برادران, رضا, صفری فروشانی, نعمت الله. (1400). بررسی تحلیلی باورمندی مسلمانان به تبار نبوی و فاطمی مهدی موعود عج تا آغاز غیبت صغری با تأکید بر امامیه. اسلام و مطالعات اجتماعی, 2(شماره1(پیاپی3)), 146-173. doi: 10.22081/jm.2021.62062.1037
رضا برادران; نعمت الله صفری فروشانی. "بررسی تحلیلی باورمندی مسلمانان به تبار نبوی و فاطمی مهدی موعود عج تا آغاز غیبت صغری با تأکید بر امامیه". اسلام و مطالعات اجتماعی, 2, شماره1(پیاپی3), 1400, 146-173. doi: 10.22081/jm.2021.62062.1037
برادران, رضا, صفری فروشانی, نعمت الله. (1400). 'بررسی تحلیلی باورمندی مسلمانان به تبار نبوی و فاطمی مهدی موعود عج تا آغاز غیبت صغری با تأکید بر امامیه', اسلام و مطالعات اجتماعی, 2(شماره1(پیاپی3)), pp. 146-173. doi: 10.22081/jm.2021.62062.1037
برادران, رضا, صفری فروشانی, نعمت الله. بررسی تحلیلی باورمندی مسلمانان به تبار نبوی و فاطمی مهدی موعود عج تا آغاز غیبت صغری با تأکید بر امامیه. اسلام و مطالعات اجتماعی, 1400; 2(شماره1(پیاپی3)): 146-173. doi: 10.22081/jm.2021.62062.1037
2استاد مجمتع عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی وابسته به جامعة المصطفی العالمیه
تاریخ دریافت: 17 مهر 1400،
تاریخ بازنگری: 01 آذر 1400،
تاریخ پذیرش: 26 آبان 1400
چکیده
باور به مهدی موعودO را می‌توان یکی از مهم‌ترین نقاط اشتراک در اکثر گروه‌های مسلمان دانست. در این میان و در عرصه‌های متنوع باورداشت‌های مرتبط با مهدی، موضوع تبار او نیز همواره مورد اهتمام بوده است که یکی از مهم‌ترین آموزه‌ها، تبار نبوی و فاطمی او یعنی اتصال نسب مهدی به پیامبر اسلام| و حضرت فاطمه^ است. پرداختن به این موضوع از آن جهت ضروری و پرفایده خواهد بود که به توسعه مباحث تاریخ فکر و بررسی‌های تحلیلی در باورداشت‌های مهدوی کمک خواهد کرد؛ چنان‌که با توجه به اهتمام گروه‌های مختلف به این مسئله در سده‌های نخست، در بازخوانی کوشش‌های مهدوی جریان‌های اجتماعی سودمند خواهد بود. بنابر آنچه گفته شد این تحقیق از رهگذر بهره‌گیری از تجزیه و تحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده از مصادر نخستین تاریخی و حدیثی و غیره و با بهره‌گیری از روش‌ها و اصول پذیرفته‌شده در مطالعات تاریخی و علوم درگیر مانند کلام و حدیث بر آن است که میزان اهتمام مسلمانان، به‌ویژه امامیان را در مورد نسب نبوی و فاطمی مهدی بازنشانی کند و سیر این باور را با درنظرگرفتن بسترهای اجتماعی تا قبل از غیبت صغری رصد کند. به نظر می‌رسد اهتمام به نسب نبوی مهدی، انگاره‌ای پذیرفته‌شده برای اکثر گروه‌های موعودگرا است و هر کدام تلاش می‌کردند تا به‌نوعی خود را به پیامبر| متصل سازند؛ چنان‌که نسب فاطمی مهدی و تأکید اهل‌بیت^ بر این موضوع که احتمالاً در جهت تقابل با فعالیت‌های کیسانیان بود، کم‌کم به باوری بنیادین برای تمام گروه‌های مسلمان بدل شد.
An Analytical Examination of Muslims' Belief in the Prophetic and Fatimid Lineage of the Promised Mehdi until the Beginning of the Minor Occultation with Emphasis on Imamiyah
نویسندگان [English]
Reza Baradaran1؛ Nimatullah Safari2
1PhD graduate of University of Islamic Sciences
2Professor of the Higher Complex of Islamic History, Tradition and Civilization affiliated with the Mustafa International University
چکیده [English]
The belief in the Promised Mehdi can be considered as one of the most common features of most Muslim groups. In the meantime, and in various areas of beliefs related to Imam Mahdi, the issue of his lineage has always been considered. One of the most important teachings is his prophetic and Fatimid lineage, namely the connection of the Mahdi descent with the Prophet of Islam and Lady Fatima. Dealing with this issue will be necessary and useful because it will help to develop the history of thought and analytical studies in Mahdavi's views. Considering the interest of different groups in this issue in the first centuries, it will be useful for examining the Mahdavi efforts of social currents. According to what has been said, this study seeks to identify the efforts of Muslims, especially Imamis about Prophetic and Fatimid lineage of Imam Mahdi and to observe the course of this belief considering the social contexts before the minor occultation, by analyzing the information obtained from the first historical and hadith sources, and by using the methods and principles accepted in historical studies and sciences involved such as theology and hadith. It seems that the concern for the prophetic lineage of the Mahdi is an accepted idea for most of the promised groups, and each of them tried to somehow connect itself to the Prophet. Therefore, the Mahdi Fatimid lineage and the Ahl al-Bayt emphasis on this issue, which was probably in opposition to the activities of the Keysanians, gradually became a fundamental belief for all Muslim groups.
