بی‌پرده با تاریخ / آبان و آذر 1359 سقوط خرمشهر پس از 33روز مقاومت / شکست حصر آبادان در پی فرمان امام خمینی(ره) اسارت وزیر نفت / شرایط ایران برای آزادی گروگان‌های آمریکایی

بی‌پرده با تاریخ / آبان و آذر 1359

سقوط خرمشهر پس از 33روز مقاومت / شکست حصر آبادان در پی فرمان امام خمینی(ره)

اسارت وزیر نفت / شرایط ایران برای آزادی گروگان‌های آمریکایی

سیدروح‌الله امین آبادی

آبان و آذر 1359

آبان و آذر 1359 یاد‌آور حوادث تلخ بسیاری است‌. از سقوط خرمشهر در 4 آبان همین سال تا شهادت حسین‌فهمیده در 8 آبان. در روز 10 آبان نیز وزیر نفت بسیجی کابینه شهید رجایی به اسارت نیروهای بعثی درآمد.

عملیات نیروی‌دریایی علیه ناوها و اسکله‌های عراقی در هفتمین روز آذر همین سال زمینه‌ساز آن شد که این روز با نام نیروی دریایی در تقویم ثبت شود.

شاید مهم‌ترین رویداد این دو ماه مشخص شدن شروط اساسی ایران برای آزادی جاسوس‌های آمریکایی از سوی مجلس شورای‌اسلامی باشد که به این مهم به صورت مبسوط خواهیم پرداخت.

سقوط خرمشهر پس از 33 روز مقاومت

4 آبان 1359، خرمشهر پس‌ از 33 روز مقاومت به اشغال کامل رژیم بعث عراق درآمد. در نیمه شب چهارم مهر، نیروهای ارتش بعثی با سازماندهی و تجهیز لشکرهای مستقر در جبهه خرمشهر و همچنین فراخوانی نیروهای تازه‏‌نفس به این جبهه، هجومی وسیع و گسترده ‌را به شهرآغاز کردند و پس از جنگی نابرابر، وارد خیابان‏‌های خرمشهر شدند.

 رزمندگان و مردم در اطراف پل خرمشهر تلاش بسیاری کردند تا از پیشروی نیروهای عراق جلوگیری کنند، اما سرانجام امروز غروب خرمشهر به دست دشمن افتاد و باقیمانده نیروهای مدافع به سمت شرق شهر عقب نشستند و با تمام پایداری‏‌ها سرانجام شهر به صورت کامل به اشغال عراق درآمد.

صدور فرمان امام برای شکست حصر آبادان

14 آبان ماه 1359 زمانی‌ که فرمان امام‌خمینی(ره) مبنی‌ بر ‌اینکه «حصرآبادان باید شکسته شود» خطاب به نیروهای مسلح صادرشد، کمتراز یک ‌هفته از تلاش نیروهای عراقی برای تصرف آبادان می‌گذشت. پیش از این خرمشهر قهرمان توسط قوای ‌عراقی اشغال شده بود. عراقی‌ها برای تصرف آبادان در 8 آبان 1359 در منطقه ذوالفقاری روی رودخانه بهمنشیر پل شناور نصب کرده و با عبور دادن قسمتی از نیروهای خود وارد آبادان شده بودند.

نیروهای عراقی از آن جهت منطقه ذوالفقاری را انتخاب کرده بودند که قصد داشتند با استفاده از پوشش نخلستان‌ها از دید رزمندگان اسلام دور بمانند و راحت وارد شهر شوند. عبور از این قسمت آسان‌تر از عبور از رودخانه کارون در جنوب خرمشهر بود.

با چنین وضعیتی آبادان در یک محاصره 330درجه‌ای قرار می‌‌گرفت و عبور دشمن از رودخانه بهمنشیر می‌توانست آن را با خطر جدی روبه‌رو کند. دشمن می‌پنداشت اگر بتواند از این رودخانه بگذرد، آبادان را برای همیشه از آن خود کرده‌ است.

