تأملی در مفهوم امنیت و مؤلفه‌های آن در اسلام

تأملی در مفهوم امنیت و مؤلفه‌های آن در اسلام

غلامعلی سلیمانی

توجه به امنیت در قرآن با عبارات و مشتقاتی از ثلاثی مجرد «اَمِنَ» آمده است. در مجموع از ریشه یا کلمه «امن» 62 کلمه مشتق، حدود 879 بار در قرآن به کار رفته و از این تعداد کاربرد 358 مورد در آیات مکی و 521 مورد در آیات مدنی است.⁽¹⁾ در قرآن کریم در هر جا کلمه امنیت به کار برده شده است ـ بقره آیه 125، عنکبوت آیه 67، آل عمران آیه 154 و قریش آیات 3 و 4، ص 38ـ به همین مفاهیم بوده است. البته اصطلاحات دیگری نیز چون «اسلام»، «سلامه» و «سلم» هستند که با واژه‌های «امن» و «امنیت» مترادف‌اند.⁽²⁾

بحث امنیت در فقه و معارف اسلامی بحث مستقلی نیست و ذیل موضوعاتی چون، ایمان، صفات مؤمنان، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع فردی و عمومی، جهاد، برقراری قسط و عدل، قضاوت، اجرای حدود الهی، امانت و امانتداری، برخورد با اشرار، محاربان، یاغیان، مفسدان و جاسوسان، رفع فقر و محرومیت، عدم سلطه بیگانگان، نوع تعامل با کفار و مشرکان مطرح شده است.⁽³⁾ با این وصف امروزه نظر به اهمیت مسئله امنیت و همچنین رجوع بیشتر به منابع و مبانی دینی، ضرورت طرخ این موضوع بیش از پیش احساس می‌شود.⁽⁴⁾

امنیت از نگاه قرآن و اسلام بر پنج مؤلفه استوار است:

نخست این که در قرآن «امنیت ایمانی» در مرکز و کانون توجه قرار دارد. این تعبیر حتی در نزدیکی لغوی ایمان و امنیت نیز مورد توجه قرار گرفته است: «قرآن کریم امنیت ایمانی را به عنوان امنیت «معیار» مطرح می‌کند. از نظر لغوی، معنای امنیت از ریشه «اَمِنَ» می‌آید که به معنای در امان بودن و ایمن بودن است. در عین حال از مشتقات این واژه، آمّن و آمن است که به معنای اطمینان داشتن و ایمان آوردن است. قرآن ضمن برشمردن امنیت و وجوه عینی آن، نوع کامل و اصلی امنیت را امنیت مبتنی بر ایمان به خداوند می‌داند. این مفهوم هر سه معنای امروزی از امنیت عینی، ذهنی و آرامش و اطمینان قلبی را بازنمایی می‌کند».⁽⁵⁾

بنابراین «ایمان» و «ایمنی» در منطق الهی توأمانند.⁽⁶⁾

الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِکَ لَهُمْ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ.^(۷)

در آیه دیگری خداوند متعال «ایمنی» را جزای «ایمان» دانسته است: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً.^(۸)

در فرهنگ اسلامی ایمان هم پایه امنیت است و هم هدف آن. ایمان از این جهت که امنیت اصلی، واقعی و حقیقی در گرو ایمان است، پایه امنیت است. «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ یاد خدا و همبستگی با خدا و تصحیح رابطه انسان با خدا امنیت، آرامش و ایمنی را به دنبال می‏آورد، زیرا ارتباط با خدا باعث می‏شود تا انسان جایگاه حقیقی خود را در هستی پیدا کند. همچنین هویت فلسفی انسان در گرو درک درست انسان از جایگاه خود در هستی است.^(۹)

خداوند، ایمان را راه رهایی از مشکلات و ناامنی و راه درست گام نهادن در بهشت برین قرار داده است؛ در این صورت مرجع امنیت از منظر قرآن، ایمان است. به عبارت دیگر، داشتن ایمان مهم‌تر از لزوماً سعادت بشر است، ولی در عین حال، مغایر هم نیستند.

