گزارش ارزیابى اجمالى مقالات تاریخ در مجله حوزه

حجم کلى مقاله هاى تاریخى

از مجموع تقریبى هفتصد مقاله که در بیست و دو سال در شمارگان مسلسل مجله, به چاپ رسیده است, مى توان حدود سیصد مورد از آنها (اعم از مقاله, مصاحبه و سرمقاله) را در شمار نوشته ها و نگارشهاى تاریخى قرار داد که به نظر مى رسد توجه فراوان نویسندگان و دست اندرکاران مجله را در رواج و گسترش اندیشه تاریخى نگرى, به روشنى برساند.
هیأت تحریریه در نخستین شماره, از هدفهاى کلان دوازده گانه انتشار مجله یاد کرده که در میان آنها, هدفهایى چون آگاهاندن حوزه ها از میراث نوشتارى خود و بایستگى بهره ورى شایسته از آن, یا ثبت تاریخ معاصر حوزه ها, دیده مى شود که به طور مستقیم به آگاهى هاى تاریخى نیاز دارد.
یا هدفهاى دیگر چون, روشنگرى و بیان جایگاه والا و رسالت حوزویان در ساحت هاى گوناگون.
ییا تلاش در راه نواندیشى دینى و مبارزه با بسته ذهنى و کژاندیشى, یابیان کمبودها, کاستى ها و نیازهاى اخلاقى, سیاسى, اعتقادى و اجتماعى حوزه ها نیز که بى نیاز از آگاهى تاریخى نیستند.
بنابراین به سازوارى هدفهایى چنین تاریخى, نیاز به این حجم از مقاله هاى تاریخى نیز وجود داشته است.
بازتاب رشته هاى گوناگون تاریخى در مصاحبه ها و مقاله ها
براى درک دقیق و درست کوششهاى انجام شده بایسته است حجم کمّى و چندى مقاله هاى به چاپ رسیده را در قالب رشته هاى گوناگون تاریخ قرار داده, تا بایسته ها و ضرورتهاى آغازین ارزیابى فراهم آید.

1. تاریخ شفاهى

با پیروزى انقلاب اسلامى, به رهبرى امام خمینى و نقش آفرینیهاى روحانیت و اثرگذارى بى چون و چراى این گروه در مرحله به مرحله نهضت و به سامان بردن آن, افزون بر عطش اجتماعى فوران یافته سالهاى نخستین پیروزى, ضرورت داشت تا از این سرمایه ملى به شیوه هاى گوناگون در جهت ثبات هویتى هرچه بیش تر استفاده گردد. مجله حوزه با درک این ضرورت کوشید تا با آن گروه از عالمانى که همراه حرکت عمومى مردم بوده, یا خود نقشى در به راه انداختن آن داشته اند, مصاحبه هایى انجام داده و خاطرات شفاهى آنان را که خود شاهد بودند, ثبت کند و به این ترتیب, گامى مهم در روشن شدن زوایاى تاریک و مبهم تاریخ معاصر, بردارد. این مهم زمانى رخ مى داد که هنوز کشور در شور انقلاب به سر مى برد و برافروخته شدن آتش جنگ, بر این شور مى افزود و پیامدهاى کشمکشهاى داخلى پاره اى از گروه ها, اثر خود را بر فضاى عمومى کشور بر جاى گذاشته بود. خلاصه, کم تر کسانى بودند که در آن برهه, به این امر مهم توجه کنند. بویژه اهمیت این موضوع زمانى روشن تر مى شود که بدانیم بسیارى از عالمان مصاحبه شونده در فاصله کوتاهى پس از آن, رحلت کردند و فقدان آنان, ارزش مصاحبه هاى انجام شده را دوصد چندان کرد. از این رو مجله حوزه را مى توان پیشگام در عرصه تدوین تاریخ شفاهى پس از پیروزى انقلاب اسلامى ایران به حساب آورد.
بیش از شصت و هشت مصاحبه با عالمان و فقیهان حوزه صورت گرفته که بیش تر آنان ساکن در شهر قم بودند. هرچند عالمانى از شهرهاى دیگر نیز در این مصاحبه ها حضور داشتند.
در این مصاحبه ها, بیش تر دو بخش مهم تاریخى دیده مى شود که اهمیت فراوانى دارند:
الف. نقل تاریخ حوزه ها: بخش نخست و مهمى که در این مصاحبه ها دنبال شده, روایتِ گوشه اى از تاریخ حوزه هاى علمیه است که مصاحبه شوندگان خود شاهد بوده و یا در سیره و روش علماى سلف دیده و یا از آنان شنیده اند. این دست از مطالب در بسیارى از اوقات شاهد واحد داشته که این روایتها را گاه منحصر به فرد کرده است. اهمیت این مطالب در آن است که مى توانند مواد لازم را براى تدوین تاریخ جامع حوزه هاى علمیه فراهم آورند.
ب. نقل تاریخ معاصر ایران: در شمار زیادى از این مصاحبه ها, مصاحبه شوندگان به نقل خاطرات سیاسى, اجتماعى عمومى خود که مربوط به حوادث سیاسى ایران معاصر, بویژه یکصد سال اخیر بوده, پرداخته و توانسته اند حواشى مهم و پشت پرده پاره اى از رویدادهاى مشهور را آشکار سازند و گاه به شرح و فهم بیش تر آن رویدادها کمک کنند. دقت بیش تر در محتواى سیاسى و اجتماعى مصاحبه ها, مى تواند اسناد مهم و تازه اى را از پاره اى از رویدادها پیش روى مورخان بگذارد و در جاهایى به رفع شک از پاره اى رویدادها, کمک کند و تصویر روشن ترى از آنها را پیش روى ما قرار دهد.

