1. مقدمه
هنگامى که به تاریخچه استدلالهاى کلامى و فلسفى براى اثبات وجود خداوند نظرى افکنیم, در قرن هجدهم میلادى با شکاکیتى قوى در قبال دلایل عقل گرایان1 مواجه مى شویم. قرن هجدهم شاهد حضور فیلسوفى تجربى مسلک2 است که ظاهراً معتقد به وجود نوعى (واقع گرایى خام)3 در معاصران خود است. این فیلسوف کسى جز (دیوید هیوم) 4نیست. هیوم با نقد و بررسى دلایل اندیشمندان نحله هاى الهیات طبیعى و الهیات وحیانى, آنها را از اثبات موجودى متعالى با صفاتى همچون خیرخواهى و قدرت مطلق و لایتناهى قاصر دانست. از دیدگاه او هرگونه بررسى جهان محسوس, شواهد بسیار ضعیفى را در اختیار بشر قرار مى دهد و این شواهد نمى تواند مقدمه اى براى استدلال بر وجود خدایى خیرخواه و لامتناهى باشد.
این اشکالات تأثیرى شگرف بر کانت5, که متأثر از تفکر (هیوم) بود, بر جاى گذاشت. کانت روش کلامى استاد خود (ولف)6 را که روشى عقلى بود نقد کرده, عقل نظرى را از ابراز حکم قطعى درباره وجود خداوند ناتوان دانست. شکاکیت کانت نسبت به دلایل عقل گرایان در باب اثبات وجود خداوند, او را به عاملى درونى ارجاع داد.7 او معتقد شد که آگاهى درونى ما از (قانون اخلاقى)8 به عنوان تجربه اى درونى, عاملى براى اثبات وجود خداوند است. از دیدگاه او زندگى اخلاقى جز با فرض خداوند و جاودانگى قابل فهم نیست. البته عامل دیگرى را که در این رویکرد کانت به دین تأثیرگذار بوده است, نباید به دست فراموشى سپرد. کانت در دوران تفکر پیتیسم9 زندگى مى کرد; تفکرى که به طهارت باطن و تهذیب درون, بیش از بحثهاى عقلانى اهمیت مى داد. این طرز تفکر دینى را مى توان در مرکز نحله هاى مختلف سنتهاى لوترى10, کالوینى11 و کلیساى انگلیس12 در دوران کانت مشاهده کرد. از این رو, عدم اقبال کانت به دلایل عقل گرایان, علاوه بر آن که ناشى از تأثیرپذیرى او از هیوم باشد, در تفکر دینى او ریشه دارد.
شلایرماخر1 3که اندکى بعد از کانت, حیات فلسفى خود را مى آغازد, کسى است که بیش از هر فرد دیگرى این علاقه را در میان اندیشمندان ایجاد کرد که تجربه دینى را پایه و اساس ساختار کلامى خود قرار دهند. از دیدگاه او لُبّ ایمان دینى بر یک احساس متمایز دینى, یعنى (احساس تعلق مطلق)14 یا (احساس و ذوق بى نهایت)15 بنا شده است که مى توان آن را (شعور نسبت به خداوند)16 دانست.
تفکر این دو فیلسوف سبب شد که عده اى از اندیشمندان براى اثبات وجود خداوند به آنها تأسّى کنند و اثبات وجود خداوند را مبتنى بر تجارب درونى کنند. این تأسى در وهله نخست در آمریکا ظاهر شد و عده اى از پروتستان ها ایمان را بر پایه تجربه هاى درونى بنا نهادند. از میان این عده مى توان به (ارنست هاکینگ)17 و کتاب سودمندش, معناى خداوند در تجربه بشر,18 اشاره کرد. او با استفاده از تجربه هاى عرفانى تلاش کرد که در سنت فکرى ایده آلیسم مطلق, که تا حدودى با انتقادهاى برگرفته از سنت ویلیام جیمز19 ملایم شده بود, اعتقاد به وجود خداوند را بر تجربه هاى عرفانى مبتنى سازد. |
پى نوشتها:
1.rationalists
2. native realism
3. ampirist
4. David Hume
5. Kant
6. Wolf
7 . او این رویکرد را در کتاب (Prolegomenon to Any Future Metaphysics) اتخاذ مى کند.
8. moral Law
9. Pietism
10. Lutheran
11. Calvinism
12. Anglican
13. Schleiermacher
14. Feeling of absolute dependence
15. sense and taste of the Infinite
16. God Consciousness
17. Ernest Hocking
18. The Meaning of God in Human Experience
19. William James
20. Douglas Clyde Macintosh
21. Theology as an Emperical Science
22. relgious experience
23. Edinburgh
24. The Varieties of Religous Experience
25. justification
26. Carlie Dunbar Broad
27. Gary Gutting
28. Richard Swinburn
29. Wallace Matson
30. Walter Stace
31. Micheal Martin
32. C.B. Martin
33. Alasdair MacIntyre
34. Richard Swinburn, "The Existance of God", (Oxford: Clarendon Press, 1979), pp.249-253.
35. mystical experience
36 . شاید آنچه را که از عرفایى همچون حلاج و بایزید بسطامى نقل شده است, بتوان نمونه هایى براى این نوع تجربه دانست; عبارت (اَنا الله) از حلاج و عبارت (لیس فى جُبّتى غیر الله) از بایزید بسطامى معروفند.
37 . شاید بتوان آنچه را در عرفان اسلامى (محو) نامیده مى شود از این قسم دانست.
38. St. Teresa, "The life of Teresa of Jesus", translated and edited by E. Allison Peers (Garden City, NewYork; Image books, 1960), p.249.