در پی دستور امام(ره) یکی از چهار عملیات بزرگ و برجسته تاریخ دفاع مقدس رقم خورد و به عنوان نقطه عطفی در انتقال راهبردی در تاریخ باقی ماند. محسن رضایی درباره اهمیت این عملیات می‌گوید: «عملیات ثامن الائمه «ع» نقطه عطف و مبداء آغاز راهبرد مرحله دوم جنگ است. یکی از نقاط اعتماد به نفس در راهبرد مرحله دوم، عملیات ثامن‌الائمه «ع» بود که حلقه واسط و مبداء تحول به شمار می‌رفت.

طرح مانور

به دنبال فرمان امام خمینی (ره) طرح‌های مشترک سپاه و ارتش برای شکست حصر آبادان شکل گرفتند. در طرح مانور، سه محور عمده و یک محور فرعی برای انجام عملیات در نظر گرفته شده بود. محور شمالی شامل منطقه دارخوین و محمدیه و محور جنوبی شامل محور فیاضیه و ایستگاه 7 بود.

بر اساس این‌طرح، تلاش فرعی نیروها برای پشتیبانی نیز در محور جاده ماهشهر- آبادان انجام می‌شد. در این میان، محور دارخوین و فیاضیه با هدف تصرف و تامین پل‌های حفار و قصبه اهمیت بیشتری داشتند و در صورت برخورداری نیروهای خودی از سرعت عمل، امکان انهدام و اسارت بسیاری از افراد دشمن در این محور وجود داشت.

در مجموع به نظر می‌رسید دشمن به دلیل برخورداری از نیروهای احتیاط و به‌ویژه امکان به کارگیری لشکرهای 5 مکانیزه و 9 زرهی تحت امر سپاه سوم در موضع برتری قرار دارد، لکن نیروهای خودی با توجه به شناخت دقیق از دشمن، ویژگی برترعملیاتی، ترکیب جدید سپاه و ارتش که پیش ‌از این هرگز در این سطح وجود نداشت و بهره‌برداری مناسب از زمین از موقعیت بهتری برخوردار بودند.

 افزون بر این دشمن به لحاظ درک و باوری که از توان نیروهای خودی داشت، به‌طور نسبی در غافلگیری به ‌سر می‌برد. این عوامل در مجموع ‌توانستند دستیابی به پیروزی را برای نیروهای ایران آسان کنند.

شرح عملیات

ساعت یک بامداد روز پنجم مهر 1360رزمندگان اسلام عملیاتی را  با رمز« نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیب» آغاز کردند که پس از دو روز به بار نشست و فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر ضرورت شکست حصر آبادن با موفقیت اجرا شد.

مقاومت اولیه نیروهای عراقی در برخی ازمحورها و به‌ویژه تداوم آن در منطقه پل حفارنشان‌دهنده هوشیاری نسبی دشمن بود، ولی شناخت نادرست فرماندهان نظامی عراق نسبت به توان نیروهای خودی که بر مبنای برآوردهای عملیات ناکام پیشین ایجاد شده بود، سبب شد در برابر حمله نیروهای ایرانی واکنش مناسبی نشان ندهند.

با روشن شدن هوا و ادامه پیشروی نیروهای ایران از محور شمالی به سمت پل مارد و تهدید عقبه نیروهای دشمن، نخستین ضربه شکننده بر نیروهای عراقی وارد آمد. با این حال، نیروهای دشمن در منطقه پل حفار همچنان مقاومت می‌کردند.

گستردگی محورهای تهاجم و عقب‌ماندگی دشمن سبب شد تا نیروهای خودی با به دست گرفتن ابتکار عمل و ادامه پیشروی در محورهای مختلف، دشمن را تحت فشار قراردهند.

از سوی دیگر در پی تغییر وضعیت میدان نبرد، فرماندهی نیروهای عراق تلاش می‌کرد تا تاریک شدن هوا به مقاومت در پل حفار ادامه دهد. دشمن قصد داشت با تقویت منطقه، ابتدا منطقه سرپل را حفظ کند و پس از آن با نصب پل روی رودخانه کارون، نیروهای محاصره شده‌اش را نجات‌دهد و سپس با استقرار در منطقه غرب رودخانه کارون از ادامه پیشروی نیروهای ایرانی جلوگیری کند.