مفهوم امنیت ایمانی در قرآن،در هر سه وجه کلی مفهوم امنیت، قابلیت کاربرد دارد. قرآن، نتیجه امنیت ایمانی را هم در وجه عینی، مثل وسعت رزق و روزی یا امن بودن از مکر، حیله و فتنه مورد بحث قرار می‌دهد و هم با تأکید بر موضوعات کلیدی‌ای چون صبر و توکل، در وجه ذهنی، نوعی نگاه امیدوارانه را به جامعه منتقل می‌کند. در نهایت، در وجه روانی نیز یاد خدا آرام‌بخش دل‌هاست.^(۱۰)

رسالت پیامبر اکرم«ص» نیز دعوت مردم به ایمان به خدا و امنیتی است که در سایه ایمان به خدا حاصل می‌شود. پیامبر گرامی اسلام«ص» از آغاز بعثت، میان ایمان به خدا و فلاح و رستگاری که امنیت نیز یکی از مشتقات آن است، ارتباط برقرار کرد: «قُولُو لا اِله‌ اِلا الله تُفلِحوا». ایشان در تمام دوران مکه و مدینه نیز بر دین اسلام و توحید به عنوان مرجع امنیت تأکید کرد. این امر از آنجا روشن می‌شود که حضرت در دفاع از دین، حتی جان شریف خود را در جنگ‌ها و غیر جنگ‌ها به خطر می‌انداخت.^(۱۱)

راهکارهای تحقق امنیت ایمانی نیز در اسلام مورد توجه قرار گرفته است: «خداوند برای تحقق امنیت، وسایل لازم را نیز پیشنهاد می‌کند. نخست برای مردمان مختلف، کتاب راهنما و میزان برای هدایت آنها فرستاده است. در آیه 25 سوره مبارکه حدید آمده است:

« لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ : ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب (آسمانى) و میزان (شناسایى حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند و آهن را فرستادیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است تا خداوند بداند چه کسانى او و رسولانش را یارى مى‏کنند بى‏آنکه او را ببینند. به‌درستی که خداوند قوى و شکست‏ناپذیر است».

این کتاب تحقق امنیت و ایجاد برادری و برابری و کسب رحمت خداوند است.

دیگر ادله و معجزات در تأیید درستی پیام و دستور خداوند است تا مردم را در پذیرش پیام الهی که مبنای امنیت ایمانی است، یاری دهد و با اطمینان و اعتماد مناسب، به ایمان خداوند درآیند.^(۱۲) 

پیامبرانی برای ترویج آیین خداوند به جانب مردمان و اقوام مختلف اعزام شدند. این پیامبران نه تنها برای ارسال پیام الهی ارسال شدند، بلکه با ادله و معجزاتی تجهیز گردیدند تا تحقق عینی پیام الهی را دنبال کنند.^(۱۳)

حکومت و فرمانروایی برخی از پیامبران،در راستای ایجاد ساختار سیاسی و اجتماعی نمونه و عملی است. این موضوع در مورد بنی‌اسرائیل مورد اشاره قرآن بوده است.^(۱۴)

آخرین ابزار لازم، به‌ویژه برای جنگیدن آهن و زره است. آهن که چیزی سخت در قرآن تصویر شده است، دارای منافع زیادی برای مردم در جنگیدن است. همچنین، ساختن زره در قامت انسان برای حفاظت از زخم  شمشیر است.^{(۱۵) و (1۶)}

البته در اسلام تأمین امنیت درونی از اهمیت بیشتری دارد و مبارزه با عوامل درونی تهدید از اولویت بیشتری برخوردار است. عوامل درونی تهدید عواملی هستند که ایمان مردم را تهدید می‌کنند. از جمله مهم‌ترین آنها عوامل نفسانی هستند. به همین دلیل از مبارزه با عوامل نفسانی به عنوان جهاد اکبر یاد می‌شود که مهم‌تر از جهاد اصغر به معنای مبارزه و جنگ در عرصه نظامی است. از ویژگی‌های این نوع جهاد، نامشخص بودن دشمن و نشانه‌های آن، همراهی دائمی او در تمام مراحل جنگ و نامحدود بودن آن به زمان و میدان جنگ است. این جهاد مقدمه موفقیت جهاد اصغر تلقی می‌شود.^(1۷)

امنیت در اسلام و قرآن، در تعبیر فراخ و موسع آن مدنظر است. اسلام امنیت افراد، گروه‌ها، حکومت، امت را حتی در سطح جهانی و تمام ابعاد آن را مورد توجه قرار داده است.

