توافق خوب، توافق بد

توافق خوب، توافق بد

عطا بهرامی

بیانیه سوییس(معروف به بیانیه لوزان) که از طرف محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و فدریکا موگرینی هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا به دو زبان فارسی و انگلیسی پس از یک سال و نیم مذاکره ارائه شد، به جای آنکه نشانی از توافق دو طرف، حداقل بر کلیات داشته باشد، مبنای دور جدیدی از گمانه زنی‌ها در جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده و طرح اختلافات اساسی بین طرفین شده است. به‌خصوص که انتشار سندی از طرف ایالات متحده که در رسانه‌ها به فکت‌شیت(FACT SHEET) معروف شد و در نسخه اصلی منتشره در سایت رسمی دولت آمریکا(STATE.GOV)⁽¹⁾ عنوان فکت‌شیت بر خود ندارد و به عنوان یک سند رسمی قطعی منتشر شده است، به پیچیدگی‌ها دامن زد و ویژگی‌های توافق جامع احتمالی را در پرده‌ای از ابهام قرار داد.

یک سال و نیم مذاکره ایران و 1+5 در دولت یازدهم به دو نقطه مشخص منتهی شده است. قسمت اول توافق اولیه موسوم به «برنامه اقدام مشترک» بود که در آن تعهداتی برای ایران و تعهداتی برای طرف مقابل وضع شده بود که یک بار تمدید شد و در حال اجراست. قسمت دوم به بیانیه سوییس مربوط می‌شود که برخلاف قسمت اول مذاکرات که به برنامه اقدام مشترک منتهی شد عنوان یک توافق کلی را بر خود دارد. این توافق کلی پیچیدگی‌های زیادی دارد و با سند رسمی‌ای که ایالات متحده منتشر و در آن تعهدات وسیعی را به جمهوری اسلامی ایران منتسب کرد، دچار ابهام‌های جدی شده است. فارغ از اینکه ادعاهای مطرح شده در بارۀ انتطارات ایالات متحده در توافق نهایی از جمهوری اسلامی ایران صحت داشته یا نداشته باشد، می‌توان با استفاده از اظهارات مقام‌های رسمی آمریکایی در باره محتوای توافق جامع نهایی و همچنین اسناد رسمی منتشره توسط واشنگتن(FACT SHEET) به محتوای توافق خوب از منظر این کشور پی برد. پیش از بررسی توافق مطلوب از نظر آمریکا، توافق مطلوب از منظر جمهوری اسلامی ایران را بررسی می‌کنیم تا مقایسه آن با ویژگی‌های توافق مطلوب از منظر آمریکا ریشه‌های اصلی اختلاف را آشکار کند.

توافق خوب از منظر ایران

جمهوری اسلامی ایران در راستای اثبات اراده خود برای حل موضوع هسته‌ای محورهایی را به عنوان ساختار توافق ‌نهایی مطرح کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در ابتدای مذاکرات تاکید کردند که قصد دخالت در جزئیات مذاکرات را ندارند، اما خط قرمزهای جمهوری اسلامی ایران را که متضمن استیفای حقوق ایران و نشانه حسن نیت آن در مذاکرات است اعلام می‌کنند و تیم مذاکره کننده ملزم به برآورده کردن آنهاست.

خط قرمزهایی که باید ساختار توافق نهایی احتمالی را شکل دهند عبارتند از؛

• حرکت علمی هسته‌ای به هیچ وجه نباید متوقف و یا حتی کند شود.
• مذاکره کنندگان ایران باید بر ادامه تحقیق و توسعه و پیشرفت هسته‌ای پافشاری کنند.
• کسی حق معامله بر روی دستاوردهای هسته‌ای را ندارد و کسی هم این کار را انجام نخواهد داد.
• مسئولان باید در مورد دستاوردهای هسته‌ای تعصب داشته باشند.
• مذاکره کنندگان کشورمان نباید هیچ حرف زوری را از طرف مقابل قبول کنند.
• روابط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران باید به صورت متعارف و غیرفوق‌العاده باشد.