با آزاد شدن جاده ماهشهر- آبادان در ساعت 8:32  بامداد روز پنجم مهر و پیشروی نیروهای خودی از شمال به جنوب و تصرف پل قصبه، امکان مقاومت از عراقی‌ها گرفته شده بود. در بعد از ظهر همان روز بخشی از پل‌حفار تصرف شده بود، ولی عراقی‌ها برای باز نگهداشتن عقبه نیروهای محاصره شده خود در شرق کارون، همچنان مقاومت می‌کردند، چنانکه با تاریک شدن هوا، حرکت ستون نیروهای دشمن از اهواز به سمت خرمشهر دیده می‌شد.

به این ترتیب، روز اول عملیات در حالی به پایان رسید که دشمن به دلیل عقب‌ماندگی، توان مقابله نداشت و تنها به تاریک شدن هوا و باز نگاهداشتن پل حفار برای تقویت منطقه یا امکان عقب نشینی نیروهای محاصره شده امید بسته بود.

 در روز دوم عملیات در حالی ‌که پیشروی نیروهای خودی همچنان ادامه داشت، دشمن واکنش جدی از خود نشان نداد و از بعد از ظهر همان روز نیروهای عراقی به‌تدریج تسلیم شدند و یا عقب‌نشینی کردند. سرانجام در پایان این روز عملاً منطقه سرپل از دست دشمن آزاد شد.

در روز سوم عملیات نیز در پی پاک‌سازی منطقه، محاصره آبادان به پایان رسید و فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر شکستن حصر آبادان در مدت 48 ساعت تحقق یافت و نیروهای خودی پس از پاک‌سازی کامل منطقه در ساحل شرقی رودخانه کارون استقرار یافتند.

در این عملیات علاوه بر آزادسازی منطقه اشغالی در شرق رودخانه، بخش وسیعی از نیروهای خودی آزاد و برای عملیات بعدی آماده شدند.

آزاد سازی 150 کیلومتر مربع از خاک میهن اسلامی شامل دو جاده استراتژیک اهواز- آبادان  و  ماهشهر- آبادان و خروج شهر آبادان از محاصره، اسارت 1800 نفر از نیروهای دشمن، کشته و زخمی شدن 1500 تا 2000 نفر از نیروهای عراقی و انهدام 90 دستگاه تانک و نفربر، به غنیمت گرفتن 100 دستگاه تانک و 60 دستگاه نفربر، سه دستگاه لودر و 150 دستگاه خودرو و انهدام سه فروند هواپیما و یک فروند هلیکوپتر دشمن از پیامدهای این عملیات بود. صدام پس از این شکست  هفت نفر از فرماندهان خود‌ را تیرباران کرد.(1)

حسین فهمیده به شهادت رسید

8 آبان ماه 1359 حسین فهمیده دانش آموز 12 ساله برای جلوگیری از پیشروی تانک‌های عراقی، با نارنجک خود را به یکی‌ از تانک‌ها کوبید و به شهادت رسید. با شهادت فهمیده و انهدام تانک عراقی دشمن عقب‌نشینی کرد.

اسارت وزیر نفت

در دهمین‌روز آبان ماه 1359 مهندس محمد‌جواد تندگویان، وزیرنفت وقت کشورمان و چند مقام دیگر این وزارتخانه که برای بازدید از تاسیسات شرکت نفت به آبادان رفته بودند به اسارت نیروهای عراقی درآمدند.

پس از انقلاب با توجه به سوابق انقلابی مهندس تندگویان، ایشان از سوی شهید رجایی به عنوان وزیر نفت به مجلس معرفی شد. 40 روز بعد شهید تندگویان که به قصد تشویق و تقدیر کارکنان شجاع تاسیسات نفتی از یک راه فرعی عازم آبادان بود، مورد تهاجم مزدوران صدام قرار گرفت و به اسارت دشمن درآمد. او پس از تحمل سال‌ها اسارت و سخت‌ترین شکنجه‌ها در زندان‌های مخوف عراق در حکومت دیکتاتوری صدام به درجه رفیع شهادت نائل آمد و در  سال 1370 پیکر مطهرش به کشور بازگردانده شد.(2)

شرایط ایران برای آزادی گروگان ها

11 آبان ماه 1359 مجلس برای بررسی گزارش کمیسیون ویژه در مورد تعیین سرنوشت گروگان‌ها جلسه علنی تشکیل داد. جلسه قبل مجلس به علت عدم حضور عمدی برخی از نمایندگان به حد نصاب نرسیده و تعطیل شده بود. در این جلسه همچنین گزارش کمیسیون ویژه بررسی مسئله گروگان‌ها توسط موسوی خویینی‌ها  قرائت شد. در بخشی از این گزارش آمده است:

با تسخیر لانه جاسوسی پرده‌ از جنایات و جرائم آمریکا در کشور ما که علیه انقلاب‌اسلامی و دولت جمهوری‌اسلامی و  این ملت انجام می‌شد برداشته و مشخص شد که امریکا نه فقط خارج از عرف و نزاکت بین‌المللی و خلاف مقررات دیپلماتیک و حقوق و حدود سفارتخانه‌های یک کشور در کشورهای بیگانه عمل می‌کند، بلکه از نظر اخلاق انسانی و حقوق بشر و اصول حاکم بر روابط افراد در  رژیم‌های مختلف نیز محکوم و در خور سرزنش و مجازات‌های قضائی و سیاسی است.

حق مسلم انسانی و اقدامی قانونی که به صورت دفاع مشروع انجام شد

در ادامه این گزارش تاکید شده است دور از اصطلاحات و تعبیرات حقوقی و سیاسی متداول که آمریکا آن‌ را دستاویز حملات تبلیغاتی قرارداد، اقدام دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، یک حق مسلم انسانی و اقدامی قانونی بود که به صورت «دفاع مشروع» انجام شد و با عنوان قانونی«نگهداری مجرمین» (مجرمین عادی، مجرمین سیاسی و مجرمین بین‌المللی) ادامه یافت.

اولین پیشنهاد ایران برای حل مسئله گروگان ها چه بود؟

در این گزارش با اشاره به پیشنهاد اولیه ایران برای حل مسئله گروگان‌ها آمده‌است:

«اولین کوشش انسانی رهبران کشور در حل این مسأله پیامی بود که رهائی این مجرمین را موکول به استرداد شاه فراری و اموال او و بستگانش می‌ساخت. پیداست که دولت آمریکا اگر علاقه‌ای به رهائی اتباع مجرم خود می‌داشت، می‌بایست بی‌درنگ با استرداد شاه که طبق قوانین آمریکا و مقررات بین‌المللی مشمول قانون استرداد مجرمین و در حوزه عمل پلیس بین الملل و وزارت خارجه آمریکا بود، مسئله را به‌راحتی حل و مردم نجیب و بزرگوار ایران را وادار به عفو از جرائم گذشته اسیران مجرم آمریکائی می‌کرد و آنان را که دولت آمریکا نیز قانوناَ شریک آنها محسوب می‌شد، از تعقیب و مجازات نجات می‌داد و خانواده‌های بسیاری را در کشور خود شادمان می‌ساخت».

درس اقدام انقلابی ملت ایران به دیپلماسی جهانی

در ادامه گزارشی که موسوی خوئینی‌ها آن‌را قرائت کرد، تصریح شده‌است:

«اقدام انقلابی ملت به دیپلماسی جهان می‌فهماند که قانون و حقوق بین‌الملل برای ملت‌ها و استقلال و آزادی آنهاست، نه ملت‌ها برای قانون و ابرقدرت‌ها. مقررات بین‌المللی تا زمانی محترمند‌ که از جانب ملل قدرتمند نیز رعایت گردند».

خوئینی‌ها با برشمردن اقدامات دولت آمریکا در یک سال گذشته تاکید کرد:

«ما معتقدیم که در هرحال برای تشخیص کیفیت و مقدار جرائم این مجرمان، ملت ایران حق دارد  آنان را به دادگاه عدل ‌اسلامی بسپارد و در صورتی که مایل باشد آنان را به مجازات اسلامی برساند و بایستی نیز از این حق استفاده کند. بر این اساس بر عهده قوة قضائیه است که ترتیب رسیدگی به این جرائم و شکل دادگاه مناسب آن را بدهد تا بتواند به جرائم مختلف آنان‌ اعم از جرائم عادی، جرائم سیاسی، جرائم بین‌المللی رسیدگی کند و شاکیان و ناظران بین‌المللی بتوانند در آن شرکت کنند و لایحه آن را به نظر مجلس برساند».

