راهبردهاى اصلاح در حکومت علوى

بازنگرى و ارزیابى دیدگاهها و نگره هاى پیشین و درنگ ورزیدن درباره آنچه که شکل گرفته و بر اساس ذهنیتها خلق و آفریده شده است ویژه انسانها و شاخصه جامعه انسانى است. انسانهاى خردمند و جامعه هاى پویا و زنده همواره در انتظار فرصت و مجال هستند تا کارکردهاى خود را و چگونگى رفتارها و ایستارهاى حاکم بر جامعه را بازنگرند و در باره آنها به اندیشه ورزى و درنگ نشینند نقد کنند اندیشه بورزند و به اصلاح و بازسازى دست بزنند.

( 144 )

مسؤولانه به جامعه حکومت قدرت و فرهنگ است; نهادهایى که حیات و پویایى و خیزش اجتماعى را براى آدمیان فراهم مى آورد و پیشرفت و تمدن سازى را در خود نهفته دارد.

( 145 )

کژ راهه روى همواره جامعه و نظام را تهدید مى کند و از دیگر سوى حکومت داراى چهره اى سیّال و رشدیابنده است به تلاش پى در پى نیاز دارد.روشهاى اداره نیز پایان ناپذیرند و پیوسته تجدید مى شوند. اگر اصلاح نو به نو انجام نگیرد و شیوه هاى دستیابى به ایده هاى اجتماعى به سازوارى خواسته ها و نیازهاى زمان باز شناسى و اصلاح نشوند ناکارآمدى در سیستمهاى مدیریت رخ مى نماید و کم کم رکود و ایستایى و واماندگى بر جامعه و نظام سایه مى افکند و آن را به شدت شکننده و آسیب پذیر مى کند.

( 146 )

و مدیریت این دوره در امور خرد و کلان رهیافتى اصلاحى داشته است براى ما که هم اینک در مسیر تجربه حکومت اسلامى همواره براى اصلاح و ناهنجارزدایى حاکمیت مدیریت و اقتدار نیازمند مدل و الگویى سازگار با دین هستیم مى تواند منبع خوبى براى استنباط و فهم و کشف اصول ارزشها و راهکارهاى اصلاح و اصلاح خواهى در فضاى اسلامى باشد.

شاخصه اصلاح گرى در حکومت علوى

شکل گیرى حکومت امام على(ع) در پى نابسامانیهایى بود که در حاکمیت خلفاى پیشین بویژه در دوره خلافت سوّمى آشکار شد. اصرار و پافشارى به پاخاستگان براى سپردن نظام سیاسى به على(ع) آن حضرت را بر آن داشت تا حکومت و رهبرى سیاسى جامعه را بپذیرد. از سخنان على(ع) هنگام بیعتِ مردمان اراده جدى آن حضرت براى اصلاحى همه جانبه دانسته مى شود. کارکردهاى حکومتى نیز همین ویژگى را نشان مى دهد.

( 147 )

سوارى را مانست که بر بارگیر توسن نشیند اگر مهارش بکشد بینى آن آسیب بیند و اگر رها کند سرنگون افتد و بمیرد به خدا که مردم چونان گرفتار شدند که کسى بر اسب سرکش نشیند و آن چارپا به پهناى راه رود و راه راست را نبیند من آن مدت دراز را با شکیبایى به سر بردم رنج دیدم و خون دل خوردم.چون زندگى او به سر آمد گروهى را نامزد کرد و مرا در جمله آنان در آورد. خدا را چه شورایى! من از نخستین چه کم داشتم که مرا در پایه او نپنداشتند و در صف اینان داشتند. ناچار با آنان انباز و با گفت وگوشان دمساز گشتم.اما یکى از کینه راهى گزید و دیگرى داماد خود را بهتر دید و این دوخت و آن برید تا سومین به مقصود رسید. و همچون چارپا بتاخت و خود را در کشتزار مسلمانان انداخت و پیاپى دو پهلو را آکنده کرد و تهى ساخت.خویشاوندانش با او ایستادند و بیت المال را خوردند و بر باد دادند.)2

( 148 )

خدا پیامبر شما را برانگیخت. به خدایى که او را به راستى مبعوث فرمود به هم در خواهید آمیخت و چون دانه که در غربال ریزند یا دیگ افزار که در دیگ ریزند روى هم خواهید ریخت تا آن که در زیر است زبر شود و آن که بر زبَر است به زیر در شود و آنان که واپس مانده اند پیش برانند و آنان که پیش افتاده اند واپس مانند.)4

( 149 )

آبادانى و عزّتى بود که در سایه حکومت اسلامى و پیاده شدن دستورها و ایده هاى اجتماعى دین به دست مى آمد و جامعه را سالم و صالح مى ساخت.