2. تاریخ علوم اسلامى

دومین گرایش تاریخى که مورد اهتمام و توجه نویسندگان مجله حوزه بوده است, تاریخ علوم اسلامى است. در این راستا دانشهاى زیر مورد توجه قرار گرفته است:
اول. دانش تفسیر: در سومین سال انتشار مجله حوزه و شانزدهمین شماره آن, نخستین مقاله, در زمینه تفسیر با عنوان: تفسیر آغاز و تطور آن, آمده است. سپس در شماره هیجدهم, این مقاله با عنوان: تفسیر علوم قرآن و منابع آن, دنبال گردیده و در شماره نوزدهم شناسایى و شمارش تکمیل شده است. به فاصله سه شماره, در بیست وچهارمین شماره, دنباله دانش تفسیر با شناسایى برخى از تفاسیر عامه, تداوم یافته و سپس این موضوع در شمارگان 25 و 26 و27 و28 و30 و 31 و33 نیز ادامه یافته و به پایان رسیده است.
دوم. دانش تاریخ: درباره دانش تاریخ, مجله حوزه, اهتمام بیش تر از خود نشان داده و به گرایشهاى متنوعى از این دانش پرداخته که به آن ها اشاره مى شود:
1. فلسفه تاریخ: در این باره در شماره 14, مقاله اى با عنوان: تاریخ چیست؟ به چاپ رسیده و مباحث فلسفه تاریخ در آن دنبال شده است.
2. ضرورت آموزش تاریخ: در شماره 13 مجله مقاله اى با عنوان: خودآگاهى تاریخى مسلمانان, حفاظت از تاریخ و مبارزه با تحریف آن, نوشته شده و سپس در شماره 15 از ضرورت آموزش تاریخ در حوزه هاى علمیه, یاد گردیده و از نقش تاریخ در دانشهاى حوزوى نیز در شماره 83 سخن به میان آمده است.
3. تاریخ آموزش اسلامى (کتب درسى): این عنوان فراگیر که خود گرایشى از تاریخ است, داراى زیرمجموعه هاى گوناگونى است که با سلسله مقاله هایى در مجله حوزه به معرفى کتب درسى رایج در حوزه هاى قدیم پرداخته شده است. در شمارگان 6 و7 و8 و9 و10 و11 و12 و13 و14 این مقاله بلند دنبال شده است و در آن کتابهاى دانشهایى مثل ادبیات عرب, فقه, رجال, حدیث, اصول و… بررسى و معرفى شده اند.
4. منابع تاریخ اسلام: منبع شناسى در تاریخ اهمیت بسیار دارد در دوازدهمین شمارگان مجله, توجه دست اندرکاران به آن جلب شده و در مقاله اى با عنوان: ارزیابى شتاب زده اى از میراث تاریخى اسلام, به شرح و معرفى این منابع پرداخته شده است.
5. جریان شناسى تاریخ نگاریها: توجه به این موضوع مهم در تاریخ و نوشته هاى تاریخى و کوشش براى بازشناسى جریانهاى فکرى تبلور یافته در تاریخ نگاریها, که خود از مباحث فلسفه انتقادى تاریخ به حساب مى آید, بسیار درخور توجه است. به دلیل اهمیت موضوع جریان شناسى تاریخ نگاریها در ایران معاصر مورد بررسى قرار گرفته است.
در شماره هاى 19 و20 و21 این عنوان دنبال شده و خوانندگان مى توانند با جریانهایى چون تاریخ نویسان غرب محور, خاورشناس, تمدن شناس و دربارى آشنا شوند.
الف. تاریخ نگارى دربارى: مجله حوزه به دلیل اهمیت موضوعِ تاریخ نگاریها و جریانهاى مشهور آن, دو نمونه جالب را مورد بررسى قرار داده که نخستین آن تاریخ نگارى دربارى است. در این باره چند نکته درخور توجه است:
ابداع اصطلاح تازه: این عنوان هرگز در کتابهاى رسمى آموزشى تاریخ دیده نمى شود, بلکه در آن جا با عنوان تاریخهاى دودمانى از این نمونه ها یاد مى شوند. هرچند به هنگام نقد و بررسى آنها به تأثیر وابستگى نویسندگان به دودمانهاى سلطنتى در نوشته هاى آنان اشاره شده است, اما مجله حوزه با جعل عنوان تازه, همه این تأثیرها را به خوانندگان منتقل مى کند.
جریان نگرى در تاریخ نویسى: هرچند در کتابهاى رسمى دانشگاهى, خوانندگان مى توانند با نام تاریخهاى دودمانى آشنا شوند و نویسندگان آنها را بشناسند و تداوم این سبک را در سده هاى گوناگون دریابند; اما نگرش جریانى و نگرشى بسیار نو بود که بسیار عمیق تر به این موضوع مى نگریست و این نوشته ها را تنها نمودى از جریان هاى فکرى پشت سر آنها محسوب مى کرد که این کار امتیاز نویسنده این مقاله به حساب مى آید.
ب. تاریخ نگارى استعمارى: این سبک نیز در تاریخ نگارى از سبکهاى نو پدید و کم تر شناخته شده است که مجله حوزه در شماره 28 و29 و31 و35 به آن پرداخته و کوشیده تا ویژگیهاى این سبک و آثار و پیامدهاى آن را بر اندیشه مسلمانان در جهان اسلام, شناسایى کند.
ج. اهمیت تاریخ نگارى در دیدگاه شخصیتها: مجله حوزه براى آن که بتواند اهمیت پرداختن به تاریخ و جریانهاى تاریخ نگارى را بیش تر نشان دهد, کوشیده تا از افراد و سهم شخصیتهاى تاریخ ساز نیز یاد کند و از زبان آنان به اهمیت این موضوع بپردازد. در این میان در شماره 30 مجله مقاله اى با عنوان: اهمیت و اصول تاریخ نگارى از دیدگاه امام, دیده مى شود و بعدها در شماره 80 ـ 79 این موضوع از دیدگاه شهید آیت اللّه محمدباقر صدر بررسى شده است.
