نگاهی به تاریخ سینمای ایران نگاهی به سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی

نگاهی به تاریخ سینمای ایران

نگاهی به سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی

دکتر عبدالحمید انصاری

اشاره: در سال 13۶۲ جمعاً ۲۶ فیلم به‌نمایش درآمد که اگر بخواهیم براساس «ژانر» آنها را طبقه‌بندی کنیم به سه گروه قابل تقسیم‌اند: الف. فیلم‌هایی که مستقیماً به انقلاب اسلامی مربوط‌اند؛ ب. فیلم‌هایی که در ژانر اجتماعی، مبارزاتی، عدالت‌خواهانه و اخلاق‌گرایانه طبقه‌بندی می‌شوند و ج. فیلم‌های ژانر دفاع مقدس.

الف. ژانر انقلاب اسلامی

۱. قرنطینه: به‌کارگردانی «مسعود اسداللهی» و بازیگرانی چون «مسعود اسداللهی»، «فخری خوروش»، «منصور متین» و مرحوم «جمیله شیخی».

داستان فیلم ماجرای زندگی کاری و شغلی یک سرهنگ ساواک و فرزند دانشجویش است که از این موضوع بی‌اطلاع است، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی از فساد پدر مطلع می‌شود.

۲. خانۀ عنکبوت: با کارگردانی «علیرضا داودنژاد» و فیلمنامه‌ای از علیرضا داودنژاد و «مسعود بهنود» و بازیگری «جمشید مشایخی» و «عزت‌اله انتظامی»، «داود رشیدی»، «مسعود بهنود» و «محمدرضا داودنژاد»، یکی از بهترین فیلم‌های آن سال و بلکه سینمای پس از انقلاب اسلامی است.

داستان فیلم به زندگی چهار شخصیت وابسته به رژیم شاه برمی‌گردد که پس از انقلاب فراری‌اند و در ماجرای حملۀ آمریکا به طبس با بیگانگان همکاری دارند، ولی با شکست آمریکا در آن ماجرا، تعادل خود را از دست داده و یکی از آنان (جمشید مشایخی) که پزشک است با روش‌های جنایتکارانه‌ای دیگران را به‌قتل می‌رساند و سرانجام در سکانس پایانی، خود هم به دست جوان‌ترین عضو گروه (مسعود بهنود) کشته می‌شود. این فیلم نشان از توانمندی علیرضا داودنژاد در فیلمسازی ارزشمند و دارای پیام است و تنزل وی به وادی ساخت فیلم‌های بی‌ارزش و سخیفی نظیر «ملاقات با طوطی» مایۀ تأسف است. او در سال‌های بعد فیلم‌های ارزشمندی مانند «نیاز» و «مرهم» ساخت که در جای خود به آنها اشاره خواهد شد.

۳. هیولای درون: کارگردان «خسرو سینایی»، بازیگران: داود رشیدی و «شهلا میربختیار».

داستان فیلم ماجرای یکی از مأموران فاسد بلندپایۀ ساواک با نام مستعار دکتر است که پس از انقلاب به روستایی رفته و در انزوا زندگی می‌کند. فضای انزوا، گذشتۀ پلید و اعمال غیرانسانی‌اش را برایش زنده می‌کند. آن اعمال به‌قدری تاریک است که تحمل آن برایش دشوار است و لاجرم او را به جنون می‌کشاند.

ب. ژانر اجتماعی، مبارزاتی، عدالت‌خواهانه و اخلاقی

۱. توبۀ نصوح: سناریست و کارگردان «محسن مخملباف». بازیگران: «فرج‌اله سلحشور» (کارگردان مردان آنجلس و یوسف پیامبر(ع))، «محمد کاسبی» و «بهزاد بهزادپور».

داستان فیلم مربوط به کارمندی است که با تصوّر فوت به قبرستان برده می‌شود، ولی هنگام دفن متوجه زنده بودنش می‌شوند. رفتن تا آستانه مرگ و بازگشت به زندگی او را متنبّه و بیدار می‌کند تا به خود آید و از گناهان توبه کند، اما در عمل درمی‌یابد که توبۀ حقیقی چقدر دشوار است. این فیلم مانند فیلم‌های اولیۀ مخملباف حاوی پیام ارزشی و نوآوریِ نسبی است.

۲. دادشاه: کارگردان «حبیب کاوش». بازیگران: «سعید راد»، «جعفر والی»، «علی محزون»، «جمشید آریا» (هاشم‌پور)، مرحوم «خسرو شکیبایی» و «آهو خردمند».