گزاره هاى اساسى در معرفت شناسى اصلاح

راستى و درستى اصلاح گرى و ناهنجارزدایى و بِه سامانى در جامعه اسلامى به این بستگى دارد که دریافت اصلاح گر از امور بنیادین و شکل دهنده گوناگون اصلاحها چه چیزى باشد; با چه انگیزه و هدفى در عرصه اصلاح حضور یابد براى پیشبرد حرکت اصلاحى چه روش یا روشهایى به کار گیرد با دشواریها چگونه برخورد کند و خلاصه آن که استراتژى کلى خود را چگونه و از کجا الهام بگیرد. پیش فرضها و انگاره هاى معرفت شناسانه که در ذهن و باور اصلاح گر هست بویژه دیدگاه معرفتى او از انسان و جامعه و حکومت و نسبت هر کدام از آنها با دین در جهت گیرى و سازمان یافتگى رفتارهاى اصلاحى تعیین کننده است. در این جا پیش از آن که گزاره هاى یاد شده را در حرکت اصلاحى امام على(ع) بررسى کنیم این نکته را یادآور مى شویم مبانى معرفت شناختى اصلاح به طور دقیق مبانى معرفت شناسانه و دین شناسانه اى است که نظریه حکومت اسلامى بر پایه آنها استوار شده و در عمل حاکمیت سیاسى را در

( 150 )

ایران اسلامى شکل داده است. به طور کلى این نوشتار در چهار محور ارائه مى شود که به ترتیب عبارت است از:

1 . انگیزه شناسى اصلاح

هویّت عمل به هویّت انگیزه آن بستگى دارد. از این روى دگرگونى انگیزه سبب دگرگونى عمل مى شود. از نگاه على(ع) حرکتهاى اجتماعى در صورتى در خور ارج و ارزش است که براستى با انگیزه سالم و صالح و انسانى باشد.5 توجه به انگیزه اصلاح این دریافت را به همراه دارد که باید در نخستین گام انگیزه را از زمینه هاى آسیب شناختى که بر اراده اثر مى گذارند; یعنى میلها و بى میلیها جدا نگاه داشت. لغزش اصلاح گر در انگیزه به طور طبیعى کژ راهه روى در حرکت اصلاح را به دنبال مى آورد و سلامت انگیزه بنیاد درست و استوارى را پى مى نهد که اصلاح را از لغزشها به دور مى دارد: از همین روى على(ع) دگرگونیهاى اجتماع را بسته به انگیزه و نیّت رهبران و پیشاهنگان حرکتها مى داند:

( 151 )

خیرخواهانه براى سامان دادن و بهبود بخشیدن حیات مادى و معنوى انسانها. این نوع انگیزه با درکِ تعهد قدسى و انسانى و شناخت وظیفه هاى دینى در درون شکل مى گیرد و فرد را به سوى حرکتهاى اصلاح طلبانه مى کشاند. هدف خدمت به مردم و جامعه و دستیابى به خواسته هایى است که سود عمومى و اجتماعى دارد مانند به پا داشتن عدالت پاسدارى از آزادى و حقوق مشروع و قانونى مردم و دیگر رهیافتهاى اجتماعى که براى هر حرکت اصلاحى مى توان در نظر گرفت.

( 152 )

1. بازگشت به دین و احیاى دیندارى.

4. اجراى قانونهاى الهى.

( 153 )

عادلانه امام را در تقسیم بیت المال دیدند برآشفتند و به مخالفت برخاستند.11 آن گاه که امام چشمداشت مادى و چنگ انداختن به هرم قدرت آن دو را در روزهاى نخستین دید 12 به انگیزه نامتعالى ایشان پى برد و پافشارى آنان را براى به چنگ آوردن حکومت بصره و کوفه بى پاسخ گذاشت; 13 زیرا در منطق امام (ع) آن که در نفس خودکژى و آلودگى دارد نمى تواند راستى و درستى و صلاح را در جامعه به پا دارد و انسانها را ب

( 155 )

اسلامى و انگیزه بیرونى آنان بوده است.