سوم. علم اصول: در شماره 9 مجله حوزه, مقاله اى با عنوان: پیدایش و تطور علم اصول, دیده مى شود که عنوان و موضوع آن بررسى تحولات تاریخى علم اصول است که به رغم اهمیت در دیگر شمارگان مجله دنبال نشده است. اما نوع نگاه نیز در این مقاله تازگى دارد و البته پیش از این در دو شماره 7ـ 8 تأثیر منطق در علم اصول به بحث گذاشته شده است.
چهارم. دانش اخلاق اسلامى: در باب علم اخلاق, مقاله هاى بسیارى در مجله دیده مى شود که در این مجال تنها به آن بخش از مقاله هایى که با نگرشى تاریخى به علم اخلاق و زیرمجموعه هاى وابسته به آن نگریسته شده مى پردازیم:
الف. گرایش منبع شناسى: در این باره در شماره هاى 20 و21 مجله دو مقاله با عنوان: منابع علم اخلاق, دیده مى شود که نویسنده با رعایت ترتیب تاریخى به معرفى مهمترین منابع علم اخلاق در مذهب شیعه اقدام کرده و گرایشهاى آنها را نیز روشن نموده است.
ب. گرایش متن شناسى در اخلاق: این گرایش که به فراوانى در شمارگان مجله دیده مى شود از آغازین شماره مجله در قالب نامه ها و دستورالعمل ها و وصیت نامه ها, به آن پرداخته شده که البته پس از گذشت چهار سال از انتشار مجله, در شماره بیست وسوم, در مقاله اى با عنوان: آموزش هاى اخلاقى در حوزه, به تبیین تقسیم بندى روشهاى آموزش اخلاق که سویه اى تاریخى دارد به توضیح مبناى این تقسیم بندى (نامه ها ـ وصیت نامه ـ دستورالعمل) اشاره شده که در شماره 24 نیز دنبال گردیده است. این روشها به قرار زیر است:
1. روش نامه هاى اخلاقى: در این باره نویسنده در قالب نقل نامه هاى عالمان اخلاق, پس از پرداختن به زندگى نامه هاى آنان, به نقل محتواى اخلاقى این نامه اشاره و آنها را تقسیم بندى موضوعى کرده است. در این قسمت, از نخستین شماره مجله, به ترتیب, نامه هاى عالمانى چون: آخوند ملا حسینقلى همدانى, شماره 1, آخوند شیخ محمد بهارى همدانى, شماره 2ـ3, حاج میرزا ملکى تبریزى, شماره 4, شیخ مجتبى قزوینى خراسانى شماره 5, فیض کاشانى (زاد المسالک) شماره 6 ـ7, شیخ محمد حسن اصفهانى شماره 8, محمد بن آقا ملامحمد رفیع گیلانى بیدآبادى شماره 10, دردنامه عارف صمدانى ملا حسینقلى همدانى شماره 11, بازتاب یافته است.
2. روش دستورالعمل: در تقسیم بندى که پیشاپیش اشاره شد, در مجله حوزه علاوه بر نامه ها از دستورالعمل هاى اخلاقى نیز یاد شده است. دستورالعمل هاى عالمان زیر در شمارگان مجله به چاپ رسیده است:
محیى شریعت, امام خمینى, شماره 13 . سید السالکین سید احمد کربلایى, شماره 15 . جمال السالکین میرزا جواد آقا ملکى تبریزى, شماره 16. زبدة علماء المتقین محمدتقى مجلسى, شماره 17. سید احمد کربلایى, شماره 19. فقیه وارسته محقق حلى, شماره 27. فقیه اعظم شهید اول, شماره 29. فقیه صمدانى, شهید ثانى, شماره 34. عارف گرانمایه آقا محمد بیدآبادى, شماره 35. عارف مجاهد شیخ محمدتقى اصفهانى, شماره 36. عارف متفکر آیت اللّه شاه آبادى شماره 42. حکیم صمدانى علامه طباطبایى شماره 46. عالم متقى, شیخ عباس قمى, شماره 47. فقیه وارسته آقا میرحسین قزوینى, شماره 53. عارف ژرف اندیش ابن ابى جمهور احسایى شماره 55. عارف بلند مرتبه محمد بیدآبادى, شماره 58. دستورالعمل دیگرى از شهید اول, شماره 62. عالم ربانى سید ابوالقاسم دهکردى شماره 65. فقیه پارسا ابراهیم قطیفى شماره 66. عارف واصل آقا محمد بیدآبادى شماره 68 ـ 69. عالم ربانى محمدتقى مجلسى, شماره 71. عارف بلندمرتبه ملاحسینقلى همدانى شماره 72ـ73. عالم نامور آیت اللّه شهید محمدباقر صدر, شماره 79ـ80. مفسر ژرف اندیش شهید سید مصطفى خمینى, شماره 81 ـ 82. علامه میرزا محمدباقر موسوى خوانسارى, شماره 83.
این عنوان از شماره 13 مجله تا شماره 80 ـ90 مجله دنبال شده است.
3 . روش وصیت نامه: با این عنوان در مجله حوزه, فقط در شماره هاى: 12 وصیت نامه علامه حلى به فرزندش و 41 با عنوان: وصیت نامه بانو امین اصفهانى, و 89 و90 وصیت نامه رجال شناس وارسته محمدباقر خوانسارى, برخورد مى کنیم. شاید میان وصیت نامه و دستورالعمل تفاوت زیادى در نزد نویسنده وجود نداشته است و به عمد عنوان دستورالعمل بر وصیت نامه ترجیح داده شده است. بنابراین شاید وصیت نامه نویسى را نتوان روشى جدا از دستورالعمل ها به حساب آورد. میان نامه ها و دستورالعمل ها نیز ممکن است تنها به جهت مخاطب ها و تحول گستردگى مخاطب یا مخاطبان, بتوان فرقى قایل شد. جالب آن که از شماره 90 مجله تا شماره 130 که مورد بررسى ما در این مقاله است دیگر از این عنوانها اثرى به چشم نمى خورد.
آن چه درباره جنبه تاریخى مقالات مربوط به علم اخلاق در مجله حوزه مى توان گفت این است که:
یکم. این مجموعه نامه ها و وصیت نامه ها و دستورالعمل ها مى توانند نمایان گر دگرگونیهاى دانش اخلاق در میان شیعه باشند.