پس از طرح موضوعاتی مانند لزوم تحدید توان موشکی ایران در چهارچوب توافق‌نهایی و بازرسی از اماکن نظامی متعارف، رهبر معظم انقلاب تاکید کردند: «آنها درحالی توقع تحدید برنامه موشکی ایران را دارند که دائماً در حال تهدید نظامی ایران هستند، بنابراین چنین توقعی، احمقانه و ابلهانه است.»⁽²⁾

مواضع رسمی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز بر خط قرمز بودن توان متعارف نظامی کشور و حفظ حریم‌های امنیتی تاکید دارد.

موضع رهبر معظم‌ انقلاب در بارۀ تحریم‌ها نیز به صراحت بیان شده است. ایشان در این باره تاکید کردند: «‌اینکه آمریکایی‌ها تکرار می‌کنند که ما قرارداد با ایران می‌بندیم، بعد نگاه می‌کنیم ببینیم اگر به قرارداد عمل کردند تحریم‌ها را برمی‌داریم، حرف غلط و غیرقابل قبولی است و ما این را قبول نداریم. رفع تحریم‌ها جزو موضوعات مذاکره است، نه نتیجه‌ مذاکرات. کسانی که دست‌اندرکار هستند، فرق این دو را خوب می‌فهمند. این یک خدعه‌ آمریکایی است که می‌گویند قرارداد می‌بندیم، نگاه می‌کنیم به رفتارها، بعد تحریم‌ها را بر می‌داریم. این‌ طور نیست. همان ‌طور که مسئولین ما صریحاً گفته‌اند و رئیس‌جمهور محترم صریحاً گفت، رفع تحریم‌ها باید بدون هیچ فاصله‌ای در هنگام رسیدن به توافق انجام بگیرد، یعنی رفع تحریم جزو توافق است نه چیزی مترتّب بر توافق.»⁽³⁾

بنابراین، جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را برای رسیدن به توافقی جامع در بارۀ موضوع هسته‌ای اعلام کرده است که طبق آن ضمن حفظ توان هسته‌ای صلح‌آمیز خود، همکاری‌های بیشتری را در جهت اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌دهد و در مقابل تحریم‌های اعمال شده به هر بهانه‌ای که باشد بیکباره و در زمان امضای توافق جامع برداشته می‌شود.

توافق خوب از منظر آمریکا

مقام‌های آمریکایی‌ بارها اعلام کرده‌اند که عدم توافق را به توافق بد ترجیح می‌دهند. آنها در اظهارات شفاهی و همچنین اسناد منتشره، ویژگی‌های توافق خوب را اعلام کرده‌اند. بنابراین با بررسی دقیق این اسناد می‌توان دریافت که چشم‌انداز مذاکرات در آینده چیست و توافق خوب از منظر آمریکا چه ویژگی‌هایی دارد. بررسی موشکافانه مذاکرات نشان می‌دهد که محورهای توافق خوب از نظر ایالات متحده عبارتند از:

• از بین بردن توان صنعتی هسته‌ای ایران
• نابودی عملی رآکتور اراک و حفظ ظاهر آن
• توقف تحقیق و توسعه
• پابرجا ماندن ساختار تحریم‌ها و تعلیق قسمتی از تحریم‌ها که مرتبط با برنامه هسته‌ای است، پس از راستی آزمایی اقدامات ایران بدون قید بازه زمانی مشخص
• اجرای پروتکل الحاقی⁽⁴⁾ و بازرسی‌های بی‌سابقه و فراتر از پروتکل الحاقی

