعه‏