دوم. به رغم ارزش تاریخى هر یک از دستورالعمل ها, هیچ گونه ترتیب تاریخى در استفاده از آنها به چشم نمى خورد و به نظر مى رسیده است که نگاه انتخاب کننده و شرح دهنده این مجموعه ها بیشتر معطوف به محتواى نامه ها و دستورالعمل ها بوده و آن ها را بریده از زمان صدورشان مورد بحث قرار داده است.
سوم. به دنبال نگرش پیشین در انتخاب و توضیح نامه ها و دستورالعمل ها هیچ توجهى به گرایشهاى عالمان و اثرگذارى که آن گرایش بر نگرشهاى اخلاقى آنها داشته, نشده و به همین دلیل از عالمان اخبارى, شیخى, اصولى و… دستورالعمل هایى را مشاهده مى کنیم که در این مجموعه به چاپ رسیده است. در مَثَل تا چه اندازه توصیه هاى اخلاقى عالمى چون شیخ ابراهیم قطیفى مى توانست براى طلاب حوزه هاى علمیه در سالهاى پس از پیروزى انقلاب اسلامى اثرگذار و درخور توصیه باشد؟ او که تمایل جدى به اخبارى گرى داشت و آثار ضد اصولى او در برابر محقق کرکى شهرت داشته است؟ محقق کرکى که با صفویان همکارى داشت؟
البته ممکن است گفته شود: اصول اخلاقى, اصولى ثابت براى همه دوره هایند و هیچ اثرى از محیط بیرونى و شرایط زمان و مکان نمى پذیرند که اگر این دیدگاه هم در نظر نویسنده بوده مناسبت داشت تا درباره آن شرحى و بیانى داشته باشد.
چهارم. با وجود آن چه گفته شد همین مجموعه گردآورى شده در قالب: نامه ها و دستورالعمل ها و وصیت هاى اخلاقى, مى تواند تحول و ثبات موضوعات اخلاقى و چگونگى نگرش عالمان شیعه را به آنها, در سده هاى گوناگون به ما نشان دهد.
پنجم. دانش کلام: دانش کلام نیز از علوم مهم اسلامى است که مورد توجه عالمان همه فرقه هاى اسلامى بوده است. در مجله حوزه, به تناسب در این باره گامهایى برداشته شده است که سویه تاریخى داشته و مى تواند به اطلاعات موجود درباره تاریخ علم کلام امداد برساند:
1. تاریخ تحول دانش کلام: درباره این موضوع, یک مقاله در شماره73 مجله حوزه به چاپ رسیده است, با عنوان: نگاهى به سیر کلام در حوزه هاى علمیه قم ,در این مقاله حوزه کلامى قم و بغداد مورد بحث قرار گرفته اند.
2. معرفى برخى از متکلمان بزرگ و آثار آنان: این عنوان نیز که مى تواند حلقه مکملى براى تدوین تاریخ علم کلام باشد مورد توجه مجله حوزه قرار گرفته و در مقاله اى به نام کتاب شناسى پاسدارى از حریم اسلام و تشیع به چاپ رسیده و در آن از متکلمان شیعى بزرگى چون شوشترى, سید حسن صدر, محمدحسین مظفر و میرحامد حسین یاد شده است و آثار نوشتارى آنان بررسى گردیده است.
3. دفاعیه هاى کلامى از شمارى از عالمان شیعى: این موضوع که در پاره اى از شمارگان مجله دیده مى شود, اختصاص به عالمان شیعه دارد که پاره اى از ابهامها, یا شبهه ها, درباره آنان وجود دارد و مجله نیز خود را موظف دیده که از آنان دفاع کند, شخصیتهایى چون: سید جمال الدین اسدآبادى, میرزا حسن نایینى, مدرس, میرزا کوچک خان جنگلى, نراقى, بروجردى و… .
4. اثرگذارى دانش کلام در علوم دیگر: این جنبه مهم, مورد توجه در یکى از شمارگان مجله حوزه مورد بررسى قرار گرفته و تأثیر اعتقادات در فقه اسلامى, کم تر به بحث گذاشته شده است.
در مجموع, این چهار جنبه در کنار هم مى تواند در تدوین حلقه هاى تاریخ علم کلام, به کار آید.
ششم: دانش فلسفه اسلامى: فلسفه اسلامى هم از دانشهایى است که مورد توجه مجله قرار گرفته است. در این راستا, افزون بر بعضى مقاله هاى پراکنده, دو شماره نیز, ویژه فلسفه اسلامى, چاپ و عرضه شده است.
عنوانهایى که مى تواند در تدوین تاریخ فلسفه اسلامى به کار آید عبارتند از:
1. معرفى حوزه هاى فلسفى در ایران: در این باره در دو شماره (58 ـ 61) به بررسى ابعاد فلسفى حوزه قزوین در عصر صفوى و عصر قاجار پرداخته شده است.
2. معرفى فیلسوفان بزرگ: در این موضوع نیز در شماره هاى 91 و 92 و93 و103 و104 به بررسى آثار و آراى فلسفى فیلسوفانى چون ابن سینا, ملاصدرا پرداخته شده است.
3. منتقدان فلسفه: این موضوع جالب و جذاب نیز با سویه اى تاریخى بررسى و از منتقدان آراى صدرایى در شماره هاى 93 و103 نام برده شده است.
هفتم. اطلاعات عمومى درباره دانشهاى اسلامى (متون درسى): معرفى تفصیلى و گسترده متون درسى حوزه (علوم اسلامى) نیز موضوعى بوده که مورد توجه مجله حوزه قرار گرفته و در شماره 6, کتابهاى درسى: صرف, نحو, معانى بیان و بدیع. علوم عقلى و در شماره 7, فلسفه و کلام, در شماره 8, کتابهاى تصوف, عرفان و طب و در شماره 9, علوم ریاضى: هندسه, حساب و هیئت و اسطرلاب, در شماره 10, علم اصول فقه, در شماره 11, علم فقه, در شماره 12, سنت و رجال, در شماره 13, منابع رجالى شیعه و اهل سنت, در شماره 14, حدیث شناسى و درایت حدیث, معرفى شده اند.