39. Wallace Matson, "Skepticism on Religious Experience", in Louis P. Pojman, ed., Philosohy of Religion: An Authology (Belmant; California: Wads Worth, 1994), pp.128-130.
41. Visions
41. Voices
42. Alasdair MacIntyre, "Visions", in A. Flew and A. MacIntyre, eds., New Essay in Philosophical Theology (London: Macmillan, 1955). pp. 254-55.
43. Louis P. Pojman, "The Argument from Religious Experience", in Philosophy of Religion: An Anthology, p.91.
44. religious experience.
45. William L. Rowe, "Philosophy of Religion: An Introduction", (Belmant, California: Wadsworth, 1978), pp.63-64.
46. direct awareness of the presence of God
47 . شاهد به دو نوع مستقیم و غیر مستقیم تقسیم مى شود. مثلاً احساس سرگیجه, شاهدى مستقیم براى این ادعاست که (من سرگیجه دارم). حال اگر در ساختار معرفتى من, علت سرگیجه, کمبود قند باشد, احساس سرگیجه شاهدى غیرمستقیم براى این ادعاست که (من کمبود قند دارم).
48 . یعنى آیا باید فرضیه روان شناختى (psychological hypothesis) را پذیرفت که تجربه را امرى صرفاً ذهنى مى داند یا فرضیه وجود عامل خارجى (external cause hypothesis) را که معتقد است تجربه دینى ناشى از مواجهه با حقیقتى خارجى است.
49 . یکى از مشهورترین مغالطه ها مغالطه (پل معرفت شناختى) است. یعنى انسان بدون داشتن هرگونه شاهدى تجربه ذهنى خود را برون فکنى کرده, معتقد به وجود عینى آن شود.
50. Principle of Credulity
51. Richard Swinburn, "The Existance of God", p. 245.
52 . براى مطالعه بیشتر در باب نظریه سوین برن و نقد میکائیل مارتین مى توانید به مقاله نگارنده با نام (تجربه دینى, سوین برن و اصل زودباورى), قبسات, سال سوم, شماره دوم وسوم, تابستان و پاییز1377, ص104 ـ 96 مراجعه کنید.
53. C.B. eartin, "A Religious Way of knowing", in A. Flew and A. MacIntyre, eds., New Essays in Philosophical Theology (London: Macmillan, 1955).
54 . بحث بازنمایى (representation) یا حیث التفاتى(inkntionality) از بحثهاى بسیار مهم و مطرح فلسفه ذهن (philosophy of mind) است و نظریه هاى مختلفى در این باب ارائه شده است.
55 . ادعاى شیئى (object claim) را مى توان این گونه تعریف کرد:
(oیک شئ مرتبط با فاعل شناسا (y) است, اگر و فقط اگر عدم وجود y به تنهایى یا به همراه مجموعه اى از حقایق, مستلزم عدم وجود o نباشد.)
56 . ادعاى جنبه اى (aspect claim) را مى توان این گونه تعریف کرد:
(a یک جنبه مرتبط با فاعل شناسا (y) است, اگر و فقط اگر (y موجود نیست) به تنهایى یا با مجموعه اى از حقایق, مستلزم (a موجود نیست) نباشد.)
براى توضیح بیشتر در این باره و نیز اطلاع درباره شاهد مستقیم و غیر مستقیم که در چند صفحه قبل مطرح شد مى توانید به مقاله زیر رجوع کنید:
Keith E. Vandell, "Religious Experience", in Philip L. Quinn, Charles Taliaferro, eds., A companion to Philosophy of Religion (Cambridge, Oxford: Blackwell, 1994), pp.367-375.
57. C. B. Martin, "Religious Belief", (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1959), p.67.
58. Ibid, p.72.
59. Gary Gutting, "Religious Belief and Religious Skepticism", (Notre Dame, London: University of Notre Dame Press, 1982), pp. 158-170.
60. Ibid., p.171.
61. "of God" experience.
62. Ibid., pp.172-173.
63. Weak justification
64. Strong justification
65. Louis p. Pojman, "A Critique of Guttingصs Argument from Religious Experience", in Louis P. Pojman, ed., Philosophy of Religion: An Anthology, pp.149-150.
66. holism
67. coherentism
68. foundationalism
69. self-justified
70. web
71 . نظریه انسجام بیش از هرکس مدیون (دوهم) و (کواین) است. دوهم معتقد به کل گرایى در ساختار معرفتى انسان و کواین معتقد به کل گرایى در ساختار زبانى انسان است. به همین دلیل است که کواین هر نوع قضیه پیشین را انکار مى کند و همه قضایا را تجربى مى داند; با این تفاوت که میزان تجربى بودن قضایا نسبت به یکدیگر تشکیکى است.
72. Perstective
دیدگاه کواین متأثر از کارهاى فلسفى ویتگنشتاین در دوره دوم فلسفى اوست.
Ludwig Wittgenstein: on certainty, P 248.
73. Ibid, pp. 150-152.
74. checkability- predictability
75. Ibid., pp.152-153.
76 . براى اطلاع از اشکالات (گیل) به صفحات 311 تا 312 و صفحه 342 کتاب ذیل مراجعه کنید:
Richard. M. Gale, "On the Nature and Existance of God". (Cambridge: Cambridge University Press, 1996)
آلستون نیز در جهاتى با دیدگاه گاتینگ مخالفت مى کند, هرچند که خود تجربه دینى از نوع عرفانى آن را شاهدى براى موجه ساختن باور به وجود خداوند مى داند. براى اطلاع از مخالفت آلستون با دیدگاه گاتینگ به صفحه 261 و 262 کتاب ذیل مراجعه کنید:
William P. Alston, "Perceiving God, The Epistemology of Religious Experience", (Ithaca, London: Cornell University Press, 1993).
|
