1دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، رئیس کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه
2دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی (توسعۀ اجتماعی) دانشگاه تهران (نویسندۀ مسئول)
تاریخ دریافت: 12 تیر 1398،
تاریخ پذیرش: 12 تیر 1398
چکیده
پرسش اصلی مقاله این است که در جامعۀ بازاری‌شدۀ معاصر، چه امکان‌هایی فرا‌روی دین قرار دارد؟ به‌عبارت دیگر، آیا دین در یک زمینۀ اجتماعی نولیبرال که ناظر به تسلط منطق و اقتصاد بازار بر همۀ قلمروهای اجتماعی است به شکل متفاوتی تنظیم می‌شود؟ در این نوشتار، توصیفی – تحلیلی، برای بررسی اثرات نولیبرالیسم بر قلمرو دینی و واکنش‌های دین به هجوم نیروهای بازار، از روش اسنادی استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که در نظام اقتصادی و اجتماعی مبتنی بر منطق بازار آزاد، رابطۀ دین و دولت تغییر می‌کند و ممکن است دین، براساس تنظیم‌های بازار، تغییر صورت پیدا کند. در سطح جهانی، برخی از امکان‌های رابطۀ دین و نولیبرالیسم به این قرار است: بازشکل‌گیری دین از طریق مصرف‌گرایی، ابراز وجود کُنش‌گران (جنبش‌های) دینی جدید یا نادیده‌گرفته‌شده؛ محافظه‌کار یا سنت‌گراشدن دین؛ تضعیف نقش انتقادی دین (خاصه از حیث ارائۀ نقد اخلاقی)؛ کالایی‌شدن انسان و تهی‌شدن جامعه از ارزش‌های طبیعی و انسانی. در ایران نیز ترکیب نولیبرالیسم اقتصادی و محافظه‌کاری سیاسی از دوران پس از جنگ، تقلیل پدیده‌های اجتماعی به الگوی خاصی از اقتصاد (رهاکردن امر اجتماعی) و دفاع از اقتصاد بازار در یک زمینۀ دینی - استفادۀ ابزاری از دین و استفادۀ انحصاری و رانتی از اقتصاد - نوعی بورژوازیِ جدید در جامعۀ ما پدید آورده است.
1Associate Professor, Department of Sociology, University of Tehran
2PhD Student of Social Development, University of Tehran (Corresponding Author)
چکیده [English]
With the growth of the theory of the economic system of the market and its efforts to globalize, many concerns have been raised in the social, cultural and religious areas of societies. The main question of the article is what are the potentialities of religion in contemporary marketized society? In other words, how differently religion is regulated and applied, in a neoliberal social context which means the domination of logic and the market economy over all the social realms. In this paper which is descriptive-analytic, based on the characteristics of the subject, the documentary method has been used to study the effects of neoliberalism on the religious realm and the reactions of religion to the influx of market forces. The results show how the relationship between religion and state changes in the economic and social system based on free-market logic, and religion may change based on market adjustments. At the global level, some of the possibilities for the relationship between religion and neoliberalism are as follows: the reformation of religion through consumerism, the expression of new or neglected religious activists, conservatism or traditionalization of religion (rather than its degradation), the weakening of the critical role of religion specially in terms of providing moral criticism, the commodification of man and the depletion of society from natural and human values. In Iran, we have seen the combination of economic neoliberalism and political conservatism since the post-war era. The reduction of social phenomena to a specific pattern of the economy (the abandonment of the social affair) and the defense of the market economy in a religious context-which has been accompanied by an abuse of religion and a monopolistic and exclusive use of economics - has created a new bourgeoisie in our society.
کلیدواژه‌ها [English]
religion, market society, neoliberalism
مراجع
اباذری، یوسف (1392)، «بنیادگرایی بازار: تأملی در مبانی فلسفی مکتب بازار آزاد»، مجلۀ مهرنامه، ش31.
ــــــــــــــــــــ (1395)، «سیاست‌های نولیبرالیستی زیر تیغ نقد»، وب‌سایت فردانیوز به نشانی www.fardanews.com به نقل از: روزنامۀ صبح نو، 26 اردیبهشت.
ــــــــــــــــــ (1395)، «نولیبرال‌های ایرانی را دست‌کم نگیرید»، روزنامۀ صبح نو، 25 آبان، ش126، ص 13.
اسلِیتر، دُن و فرن تونکیس (1386)، جامعۀ بازار: بازار و نظریۀ اجتماعی مدرن، ترجمه: حسین قاضیان، نشر نی.
چپل، جیمز (1395)، «چپ‌ها نولیبرالیسم را نفهمیده‌اند: ریشه‌های مذهبی نولیبرالیسم»، ترجمه: محمد معماریان، سایت ترجمان علوم انسانی به نشانی m.tarjomaan.com
حیدری، آرش (1396)، «روان‌شناسی، حکومت‌مندی و نولیبرالیسم»، مجلۀ مطالعات جامعه‌شناختی، دوره 24، ش1.
دانش، جابر (1386)، جامعه‌شناسی دین، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و معارف.