باقرزاده، عبدالرحمن. (1397). نقدی بر ادعای همنامی پدر پیامبر اسلام| و پدر مهدی موعود. فصلنامه علمی – ترویجی پژوهش‌های مهدوی (25)، صص 69 –
باقرزاده، عبدالرحمن. (1398). واکاوی واژه «اهل‌البیت» در اندیشه فریقین با تأکید بر منابع اهل‌سنت. نشریه پژوهشنامه مذاهب اسلامی (11)، صص 29 –
برادران، رضا. (1392). تطور باور به مهدی و مهدویت از دیدگاه کیسانیه. قم: دانشگاه معارف.
برادران، رضا؛ الهامی، علی؛ گلپور سوته، محمدصادق. (1395). بررسی تحلیلی رویکردهای امویان به مسئله مهدویت. فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامه تاریخ اسلام (24)، صص 5 –
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371). المحاسن (محقق: جلال الدین محدث). قم: دارالکتب الإسلامیه.
بزار، احمد بن عمرو بن عبدالخالق. (1988م). مسند البزار (البحر الزخار) (محقق: محفوظ الرحمن زین الله). مدینه: مکتبه العلوم و الحکم.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر. (1996م). انساب الأشراف (محقق: سهیل زکار و ریاض زرکلی). بیروت: دارالفکر.
بیطار، عبدالرزاق. (1993م). حلیه البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر (محقق: محمد بهجه البیطار). بیروت: دار صادر.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (1420ق). یتیمه الدهر فی محاسن أهل العصر (محقق: مفید محمد قمیحه). بیروت: دارالکتب العلمیه.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1411ق). المستدرک علی الصحیحین (محقق: مصطفی عبدالقادر عطا). بیروت: دارالکتب العلمیه.
حمیری، عبدالله بن جعفر. (1413ق). قرب الإسناد. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام.
خزاز رازی، علی بن محمد. (1401ق). کفایه الأثر فی النصّ علی الأئمه الإثنی عشر (محقق: عبداللطیف حسینی کوه‌کمری). قم: بیدار.
خصیبی، حسین بن حمدان. (1377). الهدایه الکبری. بیروت: مؤسسه البلاغ.
خطیب بغدادی، احمد بن علی. (1417ق). تاریخ بغداد (محقق: مصطفی عبدالقادر عطا). بیروت: دارالکتب العلمیه.
خویی، ابوالقاسم. (1413ق). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه. [بی‌نا]، [بی‌جا].
دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید. (1416ق). السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و أشراطها (محقق: ضاء‌الله بن محمد ادریس المبارکفوری). ریاض: دارالعاصمه.
دولابی، محمد بن احمد. (2000م). الکنی و الأسماء (محقق: محمد الفاریابی). بیروت: دار ابن‌حزم.
ربانی‌گلپایگانی، علی. (1395). بررسی و نقد تبارشناسی امام مهدی عج در روایات اهل‌سنت. فصلنامه علمی ـ پژوهشی انتظار موعود (52)، صص 5 –
رحیمی، غلامرضا. (1391). مصداق اهل‌بیت^ در آیه تطهیر با رویکرد به منابع اهل‌سنت. فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی - کلامی (7)، صص 123 –
زبیری، مصعب بن عبدالله. (1999م). کتاب نسب قریش (محقق: اواریست لوی پرووانسال). قاهره: دارالمعارف.
زینلی، غلامحسین. (1395). مفهوم‌شناسی و مصداق‌یابی اهل‌بیت علیهم السلام در آیه تطهیر. فصلنامه علمی ـ پژوهشی کلام اسلامی (99)، صص 27 - 56.
سید بن طاووس، علی بن موسی. (1398). الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر عج. قم: الشریف الرضی.
سید بن طاووس، علی بن موسی. (1416ق). التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن. قم: مؤسسه صاحب الأمر عج.
شوشتری، محمدتقی. (1410ق). قاموس الرجال. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (1359). کمال الدین و تمام النعمه (محقق: علی‌اکبر غفاری). تهران: دارالکتب الإسلامیه.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (1378). عیون أخبار الرضا×(محقق: مهدی لاجوردی). تهران: نشر جهان.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (1398). التوحید (للصدوق) (محقق: هاشم حسینی). قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. قم: دارالشریف الرضی.