ماجرای فیلم به طغیان علیه ستم و ظلم خوانین و حمایت طبقۀ کشاورز از قیام‌کنندگان مربوط می‌شود که مطابق فضای ملتهب سال‌های اول انقلاب و شعارها و تبلیغات پرحرارت گروه‌های سیاسی هم‌ذات‌پنداری قابل قبولی از طرف جامعه با فیلم برقرار می‌شد.

۳. جایزه: به‌کارگردانی علیرضا داودنژاد و بازیگری «علی نصیریان»، داود رشیدی و مرحوم «جهانگیر فروهر».

داستان فیلم به ماجرای برنده‌شدن یک کارمند شهرستانی در قرعه‌کشی بانک و تعلق‌گرفتن یک هواپیمای کوچک اختصاصی به وی است. این هواپیما قابل انتقال به شهر محل سکونت کارمند نیست و لزوماً باید در فرودگاه تهران نگهداری شود، اما چون هزینۀ نگهداری‌اش بسیار سنگین است، کارمند به مشکلات عجیب و غریبی دچار می‌شود که سرانجام عصیان وی را به‌دنبال دارد.

۴. پرونده: به‌کارگردانی «مهدی صباغ‌زاده»، نویسندگان فیلمنامه «فریدون جیرانی» و «مهدی صباغ‌زاده»، محصول بنیاد مستضعفان، بازیگران: «فرامرز قریبیان»، مرحوم «ولی شیراندامی» و «بیژن امکانیان».

داستان فیلم مربوط به ماجراهای جامعۀ فئودال و نابسامانی‌ها و قتل و درگیری‌های مرسوم در آن جوامع است.

۵. استعاذه: کارگردان محسن مخملباف، محصول حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، سناریست محسن مخملباف؛ براساس کتابی به همین نام از آیت‌اله دستغیب، بازیگران: محمد کاسبی،‌ «مجید مجیدی» و «علی درخشی».

فیلم به داستان مواجهۀ آدمی با هوای نفس و شیطان و انواع مکاید او برای فریب و انحراف و توصیه به توکل بر پروردگار برای رهایی از مخمصه‌ها می‌پردازد.

۶. بازرس ویژه: به‌کارگردانی «منصور تهرانی» و بازیگری فرامرز قریبیان، داود رشیدی، «علی محزون» و مرحوم «نعمت‌اله گرجی».

داستان فیلم مربوط به مواجهۀ غیرعادلانۀ سرمایه‌داران صاحب معدن با کارگران فقیر و تطمیع بازرس اعزامی از مرکز است که در نهایت منجر به درگیری خشن و قتل صاحب معدن می‌شود. این قبیل داستان‌ها به‌صورت خام و بدون تحلیل محتوایی درگیری‌ها با تصویر از‌پیش‌تثبیت‌شده‌ای که گروه‌های به‌طور عمده چپ سیاسی آن روز از خباثت قطعی سرمایه‌داران و مظلومیت غیرقابل خدشۀ کارگران ارائه داده بودند به‌شکل متعارف پذیرفتنی می‌نمود، اما همان‌گونه که بعدها شاهد بودیم این‌گونه داستان‌ها پیامدهای ناگواری به‌دنبال داشت که معارضۀ‌ بی‌پایان کارگران و کارفرما و افت قهری تولید ملی ثمرۀ آن بود.

۷. بازجویی یک جنایت: کارگردان «محمدعلی سجادی»، بازیگران: «حبیب اسماعیلی»، «عنایت بخشی»، علی محزون و «پریدخت اقبال‌پور».

داستان فیلم به ماجرای کشف یک جسد در محل تجمیع زباله می‌پردازد که دستگیری قاتلان، تلفن ناشناس معماگونه و معرفی عنصر اصلی قتل‌ها را روایت می‌کند. فیلم همانند اغلب آثار سجادی فضایی پرابهام، سرگردان و نامنسجم دارد. در بیشتر فیلم‌های سجادی تکلیف بیننده روشن نیست و تفکر وی پراهمیت تلقی نمی‌شود.

۸. تفنگدار: کارگردان «جمشید حیدری»، بازیگران: «مهدی فخیم‌زاده»، «فخری خوروش»، «جمشید مشایخی»، «داود رشیدی» و «آهو خردمند».

قصۀ فیلم مربوط به اواخر حکومت قاجار و حضور نامیمون قوای روس و انگلیس در ایران و روایت ظلم آنان به مردم و درگیری و قیام مردم و درگیری با نیروهای متجاوز است.