پیشنهاد چهار گانه مجلس برای حل مسئله گروگان‌ها

پیشنهاد مجلس شورای‌اسلامی با الهام از بیانات امام در چهار بند ارائه شد:

1. دولت آمریکا باید تعهد و تضمین نماید که از این پس هیچ گونه دخالت مستقیم و غیرمستقیم سیاسی و نظامی در امور جمهوری ‌اسلامی ایران ننماید.
2. آزاد کردن تمام سرمایه‌های ما و در اختیار قرار دادن این سرمایه‌ها و کلیه اموال و دارائی‌های ایران که در آمریکا و یا مؤسسات متعلق به دولت یا اتباع آمریکا در سایر کشورهاست، به‌نحوی که دولت جمهوری ‌اسلامی ایران بتواند به هر کیفیتی که بخواهد از آنها استفاده کند.
3. لغو و ابطال کلیه تصمیمات و اقدامات اقتصادی و مالی علیه جمهوری ‌اسلامی ایران و انجام کلیه اقدامات اداری و حقوقی لازم جهت لغو و ابطال تمام دعاوی و ادعاهای دولت امریکا و مؤسسات و شرکت‌های آمریکائی علیه ایران به هر صورت و به هر عنوان و انجام کلیه اقدامات اداری و حقوقی لازم جهت عدم طرح هر نوع دعوای حقوقی یا جزائی و مالی جدید از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی رسمی و غیررسمی دولت آمریکا و یا مؤسسات و شرکت‌های آمریکائی. چنانچه هرگونه ادعائی علیه ایران و اتباع ایرانی در هر یک از دادگاه‌ها در رابطه با انقلاب اسلامی ایران و تصرف مرکز توطئه آمریکا و دستگیرشدگان در آن مطرح و رأی به محکومیت ایران و یا اتباع ایرانی صادر شود، دولت آمریکا متعهد و ضامن و پاسخگوست و باید غرامت و خسارت ناشی از آن‌را بپردازد.
4. باز پس دادن اموال شاه معدوم با به‌ رسمیت شناختن و نافذ دانستن اقدام دولت ایران در اعمال حاکمیت خود مبنی بر مصادره اموال شاه معدوم و بستگان نزدیک وی که طبق قوانین ایران اموالشان متعلق به ملت ایران است و صدور حکم رئیس جمهور آمریکا مبنی بر شناسائی و توقیف این اموال و به عمل آوردن کلیه اقدامات اداری و حقوقی لازم برای انتقال کلیه این اموال و دارائی‌ها به ایران.

بر اساس این پیشنهاد، دولت جمهوری اسلامی ایران در برابر انجام کلیه شرایط فوق توسط دولت آمریکا همه 52 مجرم آمریکائی را آزاد خواهد کرد و در صورتی که انجام بعضی از شرایط فوق نیاز به زمان بیشتری داشته باشد، با قبول کلیه شرایط از طرف دولت آمریکا در برابر انجام هر شرط تعدادی از مجرمین به تشخیص دولت جمهوری‌اسلامی ایران آزاد خواهد شد.

حکم خاتمی و نگرانی های امام

محمد خاتمی نماینده اردکان در مجلس شورای‌اسلامی طی حکمی از سوی حضرت امام‌خمینی در 25 آبان 1359 به سمت مدیر مسئول کیهان انتخاب شد.

حکم خاتمی در 25 آبان 1359  صادر و در پنجشنبه 29 آبان در روزنامه کیهان چاپ شد. در بخشی از حکم امام‌خمینی(ره) خطاب به خاتمی آمده بود: «البته متوجه هستید که مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم و کشور باشند و آزادی‌ها در حدود قوانین مقدس‌اسلام و قانون اساسی به بهترین وجه تامین شوند و بیطرفی حفظ گردد. امید است به یاری خدا و با همکاری کارمندان متعهدتان روزنامه را در راه تحقق بخشیدن به آرمان‌های انقلاب‌اسلامی اداره نمایید. از خدای تعالی توفیق همکاران را در این راه مسئلت دارم.«(3)

روزنامه کیهان چهار روز پس از انتصاب خاتمی به سمت سرپرستی کیهان، مصاحبه‌ای را با حاج سید‌ احمد فرزند امام در باره شخصیت خاتمی انجام داد. وی در این گفت و گو از آشنایی بلندمدت خود با سرپرست جدید کیهان سخن گفت.(4)