نمودار ویژگی‌های توافق خوب از نظر آمریکا

مقام‌های آمریکایی بارها تاکید کرده‌اند که ابزار تحریم‌ها باعث گردیده که ایران به پای میز مذاکره بیاید. فارغ از اینکه این ادعا صحیح نیست و جمهوری اسلامی ایران هرگز میز مذاکره را ترک نکرده است، اما طرح این ادعا نشان می‌دهد که ابزار تحریم برای این کشور حیاتی و در واقع به معنای تنها ابزار ممکن برای اعمال فشار بر ایران است. بنابراین به هیچ‌وجه حاضر به از دست دادن تنها ابزار خود نیست. به همین دلیل جاش ارنست سخنگوی کاخ سفید خیلی شفاف گفت: «معنی ندارد که ایران بگوید کف خواسته‌های ما، برداشته شدن یکجای تحریم‌هاست. ما قاطعانه می‌گوییم که در صورت توافق، تحریم‌ها به صورت مرحله‌ای کم خواهند شد. ایران در توافق‌نهایی، تعهدات بسیار جدی به 1+5 خواهد داد و اگر به بازرسی‌های سرزده تن دهد و اقدامات چشمگیر و مهم را در راستای تعهدات خود به کار بندد، آنگاه روند تخفیف تحریم‌ها آغاز خواهد شد.»⁽⁵⁾

باراک اوباما نیز صراحتاً اعلام داشت که: «این یک توافق طولانی مدت است و محدودیت‌های شدیدی برای بیش از یک دهه بر برنامه هسته‌ای ایران قرار و اقدامات بی‌سابقه شفاف‌سازی برای مدت 20 سال یا بیشتر درباره برنامه هسته‌ای ایران صورت خواهد گرفت.»⁽⁶⁾

در سند(معروف به فکت‌شیت) ارائه شده توسط کاخ سفید به عنوان مستدل‌ترین سندی که انتظارات این کشور از توافق‌ نهایی را نشان می‌دهد، آمده است:

• ایران با اجرای پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موافقت کرده که به آژانس امکان اطلاعات و دسترسی بیشتر به برنامۀ هسته‌ای ایران، هم در تأسیسات اعلام شده و هم در تأسیسات اعلام ‌نشده فراهم می‌آورد.‎
• ایران ملزم خواهد بود به آژانس دسترسی‌های لازم برای تحقیق درباره تأسیسات مشکوک این کشور یا تحقیق در باره ادعاهای وجود تأسیسات غنی‌سازی پنهان، تأسیسات تبدیل(اورانیوم)، تأسیسات تولید سانتریفیوژ یا تأسیسات تولید کیک زرد در هر نقطه از آن کشور را فراهم کند.‎
• هسته اصلی رآکتور]اراک [که می‌توانست مقادیر قابل توجهی پلوتونیوم سطح تسلیحاتی تولید کند، نابود یا از کشور خارج می‌شود.
• آمریکا و اتحادیه اروپا در زمانی که آژانس تائید کند ایران تمام گام‌های کلیدی مرتبط با هسته‌ای را برداشته، تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای را تعلیق خواهند کرد. در هر زمان که ایران به تعهدات خود عمل نکند، این تحریم‌ها فورا به جای خود باز می‌گردند.
• معماری تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای ایالات متحده در بخش اعظم دوره توافق حفظ شده و امکان بازگشت فوری آنها درصورت بروز مورد جدی عدم کارایی را فراهم می‌کند.
• تمام قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل مرتبط با مسئله هسته‌ای ایران همزمان با تکمیل اقدامات مرتبط با هسته‌ای که نگرانی‌های کلیدی (غنی‌سازی، فردو، اراک، ابعاد احتمالی نظامی و شفافیت) را پاسخ دهد، برداشته می‌شود. ‎
• با این حال، مجوزهای اصلی در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل(آنهایی که مربوط به انتقال فعالیت‌ها و فناوری‌های حساس است)، با قطعنامه‌های جدید شورای امنیت سازمان ملل که برنامه اقدام مشترک جامع را تائید می‌کند، بار دیگر برقرار می‌شوند. این (قطعنامه) که یک تمهید شفاف‌سازی کلیدی به شمار می‌آید، همچنین کانال اکتساب فوق‌الذکر را ایجاد می‌کند. در این قطعنامه، محدودیت‌های مهم بر تسلیحات متعارف و موشک‌های بالستیک و همچنین مجوزهایی که اجازه بازرسی محموله‌ها و بلوکه دارایی‌ها را می‌دهد، وجود خواهد داشت.
• ذیل توافق، تحریم‌های ایالات متحده مرتبط با مسئله تروریسم، نقض حقوق بشر و موشک‌های بالستیک پا برجا خواهند بود.
• تمهیدات مهم بازرسی و شفاف‌سازی پس از 15 سال نیز ادامه خواهد داشت. پایبندی ایران به پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از جمله دسترسی قابل توجه و تعهدات شفاف‌سازی، دائمی خواهد بود. بازرسی‌های قدرتمند زنجیره تأمین اورانیوم ایران برای دست‌کم 25 سال، ادامه خواهد داشت.
• حتی پس از دوره سخت‌ترین محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران، ایران همچنان عضوی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای(NPT) است، که ایران را از توسعه و دستیابی به تسلیحات هسته‌ای منع کرده و اعمال پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر این برنامه را ضروری می‌کند.