۹. شیلات: به‌کارگردانی «رضا میرلوحی» و بازی داود رشیدی، مرحوم «مهین شهابی»، مرحوم «احمد قدکچیان»، مرحوم «کنعان کیانی» و مرحوم «مهری ودادیان».

ماجرای فیلم داستان فساد حاکم بر کادر مدیریتی نظام پهلوی و زد‌و‌بندهای آنان برای سوءاستفاده از تجارت شیلات در شمال کشور است. کارگر ترکمنی به نام «خوجه مَمد» که آدم پاک و متدینی است با فساد آنان به مبارزه برمی‌خیزد و در یک کشمکش نفس‌گیر و پس از کشته‌شدن نوه‌اش در یک فرصت مناسب همۀ مقامات محلی و اعزامی از مرکز را که معرکه‌گردان فساد و سوءاستفاده هستند در سردخانۀ ماهی‌ها زندانی می‌کند؛ در را به روی آنان می‌بندد و آنان پس از چند ساعت در کنار ماهی‌ها منجمد می‌شوند.

فیلم شیلات از فیلم‌های بسیار خوش‌ساخت و خوبِ پس از انقلاب است که دارای قصه‌ای منسجم، تعلیق فراوان، ساختار سینمایی جذاب و هم‌ذات‌پندارانه با طبقۀ ضعیف است. این فیلم به کرّات از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است.

۱۰. نقطه‌ضعف: به‌کارگردانی «محمدرضا اعلامی» و بازیگری جمشید هاشم‌پور، «حسین پرورش» و «جواد گلپایگانی».

داستان فیلم به ماجرای ارتباط متهم و بازجویش و بازگشت آنها به گذشته و انطباق عاطفی ماجراهایشان می‌پردازد و آن را حکایت می‌کند.

۱۱. زخمه: کارگردان «خسرو ملکان»، بازیگران: مهدی فخیم‌زاده، مرحوم فخری خوروش، مرحوم «رضا کرم‌رضایی» و «مجید مظفری».

داستان فیلم قصۀ اعتیاد پدر و تأثیر ناهنجاری‌های رفتاری وی بر خانواده و فرزندان و سرانجام شوم آنهاست.

۱۲. گفت به زیر سلطۀ من آیید: محصول اداره‌کل ارشاد خراسان، کارگردان آداریوش ارجمند»، بازیگران:‌ «انوشیروان ارجمند» و «تیمور قهرمان».

ماجرای فیلم قصۀ سواری ستمگر و سفاک است که ورودش به هر مکان قرین قتل و جنایت بوده و سرانجام هم به‌سزای اعمال جنون‌آمیز خود می‌رسد.

۱۳. مرگ سفید: کارگردان «حسین زندباف»، بازیگران: «اکبر زنجانپور»، مرحوم «هادی اسلامی»، مرحوم «کیومرث ملک‌مطیعی»، «فاطمه نقوی» و «آتیلا پسیانی».

داستان فیلم مربوط به ماجرای زندگی دو مرد از طبقۀ فرودست بندری است که برای رسیدن به زندگی بهتر وارد کار قاچاق می‌شوند، اما هرچه پیش می‌روند به پستی و تباهی ذاتی باندهای قاچاق و زشتی و بی‌فرجامی عاقبت کار آنان بیشتر پی می‌برند. آنان در تعامل با قاچاقچیان حرفه‌ای در میدان عمل درمی‌یابند که ایستگاه آخرِ این حرفه نابودی و شرّ دنیا و آخرت است، بنابراین تصمیم به بازگشت می‌گیرند.

سیزده فیلم بالا به مسائل اجتماعی، ‌قاچاق، اعتیاد، مبارزات عدالت‌خواهانه و نظایر آن می‌پردازند که به‌هرحال از منظر شکل‌دهی به افکار عمومی قابل قبول هستند.

ج. فیلم‌های ژانر دفاع مقدس

۱. آوای غیب: محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران، به‌کارگردانی «سعید حاجی‌میری» و بازیگری «علی‌اصغر مهرجویی» و «عبدالرحمان شاهینیان».

این فیلم روایتگر داستان گروهی رزمنده در جبهۀ جنگ تحمیلی است که پس از درگیری‌های شدید با بعثی‌ها و رهایی از مهلکه، یکی از آنان موفق به خروج از منطقۀ خطر نشده و با مشکلات و خطرات بسیاری مواجه می‌شود، اما سرانجام چشم دل وی گشوده شده و بخشی از حقایق هستی بر وی آشکار می‌شود.

