اولین‌های فرهنگ و ادب در ایران (ص 34 و 35)

اولین‌های فرهنگ و ادب در ایران

سیدمحمدامین حسینی

اولین رمان

نخستین رمان ایرانی در سال 1253هـ . ش. نوشته شد، سالی که «ستارگان فریب‌خورده یا حکایت یوسف‌شاه» نوشته‌ی «فتح‌علی آخوندزاده» را «میرزاجعفر قراجه‌داغی» از زبان آذری به فارسی برگرداند. این داستان، یک رمان کوتاه تاریخی است؛ زیرا ماجراهای آن در زمان شاه‌عباس صفوی رخ می‌دهد؛ اما نخستین رمان زبان فارسی، رمان سه‌جلدی و مفصل «شمس و ظغرا» نوشته‌ی «محمدباقرمیرزا خسروی» بود که در سال 1298 هـ .ش. منتشر شد.

اولین داستان‌های کوتاه فارسی

«محمدعلی جمال‌زاده» متولد 1274ش، نخستین ایرانی است که با ترکیبی داستانی و آگاهانه، اولین داستان‌های کوتاه فارسی را با نام «یکی بود، یکی نبود» پدید آورد. وی در هر داستان با نثری شیرین، یک تیپ اجتماعی را به تصویر می‌کشد و کهنه‌پرستی و رخوت اجتماعی را با طنزی سرشار از غم توصیف می‌کند. او تلاش می‌کرد تا زبان داستان را به زبان محاوره نزدیک کند.

اولین نمایش‌نامه‌نویس فارسی

«میرزاآقا تبریزی» نخستین کسی است که با تکنیک و قالب نمایش‌نامه‌نویسی جدید به زبان فارسی، نمایش‌نامه نوشت.

اولین مسجع‌نویس فارسی

«خواجه‌عبدالله انصاری» معروف به پیر انصار و پیر هرات، از نسل ابوایوب انصاری، صحابه‌ی مشهور پیامبرj بود. او از کودکی زبانی گویا و طبعی توانا داشت و شعر فارسی و عربی را به‌خوبی می‌سرود. شهرت وی، بیش‌تر به‌ خاطر رساله‌ها و کتاب‌های مشهور اوست، به‌ویژه این‌که وی در زبان فارسی، نخستین مسجع‌نویس است. از رساله‌های فارسی او که به نثر مسجع(1) نوشته شده است، می‌توان مناجات‌نامه را نام برد.

اولین زنی که به زبان فارسی شعر گفت

«رابعه قزداری» نخستین زن شاعر فارسی‌گوی، ملقب به زین‌العرب دختر کعب، امیر بلخ و از اهالی قزدار و معاصر رودکی بود. تذکره‌ها، شرح حال و نمونه‌های شعر او در جایگاه نخستین زن شاعر فارسی‌گوی آمده است و مقام بلند او را ستوده‌اند.

اولین سفرنامه به زبان فارسی

اولین سفرنامه به زبان فارسی را «ناصرخسرو قبادیانی» نوشته است. این سفرنامه، شرح سفر هفت‌ساله‌ی مؤلف به بلاد روم، مصر، حجاز و بین‌النهرین است که طی آن چهار بار، خانه‌ی خدا را زیارت کرده است.

اولین کتاب فرهنگ لغت به زبان فارسی

اولین فرهنگ لغت به زبان فارسی، اثر شاعر قرن پنجم، اسدی توسی به نام فرهنگ اسدی یا لغت فرس است. این لغت‌نامه یکی از کتاب‌هایی است که در آن بسیار دست برده‌اند و در هر زمانی برای تکمیل، چیزی بر آن افزوده‌اند.

اولین کتاب فارسی ترجمه‌شده به زبان‌های اروپایی

اولین کتاب مستقل فارسی که به زبان‌های اروپایی ترجمه شد، گلستان سعدی است که ترجمه‌ی فرانسه آن در سال 1044 هـ . ق. در پاریس انتشار یافته است. اولین کتاب فارسی که در هندوستان چاپ شد، مجلد اول کلیات سعدی در دو جلد و دیوان حافظ که هر دو در کلکته در سال 1206 هـ . ق. انتشار یافت. اولین کتاب فارسی که در مصر چاپ شد، گلستان سعدی و دیوان حافظ بود که در سال 1243 هـ .ق. با حروف نستعلیق سربی منتشر شد.

اولین چاپ‌خانه و کتاب چاپی

در زمان صفویان، عده‌ای از کشیشان در محوطه‌ی کلیسا، در میدان میر اصفهان چاپ‌خانه‌ای با حروف سربی دایر کردند و بعضی از دعاهای مسیحیان را به دو زبان عربی و فارسی چاپ کردند. در سال 1050هـ . ق. پس از کوچ ارامنه به اصفهان، به ‌دستور شاه‌عباس صفوی، در کلیسای وانک در جلفای اصفهان، اسقفی به نام خاچاطور گیساراتی چاپ‌خانه‌ای راه‌اندازی کرد که برای اولین‌بار در ایران، با حروف و وسایل ابتدایی، کتابی به زبان ارمنی به نام ساغموس یا زبور داود چاپ کردند که چاپ آن یک سال‌و‌نیم طول کشید. نخستین چاپ‌خانه که ایرانیان در ایران راه‌اندازی کردند، چاپ‌خانه‌ی سربی بود که میرزا زین‌العابدین تبریزی در سال 1233هـ . ق. از روسیه به ایران وارد کرد و در تبریز راه‌اندازی شد.

نخستین گروه اعزامی دانشجویی به خارج

نخستین گروه دانشجویی در سال 1190هـ . ش. در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار به همت عباس‌میرزای ولیعهد به لندن اعزام شد. این گروه از دو نفر از پسران اشراف آذربایجان صورت گرفته بود. این دو نفر را عباس‌میرزا با تقبل هزینه‌ی مخارج برای تحصیل نقاشی و طب، روانه‌ی انگلستان کرده بود.

نخستین مدرسه‌ی علمی

دارالفنون، نخستین مدرسه‌ی علمی بود که برای واردکردن علوم و فنون اروپایی به ایران در سال 1266 هـ . ق. به دست امیرکبیر بنیاد نهاده شد و دو سال بعد، در زمانی که امیرکبیر آخرین روزهای در تبعید را می‌گذرانید، به دست ناصرالدین‌شاه افتتاح شد. دارالفنون همان‌گونه که از نامش پیداست، ابتدا مدرسه‌ی نظامی- فنی بود.

پی‌نوشت:

1. نثری که در آن قافیه به کار رفته باشد.