محتوای محورهای ارائه شده توسط کاخ سفید به عنوان عناصر شکل‌دهنده توافق خوب نشان می‌دهد که این کشور به دنبال امضای یک توافقنامه برابر بر سر موضوع هسته‌ای نیست و تنها به یک معاهده کنترل تسلیحات⁽⁷⁾ فکر می‌کند که به آغاز یک فرایند خلع سلاح⁽⁸⁾ بینجامد. در توافق مطلوب ایالات متحده، پروتکل الحاقی و رژیم بازرسی‌ها محور معاهده است و سایر موضوعات در سایه آن قرار دارند. تعهداتی که پروتکل الحاقی برای کشورهای پذیرنده فراهم می‌کند زمینه دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به هر نقطه از ایران را به طور سرزده فراهم می‌کند و بازرسان می‌توانند به بهانه موارد مشکوک به تمام سایت‌های نظامی متعارف ایران دسترسی داشته باشند.

پروتکل الحاقی در چهار سطح مکانیزم‌هایی را برای بازرسی تعریف کرده است. این مکانیزم‌ها روزانه، ویژه و محافظت شده(safeguard) هستند. طبق این بازرسی‌ها ایران به رمزهای اطلاعات ارسال شده دسترسی ندارد و ارسال این رمزها خارج از حیطه نظارتی ایران انجام می‌شود. از این مدل بازرسی در گذشته علیه عراق و لیبی استفاده شده است. تحت این بازرسی‌ها آنها می‌توانند از همه افرادی که می‌خواهند اطلاعات بگیرند و از هر‌جایی که می‌خواهند بازرسی کنند.

پذیرش اجرای پروتکل الحاقی توسط جمهوری اسلامی ایران منتهی به ایجاد دور باطلی می‌شود که زمینه را برای بهانه‌جویی‌های آمریکا فراهم می‌آورد. بازرسان به‌سرعت به سراغ سایت‌های نظامی ایران می‌روند و درخواست بازرسی می‌دهند. اگر ایران درخواست بازرسی‌های وسیع و نامحدود را بپذیرد، اطلاعات حساس خود را در معرض جاسوسی قرار داده است و اگر نپذیرد به نقض تعهد و عدم همکاری متهم و در نتیجه زمینه برای ادامه فشارها و عدم اجرای تعهدات طرف مقابل فراهم می‌شود. بنابراین معاهده مطلوب آمریکا و زمینی که این کشور برای تنظیم توافق جامع فراهم کرده است، مکانیسمی را فراهم می‌سازد که ایران را مجبور می‌کند بین تشدید فشارهای متنوع و متکثر به بهانه عدم همکاری و یا تن دادن به حراج اطلاعات حساس خود یکی را انتخاب کند که در هر صورت نتیجۀ آن به سود طرف مقابل است. به همین دلیل نمی‌توان به این مذاکرات خوش‌بین بود و نشانی از تغییر رفتار آمریکا در آن مشاهده نمی‌شود.

نمودار دور باطل توافق مدنظر آمریکا

پی‌نوشت‌ها:

(1) http://www.state.gov/e/eb/tfs/spi/iran/fs/

(2) http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=11770

(3) http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29320

(4) Additional Protocol

(5) http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13940131001655

(6) http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940115000827

(7) Arms Control

(8) Disarmament

(9) http://farsi.khamenei.ir/photo-album?id=26136#205420