«از آنجا که اسلام  دیدگاه همه‌جانبه‌تری نسبت به امنیت دارد، مرجع امنیت را هم حکومت می‌داند، هم ملت، هم آحاد مردم و هم حقوق آنها. پس تهدیدها و تعرض‌ها از منظر این دیدگاه متوجه دولت، آحاد ملت و ایدئولوژی هستند و امنیت شامل طرح همه‌جانبه‌ای است که سعی در صیانت دولت، ملت، ایدئولوژی و تک تک افراد جامعه از این گزندها دارد».^(1۸)

 «از نظر سطح، امنیت به سه دسته امنیت فردی، امنیت گروهی و امنیت ملی و از نظر قلمرو به دو دسته امنیت داخلی و خارجی تقسیم و از نظر موضوع حداقل شامل امنیت‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی، زیست‌محیطی و منابع می‌شود».^(1۹)

امنیت از نظر قرآن و اسلام در سایه تحصیل امنیت اخروی و در کنار امنیت دنیوی تکامل می‌یابد. به عبارت دیگر اسلام تنها به امنیت دنیوی اکتفا نمی‌کند و امنیت و آسایش اخروی را نیز که ماحصل عمل به دستورات الهی و حرکت در صراط مستقیم است، مورد توجه قرار می‌دهد.   

اسلام و به‌ویژه تشیع نوید آینده امن را در سایه ظهور و حکومت بندگان صالح می‌دهد.

«در این دوره بنا به وعده الهی، امنیت جای ترس را می‌گیرد و بندگان خدا به خشنودی و خوشبختی حقیقی دست می‌یابند. اثر این عدالت و امنیت فراگیر چنان است که طبیعت نیز بر سر مهر خواهد آمد. حکومت جهانشمول و عدالت‌گستر و امنیت‌محور حضرت مهدی«عج» نه تنها شامل مسلمانان و غیرمسلمانان و اقلیت‌های گوناگون می‌شود، بلکه حتی بدکاران آنها را هم در برمی‌گیرد. حسنات و جاذبة حضرت مهدی«عج» و نهضت عدالت‌گستر ایشان باعث جهان‌شمولی دیانت اسلام و اصلاح بدکاران و روی آوردن تمام مردم جهان به اسلام خواهد شد. در عصر ایشان همه مردم از امنیت و عدالت فراگیری برخوردار خواهند بود و عدالت در بیشترین حد و به صورت کامل و تمام اجرا خواهد شد».^(۲۰)

قرآن معتقد است مشیت الهى بر این تعلق گرفته که در آینده، فقط صالحان وارثان زمین باشند، حکومت جهان و اداره امور را به دست بگیرند، حق و حقیقت در موضع خود استوار شود، باطل بر آن پیروز نگردد، همه جهانیان زیر لواى حکومت صالحان قرار بگیرند و حکومت واحدى بر جهان مستولى شود، چنان که می‌فرماید: «وَلََقَدْ کَتَبْنا فِى الزَّبُور مِنْ بَعْدِ الذِّکْر أَنَّ الأَرْض یَرِثُها عِبادى الصّالِحُون؛^(۲۱) ما در کتاب زبور، پس از «ذکر» (شاید مقصود تورات باشد) چنین نوشتیم که در آینده صالحان و پاکان وارثان زمین خواهند بود و صفحه جهان براى ابد از لوث وجود افراد ناصالح پاک خواهد شد».

و در آیه دیگری می‌فرماید: «وَعََدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحات لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ...؛^(۲۲) «خداوند به افراد با ایمان از شما که داراى عمل نیک هستند، وعده قطعى داده است که آنان را خلیفه و جانشینان خود در روى زمین قرار خواهد داد».