۲. نینوا: محصول کمیتۀ انقلاب اسلامی، سناریست و کارگردان مرحوم «رسول ملاقلی‌پور»، بازیگران: «ابوالفضل دهقانیان»، «محمود نوروز»، «داود رحمتی» و «حسین کریمی».

در داستان این فیلم شرح امدادهای غیبی در جبهه‌های جنگ تحمیلی و یادآوری یاد و نام شهدایی که نامشان بر در و دیوار و تیرهای برق شهر است، به‌چشم می‌خورد.

۳. کیلومتر پنج: محصول وزارت ارشاد، کارگردان «حجت‌اله سیفی»، بازیگران: «هدایت‌اله نوید»، «محمدحاج‌حسینی»، «افسانه بایگان» و «محمدرضا اصلانی».

این فیلم داستان دو سوزنبان قطار را روایت می‌کند که یکی از آنان به‌رغم زندگی آرام و امن، مشتاق اعزام به جبهۀ جنگ تحمیلی است، ولی مسئول وی مخالف است. در این میان او در حالی که ناگزیر است با رئیس خود برای جلب موافقت کلنجار برود، با همکار سوزنبانش نیز اختلاف‌نظر دارد، اما سرانجام موفق به راضی‌کردن مسئول و ایجاد تحول روحی در همکارش نیز می‌شود.

۴. بازداشتگاه: کارگردان «کوپال مشکوة»، بازیگران: «محمد مطیع»، «حسین شهاب»، «جمشید هاشم‌پور» و «ناهید ظفر».

این فیلم قصۀ تعدادی از اسرای ایرانی در اسارتگاه‌های بعثی و مبارزۀ آنان برای فرار از اردوگاه و در نهایت رسیدن به جبهۀ هم‌رزمان خود و آماده‌شدن برای نبرد دوباره با دشمن متجاوز را روایت می‌کند.

۵. حصار: محصول بنیاد مستضعفان، کارگردان «حسن محمدزاده»، بازیگران: «مرتضی نجفی»، «احمد مظلومی»، «محمدعلی خجسته» و «جیران شریف».

داستان این فیلم روایتگر ماجرای پسری ده‌ساله است که با رفتن پدرش به جبهه، برای درمان مادر بیمار و ادارۀ مزرعه رها‌شده‌شان، خود را تنها می‌یابد. اما به‌رغم بی‌تجربگی، با همت شروع به رسیدگی به کارها می‌کند و با تلاش بسیار موفق به حل مشکلات و جلب توجه پدربزرگ بی‌خیال خود و ترغیب او به درمان مادر و کمک به احیای‌ مزرعه می‌شود. در واقع خیال پدر را از پشت جبهه آسوده کرده تا بتواند با آرامش به جهاد با دشمن ادامه دهد.

۶. پل آزادی: محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران، به‌کارگردانی «مهدی مدنی».

داستان این فیلم روایت ایجاد پلی بر روی کارون برای عبور رزمندگان و عملیات فتح خرمشهر را به تصویر می‌کشد.

۷. رهایی: محصول وزارت ارشاد اسلامی، کارگردان «رسول صدر عاملی»، فیلمنامه رسول صدرعاملی و فریدون جیرانی، بازیگران: داود رشیدی، «هیلدا پیرزاده» و «زهرا برومند».

داستان فیلم ماجرای حضور داوطلبانۀ رزمنده‌ای در جبهه و از‌دست‌دادن یکی از پاهایش را به‌تصویر می‌کشد که پس از بازگشت از جبهه، با توجه به قطع پا برای ازدواج با دختردایی‌اش به‌تردید می‌افتد.

۸. عبور از میدان مین: کارگردان «جواد طاهری»، بازیگران: سعید راد، مجید مظفری و «حسین اسدی».

داستان فیلم ماجرای محاصره‌شدن تعدادی از سربازان ارتش و پاسداران در یک پاسگاه تصرف‌شدۀ بعثی‌ها و مقاومت و دلاوری آنان در مقابل حملات دشمن است. همچنین از سویی دیگر تلاش دو نفر از سپاه و ارتش برای عبور از میدان مین و رساندن آذوقه و مهمات به محاصره‌شدگان را به‌تصویر می‌کشد.

۹. دو چشم بی‌سو: محصول حوزه هنری سازمان تبلیغات، سناریست و کارگردان محسن مخملباف، بازیگران: محمد کاسبی، «مجید مجیدی»، «بهزاد بهزادپور» و «عصمت مخملباف».

