روزعرفه، روز دعا و مناجات‏

 

روزعرفه،

روز دعا و مناجات‏

جواد تربتی

مکان‌ها و زمان‌هایى فرصت ویژه‏اى را براى ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز میسر می‌سازند، زیرا رحمت خاص خداوند در آنها از مبدأ اعلى به سوى بندگان سرازیر مى‏شود و بنده باید تلاش کند خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمت‌هاى ویژه الهى قرار دهد.

پیامبر اکرم«‏ص» فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّکُمْ فِى اَیامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛⁽¹⁾ به‌راستى براى پروردگار شما در روزهاى روزگارتان عطایا و بخشش‌هایى است. هوشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید.‌»

و قرآن کریم نیز مى‏فرماید: «وَذَکِّرْهُمْ بِاَیامِ اللَّهِ»؛⁽²⁾: روزهاى خدا را به آنان یادآورى کن.‌»

یکى از این روزها، نهم ذیحجّه یعنى روز عرفه، یعنی روز دعا و مناجات و یکی از مکان‌های مقدس، مخصوصاً براى کسانى که توفیق تشرّف به حج و حضور در صحراى عرفات را پیدا کرده‏اند، صحرای عرفات است.

ارزش روز عرفه

مرحوم شیخ‌عباس قمى در باره شب عرفه مى‏گوید: «از لیالى متبرّکه و شب مناجات با قاضی‌الحاجات است. توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است و کسى که آن شب را به عبادت به سر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.‌»⁽³⁾

و نیز: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است که حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفره‏هاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.‌»⁽⁴⁾

ارزش و مقام والای روز عرفه، در روایات معصومین‏«ع» بیشتر نمود پیدا مى‏کند که در زیر به نمونه‏هایى اشاره مى‏شود.

 

 

1ـ همسانی با ماه رمضان

ماه مبارک رمضان ماه رحمت و مغفرت الهى است. از پیامبر اکرم‏«ص» نقل شده است: «.. قَدْ اَقْبَلَ اِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ؛⁽⁵⁾ ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش به سوى شما روى آورده است.‌» اگر کسى در ماه رمضان بخشیده نشود و یا این توفیق را پیدا نکند که خود را در معرض مغفرت الهى قرار دهد، روز عرفه آن ‏قدر عظمت دارد که بتواند جبران ماه رمضان را بنماید. در آن روز اگر کسى به درگاه الهى روى آورد، مورد مغفرت خداوند قرار مى‏گیرد.

امام صادق‏«ع» فرمودند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فِى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ اِلى‏ قابِلٍ اِلَّا اَنْ یشْهَدَ عَرَفَةَ؛⁽⁶⁾ کسى که در ماه رمضان بخشیده نشود تا سال آینده بخشیده نمى‏شود، مگر اینکه [روز] عرفه را درک کند‌».

 

2ـ برآورده شدن حاجت

حضرت صادق‏«ع» در جاى دیگرى مى‏فرمایند: «تَخَیرْ لِنَفْسِکَ مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَاِنَّهُ (یوْمَ عَرَفَةَ) یوْمُ دُعاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ؛⁽⁷⁾ هر دعایى که دوست دارى براى خود بخوان و [در دعا کردن] بکوش که آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست است.‌» و یقیناً درخواست‌ها استجابت را در پى دارد.

 

3ـ بخشش گناهان

ابن فهد حلّى در عدّة الداعى این روایت را براى روز عرفه نقل کرده است:

«وَفِى الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَتَعالى‏ یقُولُ لِلْمَلائِکَةِ فِى ذلِکَ الْیوْمِ یا مَلائِکَتِى اَلا تَرَوْنَ اِلى‏ عِبادِى وَاِمائِى جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یسْئَلُونَ فَیقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یسْئَلُونَکَ الْمَغْفِرَةَ فَیقُولُ اشْهَدُوا اِنِّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛⁽⁸⁾ : خداى سبحان در این روز به ملائکه مى‏فرماید: «اى فرشتگان من! آیا نمى‏بینید بندگان و کنیزان مرا که ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمده‏اند؟ آیا مى‏دانید آنها چه درخواستى دارند؟ ملائکه مى‏گویند: پروردگار ما! آنها مغفرت مى‏خواهند. پس خداوند مى‏فرماید: شاهد باشید که من آنها را بخشیدم!»