( 156 )

نظامهاى غربى را بى هیچ درنگ و دقتى در مبانى فلسفى و برآیندهاى فرهنگى آن مدل و الگوى آرمانى خود مى بیند و با عنوان اصلاح خواستار شکل گیرى چنان جامعه و نظامى است.از همین روى به گسترش دیدگاههاى لیبرالیستى غرب مى پردازد و سکولاریسم را به عنوان یکى از مؤلّفه هاى اصلى آن تبلیغ و ترویج مى کند.

( 157 )

دین بر این اساس فرو فرستاده شده است که انسان هنجارها و ناهنجارها و آنچه به سودش است و آنچه به زیانش است بشناسد و با اجراى آنها از دامهاى تباهى آفرین در زندگى برهد و به صلاح و سعادت دست یابد. اگر در جریان اصلاح گرى به دین و قانونهاى دینى بى توجهى شود در واقع به حقیقتى بى توجهى شده است که در دورانهاى تاریخ بشر پایه و اساس اصلى اصلاح بوده و هم اینک مى تواند باشد. با الهام از سخن امام(ع) هر اندازه ک

2. روش شناسى اصلاح

با آن که دین براى مدیریت اجتماعى به شیوه و روش ویژه اى پاى نفشرده ولى این نکته مورد توجه دین هست که شیوه هاى مدیریت به گونه اى باشد که انسان را بر

( 158 )

زیست دینى چه به صورت فردى یا اجتماعى یارى کند و دیگر آن که پیاده کردن هدفها و ایده هاى اجتماعى دین را پایندان و آسان کند: زیرا در غیر این صورت جامعه ایده آل دین پدید نمى آید.

( 159 )

دانست. به طور کلى جهت گیرى اصلاحات به سوى ساماندهى جامعه و پیدایى نظام اجتماعى سالم و خوشایند آن گاه بى انحراف پیش خواهد رفت که روشها و راهبردهاى اصلاح سازوار با هدفهاى مورد نظر در جامعه دینى گرفته شود.

( 160 )

خواهد گردید. بسیارى از تنشها و سردرگمیها که هم اکنون در مدیریت سیاسى و اجتماعى و اقتصادى دیده مى شود زاییده دوگانگیهایى است که میان روشها و هدفهاى مورد نظر وجود دارد.

( 162 )

پرده پوشى را نسبت به زشتیها و کاستیهاى کسان در پیش گیرد و در این امور کنکاش نکند تا در درون جامعه ریشه دشمنیها و اتهامها بخشکد:

( 163 )

على(ع) براى اصلاح فسادهاى سیاسى جلوگیرى از برترى گروهى بر گروه دیگر و مبارزه با فسادهاى اقتصادى که در دوره سومى به اوج رسیده بود روش انقلابى پیش گرفت; زیرا وقتى پاى حقوق عمومى و مصالح ملّى در میان است با نرمش و حرکت گام به گام نتیجه اى به دست نمى آید.

( 164 )

مرا یارى دهد تا بر تو دست یابم کیفرت دهم که نزد خدا عذرخواه من گردد و به شمشیریت بزنم که کس را بدان نزدم جز که به آتش در آمد. به خدا اگر حسن و حسین چنان کردند که تو کردى از من روى خوش ندیدندى و به آرزویى نرسیدندى تا آن که حق را از آنان بستانم و باطلى که به ستمشان پدید شده نابود گردانم.)24

( 166 )

سران گروهها و حزبها پیش از بعثت دارد.

( 167 )

فرمود:

( 168 )

استخوان بازو] فشرده گشت و دو پهلویم آزرده.)33

( 169 )

حکومت است.