3. تاریخ معاصر ایران*

دوره پهلوى

نهضت ملى شدن نفت: در شماره 15 مجله مقاله اى با عنوان روحانیت و روشنفکران در نهضت ملى شدن نفت دیده مى شود که به تعامل این دو گروه و نقش هر یک از آنها در این حادثه بزرگ تاریخ ایران پرداخته است.

دوره قاجار

الف. واقعه تنباکو: در ویژه نامه میرزاى شیرازى: شماره هاى 50 ـ 51, دو مقاله به چاپ رسیده که به طور مستقیم مربوط به این ماجراى بزرگ است: فتواى تحریم تنباکو و پیامدهاى آن و تاریخ نویسان دربارى و نقش روحانیون در نهضت تنباکو.
ب. نهضت مشروطه و نقش روحانیت: این واقعه پر دامنه بزرگ که اثرگذارى همه سویه, ژرف و دامنه دارى در وقایع پس از خود دارد نیز, مورد توجه مجله قرار گرفته و به فراخور هدف خویش, که بازخوانى نقش روحانیون در این حادثه بزرگ بوده, به این ماجرا توجه کرده است و در مجموع, مقاله هاى زیر در این باره تدوین شده است. در شماره 3 مجله, مقاله نگرشى بر مجلس مشروطیت آغاز این توجه است.
در شماره 59 ـ 60 که ویژه نامه سید جمال الدین است, از آن جا که وى را از پیشاهنگان روشن اندیشى و بیدارى و نقش آفرین در نهضت مشروطه مى داند, در قالب ده ها مقاله, ویژگیها و زوایاى شخصیتى این عالم بزرگ را که به بیدارى شگفت انگیز ملت ایران در آن برهه انجامید, به بوته بررسى مى نهد, با این عنوانها:
سید جمال فرزند حوزه ها. ناهنجارى هاى جهان اسلام از دیدگاه سید جمال, علم و دین در نظرگاه سید جمال, شرح حال و سالشمارى زندگى سید جمال.
سپس در شماره 61 نیز این عنوانها دنبال شده است:
حوزه در صحنه سیاست و اجتماع, بررسى دو اندیشه سید جمال و عبده, اصول حرکت اصلاحى سید جمال, اتحاد در جهان اسلام, مبارزه با استعمار و نقش مدرسه قزوین در جنبش فکرى سید جمال.
در شماره 76ـ77 نیز که ویژه نایینى است, از این چشم انداز که وى در عرصه تئورى پردازى نهضت مشروطه نقش بى همتایى دارد و از پایگاه والاى علمى, فقهى و اصولى و به عنوان مجتهد طراز اول کوشید تا مبانى فقهى و دینى انقلاب مشروطه را ترسیم کند, مجله حوزه به این شخصیت توجه ویژه نشان داده و زوایاى رفتار سیاسى و مبانى فکرى وى را در عنوانهاى زیر پى گرفته است: گفت وگو با فرزند نایینى, مبانى فکرى سیاسى نایینى, نایینى در نهضت مشروطه, نایینى در برابر استبداد, رویارویى علما و روشنفکران غرب زده در نهضت مشروطه, رویارویى انگلیس و علما در نهضت مشروطه, سیرى در زندگى علمى و سیاسى و اخلاقى نایینى.
و در شماره 116 نیز با مقاله اندیشه نایینى چراغ راه, این بررسیها را ادامه داده است.
مجله حوزه واقع گرایانه, در نهضت مشروطه, تنها به معرفى چند عالم مشهور اثرگذار بسنده نکرده, بلکه از دیگر عالمان اثرگذار هم, در حوزه نجف, تهران و مشهد نام برده و زوایاى اندیشه هاى آنان را در رساله ها و آثارى که به جاى گذارده اند بررسى کرده است: مشروطیت در اندیشه هاى تابناک حوزه نجف, و حوزه نجف در نهضت مشروطیت. شماره 116 و این معرفى و بیان نمودارى از تلاشهاى عالمان در مشروطه, در مقاله: حوزه علمیه تهران در نهضت مشروطه, در شماره 117ـ 118 و مقاله: نهضت مشروطه و سرنوشت سه رویکرد علماى مشهد (شماره115) به کمال رسیده است.
ج. آراء و اندیشه ها در نهضت مشروطه: مجله حوزه تلقى دینى از نهضت مشروطه دارد. از نقش اثرگذار عالمان دین در این حرکت, به این نتیجه رسیده است. از این روى, از منظر تئوریک به این رویداد بزرگ پرداخته است که مقاله هاى زیر, بیان گر این نگاه است: رویارویى علما و روشنفکران غرب زده در نهضت مشروطه (شماره 76ـ77) تعامل دین و سیاست در نهضت مشروطه, چرایى رویارویى عالمان دین در نهضت مشروطیت (شماره115) نهضت بزرگ فتوا در انقلاب مشروطه, آسیب شناسى کارکرد عالمان در مشروطه, اجتهاد و عقلانیت در نهضت مشروطه, شیوه هاى تبلیغاتى جریان روشنفکرى در نهضت مشروطه (شماره 116, 117, 118)
د ـ وقایع سیاسى دیگر این دوره: در این باره در شماره 107 و108 که ویژه نراقى هاست این مقاله ها به چشم مى خورد: نراقى و زمان, تلاش عالمان دینى در عصر نراقى, رویارویى عالمان دین با فرقه هاى انحرافى در دوره قاجار, همراهى ها و رویاروییهاى نراقى با حکومت قاجار, جنگ ایران و روس و نقش علما و نراقى در جنگ ایران و روس.

قاجار ـ پهلوى

نهضت جنگل: نهضت جنگل, مهم ترین رویدادِ این دوره است که مجله حوزه به آن اهمیت داده و به بررسى زوایاى آن پرداخته است. در شماره 111ـ112 با مقاله هاى زیر کوشش شده تا زوایاى پنهان این نهضت و نقش روحانیت در آن بیان شود:
پاسخ به یک پرسش درباره میرزا کوچک خان, هیأت اتحاد اسلام گیلان خودى یا بیگانه, میرزا نماد حوزه شیعه, میرزا کوچک خان سردار اسلام, سیرى در نهضت جنگل و آسیب شناسى نهضت جنگل.

صفوى

نقش علما در حوادث سیاسى و فکرى این دوره: در بررسى این دوره نیز مجله حوزه در شماره 75 در قالب بزرگداشت محقق اردبیلى, به ارائه مقاله ها و نگارشهایى درباره پاره اى از حوادث عصر صفوى پرداخته است, با این عنوانها:
مواضع واقع بینانه مقدس اردبیلى در برابر شاهان صفوى و روشنفکرنماها و تحریف سیماى مقدس اردبیلى.
سپس در شماره 89 ـ 90 نیز همین موضوع در قالب ویژه نامه خوانسارى ها دنبال شده است:
رویکرد محقق خوانسارى به سیاست, ایران در عصر خوانسارى, گفت وگوهاى علمى در عصر صفوى و اخبارى گرى پیدایش و پیامدها.

4. تاریخ حوزه هاى علمیه و جریانهاى فکرى در آنها

در این باره نیز مى توان به نکته ها و مقوله هاى گوناگونى درباره اخبار تاریخى حوزه هاى علمیه شیعه در نگارشها و مقاله ها مجله دست یافت:
آموزش هاى اخلاقى در حوزه نجف, سامرا, کربلا و قم, شماره 24 . نظام آموزشى مکتب سامرا, بودجه حوزه سامرا, روش فقهى مکتب سامرا در شماره 50 ـ 51 . مدرسه فلسفى قزوین در عصر صفوى, شماره هاى: 58, 61, 66 . مدرسه کربلا از آغاز تا آل بویه, شماره 72 . مدرسه کربلا از آل بویه تا سلاجقه, شماره 78 . مدرسه کربلا از حمله سلجوقیان تا فروپاشى بغداد, شماره 79ـ80 . حوزه نجف در برابر استعمار, شماره 84 . مدرسه کربلا پس از فروپاشى بغداد, شماره 78 . سیماى آموزشى مدرسه آقا حسین و جمال خوانسارى, شماره 89 ـ90 .
دومقاله: مشروطیت در اندیشه تابناک حوزه نجف, حوزه نجف در نهضت مشروطیت, شماره116, و نهضت مشروطه و سرنوشت سه رویکرد سیاسى علماى مشهد, شماره115, حوزه علمیه تهران در نهضت مشروطه, شماره117ـ 118 .