 

 

4ـ تعیین سرنوشت

نقل است که امام زین العابدین‏«ع» در روز عرفه صداى سائلى را شنیدند که از مردم درخواست کمک مى‏کرد. حضرت خطاب به او فرمودند: «واى بر تو! در این روز از غیر خدا سئوال و طلب کمک مى‏کنى، حال آنکه در این روز براى بچّه‏هایى که در شکم مادر هستند نیز امید فضل خدا مى‏رود که آنها سعید گردند!»⁽⁹⁾

از روایات فوق، به‌خوبى اهمیت و جایگاه روز عرفه روشن و این نکته استنباط مى‏شود که این روز، روز دعا و نیایش است.

 

دعاها و اعمال روز عرفه

روز عرفه اوج روزهایى است که در آن دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصى برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصوم‏«ع»دعاها و سفارش‌هایى در این روز رسیده است که به عنوان نمونه به برخى از آنها براساس ترتیب کتب نقل‏کننده اشاره می‌کنیم:

الف) از زبان امام سجاد«ع» در صحیفه

در  زبور آل محمد«ص» ، صحیفه سجادیه، در دعایى طولانى براى روز عرفه از زبان امام سجاد«ع» به مهم‏ترین مسائل اعتقادى و سیاسى و نیز مسائل عرفانى و اخلاقى اشاره شده است:

امام سجاد «ع» در باره معرفى روز عرفه مى‏فرمایند: «اللَّهُمَّ وَهذا یوْمُ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَکرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَکَ وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ اَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیتَکَ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى‏ عِبادِکَ؛⁽¹⁰⁾ خدایا! و عرفه روزى است که تو به او شرافت و کرامت و عظمت بخشیدى و رحمتت را در این روز گستراندى و به عفو و بخششت [بر خلق‏] منّت گذاردى و عطایت را بسیار عظیم گردانیدى و به خاطر این روز بر بندگانت تفضّل نمودى.‌»

برخى از درخواست‌هاى حضرت در این روز عبارتند از: ...وَاخِفْنِى مَقامَکَ وَ شَوِّقْنِى لِقاءَکَ وَ تُبْ عَلَىَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لا تُبْقِ مَعَها عَلانِیةً وَلا سَرِیرَةً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِینَ وَ کُنْ لِى کَما تَکُونُ لِلصَّالِحِینَ؛⁽¹¹⁾ [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق ملاقاتت را به من عنایت کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ به‏گونه‏اى که با آن توبه گناه پنهان و آشکارى باقى نگذارى و از سینه‏ام کینه نسبت به مؤمنین را برکن و قلب مرا بر خاشعان مهربان کن و آن‏چنان‏ که با صالحان هستى با من باش!»

در قسمت پایانى این دعا مى‏فرمایند: «وَلا تَجْعَلْنِى لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلى‏ مَحْوِ کِتابِکَ یداً وَنَصِیراً... وَاجْعَلْ باقِى عُمْرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ اِبْتِغاءَ وَجْهِکَ...؛⁽¹²⁾ و مرا پشت [و کمک کار] ستمگران مگردان و [مرا براى‏] از میان بردن کتابت دستیار و یاور آنان مکن... و هر چه از عمرم باقى مانده است، در جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»

ب) شیخ‌عباس در مفاتیح‌الجنان

در این کتاب دعایى براى شب عرفه و چند دعا براى روز عرفه نقل شده است. دعاى اوّل، تسبیحات پیامبر اکرم‏«ص» با بخشى از آیات و اذکار خاص است ودومى دعایى از حضرت صادق‏«ع» و سومى دعایى معروف از امام حسین‏«ع»است.