سید یاسر جبرائیلی در کتاب سودای سکولاریسم در این ‌باره می‌نویسد: «حکم خاتمی برای مسئولیت کیهان زمانی در رسانه‌ها منتشر شد که خود او به عنوان نماینده مجلس و در راس یک هیئت ایرانی عازم آلمان شده بود تا مواضع ایران در باره جنگ تحمیلی را تشریح کند. پس از بازگشت از سفر خدمت امام رسید تا از آنچه در آلمان گذشته بود گزارشی را ارائه کند. حضرت امام(ره) مجدداً و به شکل دیگری آنچه را که در حکم انتصاب خاتمی آورده بودند، متذکر شدند، تو گویی همه نگرانی امام(ره) درباره خاتمی، سوء‌استفاده از «آزادی» بود:

«مطبوعات ما بی‌طرف باشند و مطالب را به نفع اسلام و ملت منتشر کنند و همچنین آن زیبایی‌های بزرگ و عظیمی را که این انقلاب آفریده بیان نمایند. مطبوعات باید از انتشار مطالب تفرقه‌انگیز خودداری کنند و با غرض و سوء‌نیت چهره مقدس انقلاب‌اسلامی و جمهوری‌اسلامی را لکه‌دار ننمایند».(5)

تاکیدها و هشدارهای امام به خاتمی در باره کیهان بی‌دلیل نبود و چنانکه بعدها روشن شد تیمی از همفکران خاتمی که او اداره کیهان را بدانها سپرده بود و بعدها در بخش‌های گوناگونی به کارشان گرفت، هم از آزادی سوء‌استفاده و هم با غرض و سوء‌نیت چهره مقدس انقلاب را لکه‌دار کردند.

روز نیروی دریایی

هفتم آذر ماه هر سال به نام روز نیروی دریایی نام گرفته است.در چنین روزهایی در آذر ماه سال 1359 بود که نیروی دریایی عملیات گسترده‌ای را علیه اسکله‌ها و ناوچه‌های عراقی ترتیب داد و به نتیجه رساند.

در 6 آذر 1359 تکاوران نیروی دریایی بیش از دو سوم اسکله‌های نفتی البکر و الامیه عراق را منهدم کردند و پرچم ایران را بر بلند‌ترین دکل این دو اسکله به اهتزاز درآوردند. در 7 آذر این سال نیز نیز ناوچه قهرمان پیکان پس از ساعت‌ها درگیری با چندین رزم‌ناو عراقی، در حالی که تلفات زیادی را به دشمن آورده بود به دلیل اصابت چندین فروند موشک عراقی غرق شد.

روز دفاع قهرمانانه ناوچه پیکان که با همراهی جنگنده‌های نیروی هوایی منجر به انهدام بیش از نیمی از توان نیروی دریایی عراق و غرق شدن اسکله‌های نفتی البکر و الامیه شد، روز نیروی دریایی نام گرفت.

پی نوشت

1-    رک مهرابی ، مجید ، همشهری آنلاین

2-   زندگی نامه شهید تندگویان ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، http://www.irdc.ir/fa/content/21461/default.aspx

3-    صحفیه امام. جلد سیزدهم. ص 356

4-    روزنامه کیهان 2/9/1359

5-   روزنامه کیهان،  8/9/1359

سوتیترها:

1.

در پی دستور امام(ره) یکی از چهار عملیات بزرگ و برجسته تاریخ دفاع مقدس رقم خورد و به عنوان نقطه عطفی در انتقال راهبردی در تاریخ باقی ماند. یکی از نقاط اعتماد به نفس در راهبرد مرحله دوم، عملیات ثامن‌الائمه «ع» بود که حلقه واسط و مبداء تحول به شمار می‌رفت.

2.

با تسخیر لانه جاسوسی پرده‌ از جنایات و جرائم آمریکا در کشور ما برداشته و مشخص شد که امریکا نه فقط خارج از عرف و نزاکت بین‌المللی و خلاف مقررات دیپلماتیک و حقوق و حدود سفارتخانه‌های یک کشور در کشورهای بیگانه عمل می‌کند، بلکه از نظر اخلاق انسانی و حقوق بشر و اصول حاکم بر روابط افراد در  رژیم‌های مختلف نیز محکوم و در خور سرزنش و مجازات‌های قضائی و سیاسی است.