5. تاریخ اندیشه اسلامى

بحث اندیشه اسلامى و دگرگونیهاى آن نیازمند دقت و مطالعه گسترده و تیزبینى هاى ویژه است. مجله حوزه با هدف بازخوانى اندیشه اسلامى, کوششهایى را در این زمینه مبذول داشته است و به تناسب بازخوانى این اندیشه از رویکردى تاریخى به مباحث اندیشه اسلامى سود جسته است.
حوزه هاى کلى این بازخوانى عبارتند از:

الف. تاریخ اسلام

سیره پیامبر(ص): در شماره 4 مجله در مقاله: مقدمه اى بر اخلاق اسلامى, از اخلاق پیامبر(ص) مطالبى نقل شده و تحلیل گردیده است. باز در همین شماره, در مقاله سیاست و حوزه هاى علمیه, در موضوع مسجد از روایات پیامبر(ص) سود برده شده است.
در شماره 6 مجله مقاله اى با عنوان: سیاست و حوزه هاى علمیه, به چاپ رسیده که در آن به بازخوانى سیره پیامبر(ص) در امر سیاست و تشکیل حکومت اهتمام شده است. سپس در شماره 13 در قالب: جنگ در آینه مبانى, سیاستهاى کلان جنگ و صلح پیامبر(ص) بررسى شده است.
در مقاله: تفسیر آغاز و تطور آن, در شماره 16 نیز اشاره کوتاهى به این موضوع در سیره پیامبر(ص) شده است.
در پنجمین بخش مقاله: تکفیر, در شماره18 نیز به مناسبت این موضوع, مى توان از شیوه برخورد پیامبر(ص) آگاه شد. آن گاه در شماره23 هم در قالب مقاله: مسائل نظام حوزه, به چگونگى میراث پیامبر(ص) و میراث بران او پرداخته شده است.
در همین شماره در مقاله: درآمدى بر آزادى تفکر و عقیده, به رابطه پیامبر(ص) و آزادى پرداخته شده است. در شماره26 در بحث: آزادى تفکر, نقل هایى از سیره پیامبر(ص) آورده شده است.
در شماره29 در مقاله: مکتب و مصلحت, مى توان رابطه مکتب و مصلحت را در عصر نبوت دید.
در شماره 35 سیره پیامبر(ص) در موضوع: آزادى عقیده, بحث شده است. در همین شماره, در موضوع: آداب و اخلاق اهل علم نیز مى توان از سیره اخلاقى پیامبر(ص) نمونه هایى را خواند.
در شماره36 در موضوع: آزادى عقیده, دفاع پیامبر(ص) از مظلوم بحث شده است.
در شماره37ـ 38 نیز در مقاله اى که با عنوان: حکومت اسلامى و نقش انفال, در آن آمده از سیره پیامبر(ص) هم در این موضوع یاد شده است.
در شماره40 مجله که موضوع: آزادى بیان, دنبال شده, به طور خاص از سیره پیامبر(ص) در این باره یاد شده است. سپس در شماره 41 در موضوع: ارتداد, سیره پیامبر(ص) تبیین گردیده است.در شماره42 در مقاله: نگاهى دیگر به مباحث اجتهاد, این موضوع در سخنان پیامبر(ص) نیز دنبال شده است.
در شماره68 ـ 69 در موضوع: رسالت عالمان در احیاى ارزشها, هم بحث الگوگیرى از سیره پیامبر(ص) دیده مى شود.
در شماره87 به داستان سقیفه و سیره پیامبر(ص) اشاره شده است.
در شماره88 طولانى ترین مقاله درباره پیامبر(ص) را مى توان با عنوان: حوزه ها و جوانان, دید و آن گاه در همین شماره نیز, در مقاله: تهاجم نو با شبهه کهنه علیه تشیع, مى توان شیعه را در آیینه کلام پیامبر(ص) دید.
در شماره89 ـ 90 در مقاله: رویکرد علما به فارسى نگارى در عصر صفویه, در بخش تاریخ و سیره معصومان مى توان کتابهایى را که حاوى زندگى نامه پیامبر(ص) به فارسى است, دید.
در شماره 91 در مقاله: قلمرو اجتماعى دین از دیدگاه شهید مطهرى, هم مى توان مطالبى را درباره پیامبر(ص) و حکومت اسلامى خواند.
همین موضوع در مقاله: رسالت سیاسى حوزه ها در اندیشه امام خمینى, که در شماره94ـ 95 به چاپ رسیده دنبال شده است.
در شماره96 مقاله: مستقلى در عنوان: سیاست و حکومت در رویکرد امام به سیره پیامبر(ص) به چاپ رسیده است.
در شماره 97 مجله هم تساهل و تسامح در سیره پیامبر(ص) به بحث گذاشته شده است.
در شماره 98 موضوع: اصلاح, در سیره پیامبر(ص) بررسى شده است.
در شماره 123, دو مقاله: انسان مسلمان سرچشمه روشنایى و پیوند عقل و وحى, راز ماندگارى شریعت محمدى, مى توان مطالب جالبى در باب سیره پیامبر(2) به دست آورد.