صفار، محمد بن حسن. (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد| (محقق: محسن کوچه باغی). قم: مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی ره.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1404ق). المعجم الکبیر (محقق: حمدی بن عبدالمجید السلفی). موصل: مکتبه العلوم و الحکم.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1415ق). المعجم الأوسط (محقق: طارق بن عوض الله بن محمد و عبد المحسن بن ابراهیم الحسینی). قاهره: دارالحرمین.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1985م). المعجم الصغیر (محقق: محمود شکور محمود). بیروت: المکتب الاسلامی.
طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم (منسوب). (1413ق). دلائل الإمامه (ط - الحدیثه). قم: بعثت.
طبری آملی کبیر، محمد بن جریر بن رستم. (1415ق). المسترشد فی إمامه علی بن أبی طالب علیه السلام (محقق: احمد محمودی). قم: کوشانپور.
طبری، محمد بن جریر. (1387). تاریخ الأمم و الملوک (محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
طوسی، محمد بن الحسن. (1411ق). الغیبه (محقق: عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح). قم: دارالمعارف الاسلامیه.
عبدالرزاق، ابوبکر عبدالرزاق بن همام الصنعانی. (1403ق). مصنف عبدالرزاق (محقق: حبیب الرحمن الاعظمی). بیروت: المکتب الاسلامی.
عده‌ای از علما. (1381). الأصول السته عشر. قم: مؤسسه دارالحدیث الثقافیه.
عمر، فاروق. (1383). فرهنگ مهدویت در القاب خلفای عباسی (مترجم: غلامحسن محرمی). نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، (1)، صص 157-184.
عیاشی، محمد بن مسعود. (1380). تفسیر العیاشی (محقق: هاشم رسولی محلاتی). تهران: المطبعه العلمیه.
قاضی نعمان، محمد بن حیون. (1409ق). شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار علیهم السلام (محقق: محمدحسین حسینی جلالی). قم: جامعه مدرسین.
قاضی، وداد. (1974م). الکیسانیه فی التاریخ و الادب. بیروت: دارالثقافه.
قضایی، محمدرضا؛ مرادی، امین؛ کریمی‌نیا، محمدمهدی. (1398). بررسی مصداق کوثر در سوره کوثر در تفاسیر روایی شیعه و سنی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های تفسیر تطبیقی (10)، صص 129 - 150.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. (1407ق). الکافی (محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گنجی شافعی، محمد بن یوسف. (1362). البیان فی أخبار صاحب الزمان×. تهران: دار إحیاء تراث أهل‌البیت علیهم السلام.
مجهول. (1391). أخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده (محقق: عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی). بیروت: دارالطلیعه.
محلی، حمید بن احمد. (1423ق). الحدائق الوردیه فی مناقب الأئمه الزیدیه (محقق: مرتضی بن زید محطوری). صنعاء: مکتبه بدر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی. (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر (محقق: اسعد داغر). قم: دارالهجره.
مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج. (1412ق). صحیح مسلم (محقق: محمدفؤاد عبدالباقی). قاهره: دارالحدیث.
مشهدی علی‌پور، مریم. (1391). بررسی تطبیقی جایگاه مادر در فرهنگ جاهلی و اسلامی. نشریه تاریخ در آیینه پژوهش (33)، صص 99 –
مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد (محقق: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام ). قم: کنگره شیخ مفید.
مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی. (1428ق). عقد الدرر فی أخبار المنتظر عج. قم: مسجد مقدس جمکران.
منایی، فرشاد؛ معارف، مجید. (1398). بررسی سندی و فقه الحدیثی احادیث تبیین‌کننده نسب حضرت مهدی عج در منابع روایی اهل سنت. فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم قرآن و حدیث (103)، صص 239 –
مؤسسه معارف اسلامی. (1428ق). معجم أحادیث الإمام المهدی×. قم: مسجد مقدس جمکران.
نجاشی، احمد بن علی. (1365). رجال النجاشی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
نعمانی، محمد بن ابراهیم. (1397). الغیبه (محقق: علی‌اکبر غفاری). تهران: مکتبه الصدوق.
نوبختی، حسن بن موسی. (1404ق). فرق الشیعه. قم: دارالأضواء.
واردی، سیدتقی. (1397). نسب‌شناسی تحلیلی امام مهدی عج از منظر فریقین. فصلنامه علمی ـ پژوهشی مشرق موعود (1/45)، صص 167 –
هارونی، یحیی بن حسین. (2002م). تیسیر المطالب (محقق: جعفر بن احد بن عبدالسلام و عبدالله بن حمود العزی. صنعاء: مؤسسه زید بن علی الثقافیه.
هلالی، سلیم بن قیس. (1405ق). کتاب سلیم بن قیس الهلالی (محقق: محمد انصاری زنجانی خویینی). قم: الهادی.
یعقوبی، محمد بن ابی‌یعقوب. (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