بشر و بشیر پسران غالب اسدى نقل کرده‏اند که در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسین‏«ع» بودیم. آن حضرت با گروهى از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمدند و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستادند و دعائی را خواندند. در بخشى از این دعا مى‏خوانیم: «اِلهِى اَنَا الْفَقِیرُ فِى غِناىَ فَکَیفَ لا اَکُونُ فَقِیراً فِى فَقْرِى اِلهِى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَکَیفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى؛⁽¹³⁾ : خدایا من در حال توانگرى نیازمندم [و فقر ذاتى دارم‏]؛ پس چگونه در حال ندارى نیازمند [تو] نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم، پس چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»

در بخش دیگرى مى‏خوانیم: «مَتى‏ غِبْتَ حَتّى‏ تَحْتاجَ اِلى‏ دَلِیلٍ یدُلُّ عَلَیکَ وَمَتى‏ بَعُدْتَ حَتّى‏ تَکُونَ الْآثارُ هِىَ الّتِى تُوصِلَ اِلَیکَ عَمِیتْ عَینٌ لا تَراکَ عَلَیها رَقِیباً؛⁽¹⁴⁾ : کى نهان بوده‏اى تا محتاج برهانى باشى که بر تو دلالت کند؟ و کى دور گشته‏اى که آثار و علائم به تو رسانند؟ کور باد چشمى که تو را بر خود رقیب و مواظب نداند!»

کی رفته‌ای زدل که تمنا کنم تو را

 کی بوده‌ای نهفته که پیدا کنم تو را

غیبت نکرده‌ای که شوم طالب حضور

پنهان نگشته‌ای که هویدا کنم تو را

 با صد هزار جلوه برون آمدی که من

با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

(فروغی بسطامی)

در قسمت دیگرى از این دعا مى‏خوانیم: «اِلهِى مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِى فَکَیفَ لا تَکُونُ مَساوِیهِ مَساوِى وَمَنْ کانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِى فَکَیفَ لا تَکُونُ دَعاوِیهِ دَعاوِى؛⁽¹⁵⁾ خدایا! کسى که خوبی‌هایش [هم‏] بدى است، چگونه بدی‌هاى او بد نباشد؟ و کسى که حقیقت گویی‌اش صرف ادعاست، پس چگونه دعاوى او صرف ادعا نباشد؟»

ج) ابن طاووس در اقبال

سیدبن طاووس براى شب عرفه دو دعا در اقبال‌الاعمال نقل کرده که یکى از آنها نسبتاً طولانى است. همچنین در روایتى در باره فضیلت زیارت امام حسین‏«ع» از قول حضرت باقر«ع» آمده است: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ اَرْضَ کَرْبَلا... وَقاهُ اللَّهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛⁽¹⁶⁾ کسى که در شب عرفه زمین کربلا را زیارت کند...، خداوند بلاى آن سال را از او دور مى‏کند.‌»

آنگاه در فضیلت روز عرفه می‌گوید روزه آن روز کفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است.⁽¹⁷⁾ آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین‏«ع» در این روز را نقل کرده است.⁽¹⁸⁾

او براى روز عرفه دعایى از پیامبر اکرم‏ «ص» و امام هفتم‏ «ع» و سپس دعاى معروف امام حسین ‏«ع» در روز عرفه⁽¹⁹⁾ و دعاى امام زین‌العابدین‏«ع» در صحیفه سجادیه ⁽²⁰⁾ و آنگاه دعایى از امام صادق ‏«ع» را با اسنادش نقل کرده که در بخشى از آن مى‏خوانیم: «اَنْتَ الَّذِى لا تَنْسى‏ مَنْ ذَکَرَکَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیکَ...؛⁽²¹⁾ تو کسى هستى که فراموش نمى‏کنى کسى را که یادت کند و نابود نمى‏کنى کسى را که بر تو توکل نماید.‌»

سپس دعایى به نام مخزون ⁽²²⁾ و دعاى دیگرى از امام صادق‏«ع»⁽²³⁾ و دعایى را که در برخى کتب دعا دیده نقل مى‏کند⁽²⁴⁾ و سخن را با دعاهایى در مورد شام عرفه ادامه مى‏دهد.

در صحرای عرفات

اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه است و اوج ارزش مکانى در آن روز، بعد از کربلا و حرم حسینى، صحراى عرفات است. این معنى را از روایات مى‏توان فهمید:

1ـ على‏«ع» فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛⁽²⁵⁾ برخى از گناهان [به‏گونه‏اى سنگین است که‏] جز در عرفات بخشوده نمى‏شود.‌»

2ـ کسى حق ندارد در عرفات بگوید گناهانش بخشیده نمى‏شود. پیامبر اکرم‏«ص» در این باره فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یغْفَرَ لَهُ؛⁽²⁶⁾ گناهکارترین فرد در عرفات کسى است که از آنجا بازگردد در حالى که گمان مى‏برد هرگز آمرزیده نخواهد شد.‌» به‌راستى فردى که چنین گمانى را در ذهن پرورش دهد، در وادى عرفان و شناخت، این مسئله را درک نکرده است که خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت او بر همه چیز برترى دارد: «رَحْمَتِى وَسِعَتْ کُلَ شَى‏ءٍ».