ب. تاریخ تشیع

1. سیره معصومان: بازخوانى سیره امامان شیعه نیز در مسیر هدفهاى مجله حوزه قرار داشته است و نویسندگان این مجله به این موضوع به تناسب هدفهاى مجله پرداخته اند:
در دومین شماره مجله, در مقاله: آفاق برون حوزه اى شهید مطهرى, نکاتى درباره نهج البلاغه آمده است.
در چهارمین شماره مجلّه در مقاله: سیاست در حوزه هاى علمیه, در بحث مسجد, به روایات معصومین استناد شده است.
در شماره6 در مقاله: عاشورا و مبلغان, نیز از تشریح قیام امام حسین(ع) به عنوان یک وظیفه مبلغ دینى یاد شده است.
در همین شماره, در مقاله: نگرشى به رسالت حوزه ها در زمینه عقاید, به مطالبى درباره سیره عملى امامان در امر ارشاد دیگران و نیز مناظره هاى آنان اشاره گردیده است.
در همین شماره مقاله اى با نام: سیاست و حوزه هاى علمیه, دیده مى شود که در آن به رابطه حضرت على(ع) با حکومت پرداخته شده است.
همین موضوع در شماره7 مجله در ارتباط با سیره امامان دیگر شیعه تا حضرت حجّت(ع) به بحث گذاشته شده است.
در شماره10 مجله در موضوع: نگرشى بر مسلک هاى اخلاقى, به روش اهل بیت نیز اشاره گردیده است.
سپس در بحث: مبانى انتخابات, در همین شماره به روایات و احادیثى از امامان در ارتباط با مردم و حاکمیت پرداخته شده است.
در مقاله: جنگ در آیینه مبانى, که در شماره13 به چاپ رسیده, و مى توان مطالبى را درباره حضرت على(ع) دید.
در شماره15 مجله, در مقاله: ضرورت آموزش تاریخ در حوزه هاى علمیه, به دیدگاه امام على(ع) درباره اهمیت تاریخ پرداخته شده است.
در شماره16 در مقاله: تفسیر, آغاز و تطور آن, مى توان از جایگاه امام على(ع) در این موضوع باخبر شد.
در شماره17 در موضوع: حربه تکفیر نیز با استفاده از روایات امامان معصوم(ع) مطالبى نقل شده است.
در شماره19 در موضوع آفات علم, روایات حضرت سجاد(ع) نیز آمده است.
در شماره23 در مقاله: مسائل نظام و حوزه, دفاعى کلامى از موضوع امامت, بازتاب یافته است. آن گاه در موضوع آزادى تفکر در شماره28 مى توان مطلبى درباره اهل بیت یافت که آنان را طریق وسطى معرفى مى کند.
در شماره34 در مقاله: مکتب و مصلحت, رابطه این دو موضوع در تاریخ امامت بررسى شده و موضع گیریهاى امام على(ع) در دوره خلفا, به بوته بررسى نهاده شده است.
در مقاله: آزادى عقیده, در شماره36 نیز موضع امام على(ع) در دفاع از مظلوم بررسى شده است.
در شماره38 در مقاله: حکومت اسلامى و نقش انفال, موضوع رهبرى امامان شیعه از سوى پیامبر(ص) بحث شده است.
در شماره39 به موضوع عاشورا پرداخته شده و مقاله اى با نام آفاق عاشورا تدوین گردیده است.
در مقاله: عنصر تبلیغ در پیکر دین, در همین شماره, به اهمیت تبلیغ سیره حسینى از سوى مبلغان پرداخته شده است.
و آن گاه در مقاله اى مستقل: موضوعات و منابع قیام کربلا, فهرست وار بیان شده است.
در شماره40 در موضوع: آزادى بیان, از سیره معصومان, علیهم السلام, یاد شده است.
در ادامه مقاله: مکتب و مصلحت, در این شماره نیز, این موضوع در حکومت حضرت على(ع) دنبال شده است.
در شماره41 دنباله آن بررسى گردیده و سیره حکومتى حضرت به شرح مورد تحلیل قرار گرفته است.
در شماره57بار دیگر در مقاله: مبانى تصرف در وجوه شرعى, به روایات و سیره اهل بیت در این باره پرداخته شده است.
در شماره62 مقاله: مکتب و مصلحت, ادامه یافته و این موضوع در دوران امامت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دنبال گردیده است.
در شماره66 در مقاله: آداب و اخلاق اهل علم, از تواضع در سیره اهل بیت یاد شده است.
در شماره69 نیز در مقاله: رسالت عالمان در احیاى ارزشها, از سیره امامان شیعه یاد شده است.
اما در شماره70ـ71 ویژه نامه امام زمان(عج) همه مقاله هاى خواندنى این شماره ماندگار به موضوع زندگى حضرت حجت(عج) و مسائل مربوط به آن اشاره دارند: امام زمان(ع) و رسالت حوزه هاى علوم دینى, نگاهى به تولد و زندگى امام زمان(ع), ارتباط با امام زمان(ع) در عصر غیبت, مهدویت و مدینه فاضله, حکومت اسلامى در عصر انتظار, امام مهدى(ع) در آثار شخصیتهاى اسلامى.
سپس در شماره72 مجله نقدى تاریخى بر مقاله: تولد و زندگى حضرت مهدى(ع) به چاپ رسیده است.
در شماره78 به مناسبت, مقاله: سیرى در آفاق حرکتهاى دینى و سیاسى خراسان, نقش حضرت رضا(ع) در حیات معنوى خراسان مورد بحث قرار گرفته است.
در شماره78 در مقاله: بایستگى هاى دستیابى به سیره صحیح, مطالبى در باب سیره معصومان آمده است.
در شماره83 نیز در باب تاریخ در نهج البلاغه و صحیفه سجادیه در مقاله: نقش تاریخ در دانشهاى حوزوى, مى توان مطالبى را یافت.
در شماره85 ـ 86 در مقاله هاى: ولایت مطلقه فقیه از دیدگاه امام خمینى و قراءتهاى گوناگون, مبانى و مبادى کلامى ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینى, جایگاه مردم در انتخاب رهبرى, مصلحت نظام از دیدگاه امام خمینى و پیوند دین و حکومت در اندیشه مسلمانان مى توان استنادهایى بر سیره معصومان را پیدا کرد.
در شماره88 مجله در مقاله: تهاجم نو, با شبهه کهنه علیه تشیع, گوشه هایى از سیره حضرت على(ع) نشان داده شده است.
در شماره89 ـ 90 در سرمقاله برکت حضور, به وصف مکتب فقهى حقوقى شیعه و نقش امامان در آن پرداخته شده است.
در همین شماره, در مقاله: رویکرد علما به فارسى نگارى در صفویه, مى توان تاریخ و سیره معصومان را به فارسى, مشاهده کرد.
در شماره91 در مقاله: قلمرو اجتماعى دین از دیدگاه شهید مطهرى, به موضوع امامت پرداخته شده است.
در مقاله: حکومت و مشروعیت در قراءت شهید مطهرى, از دوره حضور معصومان در این باره یاد شده است.
در شماره93 در مقاله: رسالت سیاسى حوزه ها در اندیشه امام خمینى, سیره نظرى و عملى امامان شیعه در این باره به بحث گذاشته شده است. در شماره97 موضوع: دین و آزادى از دیدگاه شهید مطهرى, این موضوع در حکومت حضرت على(ع) بررسى شده است. چنان که در مقاله: قلمرو تساهل و تسامح در نظر شهید مطهرى, همین موضوع در سیره امامان(ع) توضیح داده شده است.
در مقاله: دغدغه ها و حساسیتهاى شهید مطهرى, در شماره97 به داستان تحریفات عاشورا اشاره شده است.
در شماره98 در مقاله: آفاق اصلاح, به سیره امام على(ع) در این باره پرداخته شده است.
در شماره99 سرمقاله: على در مکتب محمد, به سیره امام على(ع) در عصر حضرت پیامبر(ص) پرداخته شده است.
در مقاله هاى دیگر این شماره: معیار ارزشهاى اجتماعى از دیدگاه امام على(ع), عدالت و اقتدار در سیره و گفتار امام على(ع), جریان شناسى دشمنى با على(ع) در نهج البلاغه, امام على و آزادى اجتماعى, نهج البلاغه و مسأله حقوق طبیعى, تصویر دولت اسلامى در آینه نهج البلاغه را مى توان دید.
در شماره101ـ102, مقاله: سیره علوى الهام بخش اصلاح طلبى دینى, راهبردهاى اصلاح در حکومت علوى, امام على(ع) راهکارهاى اصلاح معرفت, اصلاح ساختار ادارى در حکومت علوى, اصلاحات اجتماعى در حکومت علوى و سرانجام, مقاله: جریان شناسى دشمنى با على در نهج البلاغه, را مى توان دید.
در شماره113ـ114 مجله نیز این مقاله ها درباره سیره معصومین دیده مى شود: رسالت حوزه در روشن گرى حماسه کربلا, بایستگى تحریف زدایى از نهضت عاشورا, نهضت حسینى در شاعرانه هاى علماى دین از قاجار تا انقلاب اسلامى, و جلوه هایى از آموزه هاى سیاسى در نهضت حسینى, شکوه حماسه عاشورا در شعر شاعران شیعه و عزت در ادبیات حسینى.