( 170 )

شالوده و اساس حرکت و حکومتِ آنان کتاب قانون و میزان بوده است.37

( 171 )

بویژه این کژى و فساد در دوران خلافت سوّمى بیش تر نمایان شد. على(ع) درباره بازشناخت مفهوم حکومت در سنّت راستین نبوى و اصلاح آن در ذهن و فکر جامعه سخنان بسیارى دارد به چند نمونه اشاره مى کنیم:

( 172 )

(ولاتقولنَّ إنّى مُؤَمّرٌ آمرُ فأُطاعُ فانّ ذلک إدغالٌ فى القلب ومَنهکةٌ للدّین وتقرّب من الغِیر.)43

( 173 )

دو سویه است هرجا حقّى باشد تکلیفى نیز هست و هر تکلیفى حقى با خود دارد:

( 174 )

1. هماهنگ با قانونهاى دین حکومت کند.48

( 175 )

با شما انجام ندهم و حق شما را از موقع آن به تأخیر نیفکنم و تا آن را نرسانم وقفه اى در آن روا ندانم و همه شما را در حق برابر دانم و چون چنین کردم نعمت دادن شما بر خداست و طاعت من بر عهده شماست و چون شما را خوانم درنگ ندارید و در آنچه صلاح است پاى پس مگذارید و در سختیها در شوید. و آن را آسان شمارید.)56

( 176 )

جانها بسیار و بیمى نکنند که حقى بزرگ فرو نهاده شود و یا باطلى سترگ انجام داده. آن گاه نیکان خوار شوند و بدکاران بزرگ مقدار.)58

( 177 )

امام از ابتدا تلاش مى ورزید شایستگان را براى مدیریت و اداره هر بخش و ناحیه برگزیند. آن گاه با دادن اختیارهاى لازم هر یک را به منطقه مورد نظر گسیل مى داشت و به هر یک دستور نامه اى مى داد که چسان حاکمان و قاضیان قلمرو حکومتى خویش را برگزینند.

( 178 )

هـ. ایجاد فضاى باز سیاسى: در فلسفه سیاسى و فرهنگى اجتماعى اسلام اصل نظارت عمومى و انتقاد از حکومت به عنوان نصیحت و خیرخواهى واحیاى سنّت امر به معروف و نهى از منکر نه تنها (حق) مردم است بلکه (تکلیف) دینى است. درصدر اسلام و حتى تا اندازه اى در دوران خلافت ابوبکر و عمر به این اصل به دید احترام نگریسته مى شده است.63

( 179 )

اما حق انتقاد و اعتراض از مردم گرفته نشود و حیات حقوق سیاسى درجامعه حفظ شود. امام(ع) از همان آغاز با برگذاردن بیعت آزاد حق مشارکت مردم را در عرصه سیاسى آشکار ساخت و حقوق سیاسى از دست رفته آنان را احیا کرد.

( 180 )

(فأعینونى بمُناصحةٍ خَلیّةٍ مِن الغشّ سلیمةٍ مِن الرَّیْب.)69

( 181 )

ُ بلادک وإقامةِ ما اسْتقام به النّاسُ قبلک.)74

( 182 )

(بخشى از وقت خود را خاص کسانى کن که به تو نیاز دارند. خود را براى کار آنان فارغ دار و در مجلسى عمومى بنشین و در آن مجلس برابر خدایى که تو را آفریده فروتن باش و سپاهیان و یارانت را که نگهبانانند یا تو را پاسبانان از آنان باز دار تا سخن گوى آن مردم با تو گفت وگو کند بى درماندگى در گفتار که من از رسول خدا(ص) بارها شنیدم که مى فرمود: (هر گز امتى را پاک ـ از گناه ـ نخوانند که در آن امت بى آن که بترسند و در گفتار درمانند حق را از توانا بازنستانند.) و درشتى کردن و درست سخن نگفتن آنان را بر خود هموار کن و تنگ خویى بر آنان و خودبزرگ بینى را از خود بران تا خدا بدین کار درهاى رحمت خود را بر روى تو بگشاید.)77

( 183 )

رفتم و زبان به شکوه گشودم و از کارهاى خلاف کارگزار وى گزارشى دادم حضرت گریه کرد و از کارهاى او براءت جست.

( 184 )

زمینه براى نظارت همگانى و مراقبت مردمى آماده مى شود و تنها در این صورت است که باز بودن فضاى سیاسى و شرایط گفت وگوى دوجانبه میان مردم وحکومت معناى درست مى یابد.

( 185 )

من مى دانم چگونه مى توان شما را درست کرد و از کجى به راستى آورد ـ امّا نه به بهاى ارتکاب گناه ـ که شما اصلاح شوید و من تباه.

( 186 )

مرا فرمان مى دهید تا پیروزى را بجویم به ستم کردن درباره آن که والى اویم؟