دیویس، چارلز (1387)، دین و ساختن جامعه: جستارهایی در الهیات اجتماعی، ترجمه: حسن محدثی و حسین باب‌الحوائجی، تهران: نشر یادآوران.
رابرتسون، رونالد (1385)، جهانی‌شدن: تئوری‌های اجتماعی و فرهنگی، ترجمه: کمال پولادی، تهران: نشر ثالث.
راغفر، حسین (1394)، «شریعتی و پاسخ به آینده»، روزنامۀ شرق، ش3019، 4 آذر.
ریتزر، جورج (1393)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، ترجمه: هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی.
سیف، احمد (1380)، جهانی‌کردن فقر و فلاکت: استراتژی تعدیل ساختاری در عمل، تهران: نشر آگاه.
ــــــــــــــــ (1397)، مقدمه‌ای بر اقتصاد سیاسی در عصر جهانی‌کردن، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.
صادقی، علیرضا (1397)، زندگی روزمرۀ تهیدستان شهری، تهران: انتشارات آگاه.
صداقت، پرویز (1394)، نقدی بر ایدئولوژی نولیبرالیسم، وب‌سایت نصور به نشانی www.nasour.net به نقل از روزنامۀ کارگزاران، 14 بهمن.
فکوهی، ناصر (1396)، «نولیبرالیسم نسخه‌ای برای اقتصاد ایران ندارد»، روزنامۀ فرهیختگان، 13 تیر، ش2298.
کلاته ساداتی، احمد (1393)، «رویکردی انتقادی به نظریه‌های انتخاب عقلانی و بازار دینی و نسبت اسلام با آن‌ها»، فصلنامۀ اندیشۀ نوین دینی، س10، ش39.
کوزر، لوئیس (1382)، زندگی و اندیشۀ بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، انتشارات علمی.
لمکه، توماس (1395)، نقدی بر خرد سیاسی فوکو، ترجمه: یونس نوربخش و محبوبه شمشادیان، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
مالجو، محمد (1396)، «ائتلاف نامیمون نولیبرالیسم و محافظه‌کاری»، روزنامۀ ایران، ش6727، 7 اسفند.
محمدی، حمدالله و فاطمه زیباکلام (1393)، «نقد سیاست‌های نولیبرالیسم برای ایجاد هویت نوین در دانشگاه»، فصلنامۀ مطالعات ملی، س15، ش1.
نوربخش، یونس و صدیقه سلطانیان (1389)، «جهانی‌شدن و چالش‌های دینی و ملی حاصل از آن»، فصلنامۀ روابط خارجی، س2، ش3.
وبر، ماکس (1384)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه: احمد تدین، تهران: نشر هرمس.
ودادهیر، ابوعلی (1382)، «بازار به‌مثابه یک واقعیت اجتماعی»، فصلنامۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز، ش14.
هاروی، دیوید (1397)، امپریالیسم جدید، ترجمه: حسین رحمتی، تهران: نشر اختران.
ـــــــــــــــــ (1394)، فضاهای امید، ترجمه: علیرضا جباری، تهران: نشر افکار.
هال، آنتونی و جیمز میجلی (1388)، سیاست اجتماعی و توسعه، ترجمه: مهدی ابراهیمی و علیرضا صادقی، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
Balkan, Nesecan et al (2017), The Neoliberal Landscape and the Rise of Islamist Capital in Turkey, New York: Berghahn Books.
Birch, Kean (2017), A Research Agenda for Neoliberalism, Edward Elgar Publishing.
Day, Keri (2016), Religious Resistance to Neoliberalism, New York: Palgrave Macmillan.
Delanty, Gerard (2009), The Foundations of Social Theory, in ‘Bryan S. Turner, The New Blackwell Companion to Social Theory; Oxford: Blackwell.
Etezadosaltaneh, Nozhan (2015), The Growing Monster of Neoliberalism in Iran, available at www.intpolicydigest.org.
Gauthier, Francois (2017), Religion is not what is used to be: consumerism, neoliberalism, and the global reshaping of religion, available at blogs.lse.ac.uk /religionglobalsociety.
Hackworth, Jason (2012), Faith Based: Religious Neoliberalism and the Politics of Welfare in the United States, the University of Georgia Press.
Martikainen, Tuomas and Gauthier, Francois (2013), Religion in the Neoliberal Age: Political Economy and Modes of Governance, England: Ashgate publishing.
Micocci Andrea and Di Mario, Flavia (2018), The Fascist Nature of Neoliberalism, London and New York: Routledge.
Nguyen, Kim Hong (2017), Rhetoric in Neoliberalism, London and New York: Palgrave Macmillan.
Pleyers, Geoffrey (2013), A Brief History of the Alter-Globalization Movement, available at www.booksandideas.net.
Spies-Butcher, Ben et al (2012), Market Society: history, theory and practice, Cambridge University Press.
Springer, Simon et al (2016), The Handbook of Neoliberalism, London and New York: Routledge.
Turner, Bryan S (2011), Religion and Modern Society: Citizenship, Secularisation and the State, Cambridge University Press.