2 . سیره عالمان شیعه: این موضوع نیز, که یکى از حلقه هاى مفقوده در تاریخ تشیع است, مورد توجه مجله حوزه قرار گرفته است و به تناسب ضرورتها, ویژه نامه هایى را براى برخى از عالمان شیعه تدارک دیده است که در ضمن آن اوضاع و احوال فرهنگى, اجتماعى, سیاسى و فکرى جهان شیعى نیز روشن شده است و از این جهت, مى تواند روشن گر تاریخ شیعه باشد. شخصیتهایى که براى آنان ویژه نامه تدا رک دیده شده یا مقاله اى به آنان اختصاص یافته است:
در شماره16 آیت اللّه طالقانى, شماره22, شهید مدرس, شماره25 شهید صدر, شماره34, علامه طباطبایى, شماره37ـ 38, ویژه امام خمینى و نیز شماره49, ویژه امام است.
شماره50 ـ51, ویژه نامه میرزاى شیرازى, شماره54 ویژه نامه شیخ مفید, شماره59 ـ 60, ویژه نامه سید جمال و شماره66 ـ 67 سرمقاله درباره شهید صدر و مطهرى, شماره75, ویژه نامه محقق اردبیلى, شماره76ـ77, ویژه نامه نایینى, شماره79ـ80, شهید صدر, شماره81 ـ 82, ویژه نامه شهیدسید مصطفى, شماره89 ـ 90, ویژه نامه خوانسارى ها, شماره91, ویژه نامه شهید مطهرى, شماره94ـ 95, ویژه نامه امام خمینى, شماره97, ویژه نامه شهید مطهرى, شماره98, ویژه نامه امام خمینى, شماره1 07ـ 108, ویژه نامه نراقى ها, شماره111ـ112, ویژه نامه میرزا کوچک خان جنگلى شماره 121ـ122, ویژه نامه شهید مطهرى شماره124 ویژه نامه علامه سید شرف الدین, شماره 125ـ126, ویژه نامه شیخ عبدالکریم حائرى یزدى.

ج. اندیشه هاى جهانى اسلامى

مجله حوزه, افزون بر دنبال کردن اندیشه هاى اسلامى در قالب سیره پیامبر و امامان و عالمان شیعه, کوشیده تا در عرصه جهانى اسلام نیز, گامهاى تحقیقى بردارد.
از این روى, در شماره127, 128, 129 خود را به موضوع بحث انگیز (حقوق بشر) ویژه کرده است. در این سه شماره, در مجموع, چهارده مقاله, اعم از تألیف, ترجمه و مصاحبه را فراروى اهل تحقیق و جست وجو قرار داده است. محور اصلى این نگارشها و مقاله ها, اعلامیه جهانى حقوق است و نگرش اسلامى درباره آن.

د. اندیشه هاى دیگر

مجله حوزه بنابر مرام آزاداندیشانه خود, با توجه به نیازهاى فکرى جامعه معاصر ایران و مقابله با ورود و گسترش بى حساب اندیشه هاى غیر اسلامى, که عرصه چاپ و نشر کتاب, بویژه براى نسل جوان را پر کرده است, کوشیده تا به کمک محققان حوزوى, به شناسایى جریانهاى فکرى ـ فرهنگى موجود نیز بپردازد. از این روى, شماره119, به جریان شناسى فرهنگى و شماره120 به جریان شناسى عرفانى, اختصاص یافته است. از میان مقاله هاى طرح شده در این دو شماره, مى توان به مقاله فمنیسم در شماره119 و عرفان سرخ پوستى در شماره120, اشاره کرد که کوششى براى سنجش این دو جریان فکرى رایج در ایران است.
این گزارش توصیفى مى تواند میزان پیشرفت ها و دست آوردهاى مجله را در موضوعات تاریخى نشان دهد و سطح کیفى مقاله ها و چگونگى رعایت روشهاى تاریخى را نیز در تدوین آنها بنمایاند چنان که مى تواند خالى گاه هاى بحثهاى تاریخى مورد نیاز را که تاکنون پژوهش نشده, یا مورد توجه قرار نگرفته نیز, به روشنى نشان دهد.