یک نمونه‏ از دعای در عرفات

 على بن ابراهیم به نقل از پدرش گفته است عبداللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفى بهتر از موقف او ندیدم. دست‌ها را به سوى آسمان بلند کرده و اشک روی گونه‏هایش جارى بود تا آنجا که به زمین رسیده بود. هنگام مراجعت به او گفتم: اى ابا محمّد! [عجب حال خوشى داشتى!] من چنین موقفى [و حالى‏] تا حال ندیده بودم! عبداللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یک کلمه براى خودم دعا نکردم و در تمام این مدت براى برادران دینى‏ام دعا کردم و این به جهت این بود که از اباالحسن موسى بن جعفر«ع» شنیدم که فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِىَ مِنَ الْعَرْشِ‌ها وَلَکَ مِأةُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛⁽²⁷⁾ هر کس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا کند از عرش الهى به او ندا مى‏رسد: هان! [اى بنده من!] براى تو صدهزار مثل آن [پذیرفته‏] مى‏باشد.‌» بدین جهت (به خاطر همین سخن امام«‏ع») راضى نشدم از صدهزار دعاى تضمین شده [و مورد استجابت] در برابر یک دعا که نمى‏دانم مستجاب مى‏شود صرف‌نظر کنم.

 

پی‌نوشت‌ها

1ـ بحارالانوار، مجلسى، بیروت، مؤسسة الوفا، سوم، 1403 ه. ق، ج 68، ص 221، ح 30.

2ـ ابراهیم، 5.

3ـ مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمى، مؤسسه انتشارات نبوى، ص 457، اعمال روز عرفه.

4ـ همان، ص 467، با تغییر و تلخیص.

5ـ ر.ک: امالى شیخ صدوق، ص 93، عیون اخبار الرضا علیه‏السلام، ج 1، ص 230؛ اربعین شیخ بهایى، ص 84؛ بحارالانوار، مجلسى، ج 96، ص 356.

6ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دارالاضواء، ج 2، ص 76، ح 265؛ اصول کافى، محمّدبن یعقوب کلینى، دارالکتب الاسلامیه، ج 4، ص 66.

7ـ التهذیب الاحکام، شیخ طوسى، بیروت، دارالتعارف، اوّل، 1401 ه. ق، ج 5، ص 182.

8ـ عدّة الداعى فى نجاح الساعى، ص 47.

9ـ مفاتیح الجنان، ص 467 و عدّة الداعى فى نجاح السّاعى، احمد بن فهد الحلّى، کتابفروشى وجدانى، قم، ص 47، پاورقى.

10ـ صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محیی‌الدین مهدى الهى قمشه‏اى، انتشارات اسلامى، ص 472.

11ـ همان، ص 479.

12ـ همان، ص 479 - 480.

13ـ مفاتیح‌الجنان، ص 492.

14ـ همان، ص 494.

15ـ همان، ص 492.

16ـ اقبال‌الاعمال، سیدبن طاووس، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص 330.

17ـ ر.ک: همان، ص 331.

18ـ ر.ک: همان، ص 332 - 336.

19ـ ر.ک: همان، ص 338 - 350.

20ـ ر.ک: همان، ص 350 - 368.

21ـ همان، ص 370.

22ـ ر.ک: همان، ص 374 - 385.

23ـ ر.ک: همان، ص 385 - 397.

24ـ ر.ک: همان، ص 397 - 401.

25ـ دعائم الاسلام، ابوحنیفه نعمان بن محمّد، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى، مصر، دارالمعارف، سوم، 1389 ه.ق، ج 1، ص 294.

26ـ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 182.

27ـ بحارالانوار، ج 48، ص 171 - 172، ح 10.

 

 

 

سوتیتر:

 

روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است که حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفره‏هاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.

تعداد مشاهده مقاله: 362