در حکومت صالحان، امنیت اجتماعی و فراگیر امری است که خداوند بدان وعده داده است.^(۲۳) و چون زکات به‌کلی و درستی پرداخت می‌شود، همگان از رفاه خوبی برخوردار می‌گردند.^(۲۴) و دین بر همه جهان سیطره و حاکمیت می‌یابد.^(۲۵) و عدالت از سوی مردم اجرا و برپا می‌گردد، زیرا عدالت هدف بعثت بوده است و در حکومت مردمی و جهانی انجام می‌شود.^(۲۶)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ برای اطلاعات بیشتر در مورد فرهنگ آماری کلمات قران مجید بنگرید به روحانی محمود، المعجم الاحصایی لالفاظ القران الکریم، فرهنگ آماری کلمات قران کریم، مشهد، انتشارت آستان قدس رضوی.

۲ـ ااحمد جهان بزرگی، امنیت در نظام سیاسی اسلام؛ اصول و مولفه‌ها، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388، ص 31 و 38.

۳ـ بهرام اخوان کاظمی امنیت و ابعاد آن در قرآن، ص 12.

۴ـ نجف لک‌زایی، ضرورت تأسیس رشته فقه امنیت، مجله علوم سیاسی،  بهار 1385، شماره ۳۳.

۵ـ داود غرایاق زندی، مفهوم امنیت ایمانی در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، شماره سوم، زمستان 1389، شماره مسلسل 50، ص 6-7.

۶ـ سید نورالدین شریعتمدار جزائری، اصغر افتخاری، و نجف لک‌زایی، امنیت در اسلام، مجله علوم سیاسی، تابستان 1385، شماره 34، ص13.

۷ـ انعام، 82.

۸ـ نور، 55.

۹- همان، ص 20.

۱۰ـ داود غرایاق زندی، همان، ص 28-29.

۱۱- نجف لک‌زایی، اصول رهیافت امنیتی پیامبر در قرآن کریم، فصلنامه علوم سیاسی، ص 189.

۱۲ـ زخرف، 2.

۱۳ـ حدید، 25؛ جاثیه، 16.

۱۴ـ جاثیه، ۱۶.

۱۵ـ سبا، 11 و انبیا، 80.

۱۶ـ داود غرایاق زندی، همان؛ ص 21-22.

1۷ـ امیرالمؤمنین علی«ع» نقل می‌کند: رسول خدا«ص» گروهی را برای انجام مأموریت جنگی عازم منطقه‌ای کرد، هنگامی که آن گروه بازگشتند فرمود: آفرین بر گروهی که جهاد اصغر را انجام دادند، اما جهاد اکبرشان همچنان باقی است. پرسیدند: یا رسول‌الله! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد اکبر جهاد با نفس است. آنگاه ادامه داد: بهترین جهاد آن است که انسان با نفس خود که در درونش است مبارزه کند.  به نقل از شیخ ابوجعفر محمد بن بابویه قمی، امالی صدوق ص 377.

۱۸ـ امنیت در نظام سیاسی اسلام؛ اصول و مؤلفه‌ها، احمد جهان بزرگی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388، ص 28 و همچنین بنگرید به لک‌زایی، نجف، ضرورت تأسیس رشته فقه امنیت، مجله علوم سیاسی، بهار 1385 - شماره 33، ص 8.

۱۹- احمد جهان بزرگی، همان، ص 45.

۲۰ـ سیدجواد امام جمعه‌زاده، حسین درجانی، امنیت در اسلام؛ مبانی و قالب‌های فکری، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 5، زمستان 1389، ص 143- 144.

۲۱ـ انبیاء، 105.

۲۲ـ نور، 55.

۲۳ـ نور، 55.

۲۴ـ حج، 41.

۲۵ـ نور، 55.

۲۶ـ حدید، 25.

سوتیتر:

1.

در فرهنگ اسلامی ایمان هم پایه امنیت است و هم هدف آن. ایمان از این جهت که امنیت اصلی، واقعی و حقیقی در گرو ایمان است، پایه امنیت است. «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ یاد خدا و همبستگی با خدا و تصحیح رابطه انسان با خدا امنیت، آرامش و ایمنی را به دنبال می‏آورد، زیرا ارتباط با خدا باعث می‏شود تا انسان جایگاه حقیقی خود را در هستی پیدا کند