داستان فیلم روایتگر زندگی فردی روستایی و پاکدل است که شور رفتن به جبهۀ نبرد و مبارززه با بعثی‌های متجاوز در دلش پیدا می‌شود، پس از شوهر‌دادن دخترش و ادای بدهی‌ها، برای درمان چشمان نابینای فرزندش او را به بیمارستانی در تهران می‌برد. در‌حالی‌که او گرفتار مشکلات خود و رسیدگی به خانواده‌های بی‌سرپرست روستا است، داماد و فرزندش عازم جبهه می‌شوند. پس از مدتی فرزندش مجروح می‌شود و دامادش به‌شهادت می‌رسد و دیگر رفتن او به جبهه غیرممکن می‌شود، اما در شرایطی که فشارهای روحی و اجتماعی سنگینی بر او وارد شده است و درمان چشمان فرزندش در بیمارستان نیز به نتیجۀ مثبت نرسیده، به امام رضا (ع) پناه می‌برد و در کمال بهت و حیرت شفای چشمان فرزند را دریافت می‌کند.

۱۰. دیار عاشقان: محصول مشترک وزارت ارشاد و ستاد برگزاری دهۀ فجر، کارگردان «حسن کاربخش»، بازیگران: «محسن صادقی»، «پرویز پرستویی» و «منصوره جوهری».

داستان فیلم ماجرای جوانی معمولی است که از گروه سربازان احتیاط به خدمت احضار می‌شود. او که با فرهنگ جنگ و فداکاری میانه‌ای ندارد، سعی می‌کند خود را در قسمتی که بی‌خطر است نگه دارد تا دورۀ احتیاطش به‌سر آید و به سلامت به شهر خود برگردد، اما آشنایی او با جوانان پرشور، فداکار و دلاوری که داوطلبانه به استقبال خطر آمده‌اند، تفکر او را دگرگون می‌کند و به‌ویژه پس از شهادت یکی از دوستانش از تفکر عافیت‌طلبانۀ گذشته خود نادم شده و با هدف حقیقی یک سرباز به جمع دلاوران ارتش اسلام می‌پیوندد.

نتیجه‌گیری

۱. تعداد فیلم‌های مربوط به انقلاب اسلامی کم شده است (فقط ۳ عدد).

۲. به‌دلیل گستردگی ابعاد دفاع مقدس و تأثیر آن بر همۀ شؤون اجتماعی، اقتصادی مردم، ۱۰ فیلم در آن سال (مستقیم یا غیرمستقیم) به این موضوع اختصاص یافته است.

۳. با نگاهی گذرا به سرمایه‌گذاران فیلم‌ها، درمی‌یابیم که همۀ کارگردانان و دست‌اندرکاران معروف سال‌های اخیر، سیاه‌مشق‌های آغازین خود را با پول بیت‌المال ساخته‌اند و متأسفانه بعدها بسیاری از آنان به آرمان‌های نظام و انقلاب و اسلام پشت کرده و آثاری عرضه کردند که اسباب شرمندگی است. بیان این نکته از باب عبرت‌آموزی مدیران فرهنگی و دستگاه‌هایی است که به بودجه‌های دولتی دسترسی دارند ضرورت تام دارند.

۴. مدیران و مسئولان آگاه باشند که برخی از فیلمسازان با جوّسازی و با هدف ایجاد ارعاب رسانه‌ای برای تحمیل روش‌های اشتباه وآسیب‌زا و منحط سینمایی خود، آنان را به انفعال و همراهی و در نهایت هدر‌دادن بودجه و تنزیل ارزش‌های اخلاقی نکشانند. تجربۀ برخی از کشورهای اروپایی نظیر آلمان در این زمینه بسیار گویا است.

۵. بیشترین تعداد (۱۳ فیلم) به ژانر اجتماعی، اکشن و عامه‌پسند تعلق دارد که بخش خصوصی به‌طور عمده در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده تا ریسک کمتری از لحاظ برگشت اصل سرمایه و سود آن را تقبل کند، هر چند که همچنان سرمایه‌گذار اصلی دولت است.

ادامه دارد

* در نقل مشخصات فیلم‌ها از کتاب «فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران» تألیف «جمال امید» استفاده شده است.

سوتیتر:

نگاهی گذرا به سرمایه‌گذاران فیلم‌های این دوران، نشان می دهد همۀ کارگردانان و دست‌اندرکاران معروف سال‌های اخیر، سیاه‌مشق‌های آغازین خود را با پول بیت‌المال ساخته‌اند و متأسفانه بعدها بسیاری از آنان به آرمان‌های نظام و انقلاب و اسلام پشت کرده و آثاری عرضه کردند