ماهیت عقل و تعارض عقل و وحی

پی‏نوشت‏ها:

1. به تعرتیب تعاریف مذکور، به صفحات 10، 15، 16، 31و197 از مجله نقدونظر، شماره دوم، مراجعه شود.
2. همان، ص‏23.
3. در نوشتار حاضر، بخصوص در بحث تعارض عقل و وحی، از مقدمه کتاب ارزشمند توحید الامامیه، نوشته استاد معارف توحیدی و مفسر قرآن، آیت‏الله محمدباقر ملکی میانجی استفاده کرده‏ایم. همچنین از امکانات مؤسسه شریف دارالحدیث استفاده شده است که در همین جا از مسؤولین محترم آن مؤسسه تشکر می‏کنم.
4. ر.ک: جوهری، الصحاح، ج‏5، ص‏69-71; فیومی، المصباح المنیر، ص‏422-423; فارس بن زکریا، معجم مقابیس اللغه، ج‏4، ص‏69.
5. معجم مقاییس اللغه، ج‏4، ص‏69.
6. الراغب الاصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص‏577.
7. معجم مقاییس اللغه، ج‏4، ص‏69.
8. جرجانی، التعریفات، ص‏65.
9. ر.ک: آل عمران/118، مؤمنون/80، نور/61، حدید/17، بقره/164، رعد/4، نمل/12و67، روم/24و28 و... .
10. ر.ک: انبیاء/67، بقره/170 و171، مائده/58، انفال/22. همچنین ر.ک: تحف العقول، ص‏44; کنزالفوائد، ج‏2، ص‏31; الفردوس، ج‏2، ص‏150 وج‏3، ص‏217.
11. توحید صدوق، تصحیح سیدهاشم حسینی طهرانی، ص‏40.
12. نهج‏البلاغة، خطبه‏186. در توضیح مطلب بنگرید به: رضا برنجکار، معرفت فطری خدا، تهران، مؤسسه نبا، 1374، بخش اول.
13. کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، ج‏1، ص‏29.
14. نهج‏البلاغة، حکمت‏421; غررالحکم ح‏7078; کنزالفوائد، ج‏2، ص‏31.
15. تحف العقول، ص‏15.
16. کافی، ج‏1، ص‏28.
17. غررالحکم ح‏1959 و816.
18. کافی، ج‏1، ص‏25; علل الشرائع، ص‏103.
19. گذشته از موارد مذکور، ر.ک: کافی، ج‏1، ص‏21و14; تنبیه الخواطر، ج‏2، ص‏14; غررالحکم ح‏1736.
20. در لغت و منابع اسلامی شواهد زیادی براین مطلب وجود دارد که بیان آنها از محدوده این بحث‏خارج است. راغب در مفردات خویش در ذیل کلمه علم و حکمت و همچنین علامه طباطبایی در المیزان (ج‏2، ص‏248) به این مطلب تصریح کرده‏اند.
21. کافی، ج‏1، ص‏25.
22. ارشاد القلوب، ص‏205.
23. خصال، ج‏2، ص‏633، حدیث اربعمائه.
24. کافی، ج‏1، ص‏18; غررالحکم ح‏6393، 1737، 7340.
25. کافی، ج‏1، ص‏11.
26. تحف العقول، ص‏28.
27. ارشادالقلوب، ج‏1، ص‏199; غررالحکم ح‏1280.
28. کافی، ج‏8، ص‏241.
29. اعلام الدین، ص‏127.
30. تحف العقول، ص‏323; غررالحکم ح‏9416، 7091، 4776، 10961.
31. نهج‏البلاغة، حکمت‏235; کنزالفوائد، ج‏1، ص‏200.
32. کافی، ج‏1، ص‏11 و3. درباره آثار عقل، به جنود عقل و جهل مذکور در کافی (ج‏1، ص‏21) رجوع کنید.
33. کافی، ج‏1، ص‏29.
34. ر.ک: ارشاد القلوب، ج‏1، ص‏205.
35 تحف العقول، ص‏396..
36. ارشاد القلوب، ج‏1، ص‏198; ربیع الابرار، ج‏3، ص‏137. همچنین ر.ک: عوالی اللیالی، ج‏1، ص‏248 و244.
37. علل الشرایع، ص‏98.
38. ر.ک: کافی، ج‏1، ص‏10، 21، 26، 28; خصال، ج‏2، ص‏427; معانی الاخبار، ص‏313; روضة الواعظین، ص‏7; الاختصاص، ص‏2440; عوالی اللیالی، ج‏1، ص‏248; الفقیه، ج‏4، ص‏267; المحاسن، ص‏192; حلیة الاولیاء، ج‏7، ص‏318; تاریغ بغداد، ج‏13، ص‏40.
39. علل الشرایع، ص‏107.
40. کافی، ج‏1، ص‏10; ارشاد القلوب، ص‏198.
41. بحارالانوار، ج‏93، ص‏41.
42. کافی، ج‏1، ص‏163; تفسیر القمی، ج‏2، ص‏424; بحارالانوار، ج‏24، ص‏72.
43. برای توضیح بیشتر آیه رجوع کنید به: توحید الامامیة، ص‏2522.
44. توحید الامامیة، ص‏23.
45. کافی، ج‏6، ص‏46; الجعفریات، ص‏213.
46. من لایحضره الفقیه، ج‏3، ص‏319.
47. الاختصاص، ص‏244. در مورد کامل شدن عقل همچنین ر.ک: غررالحکم ح‏4169; کنزالفوائد، ج‏1، ص‏200.
48. کافی، ج‏1، ص‏16 و24; تحف العقول، ص‏44; کنزالعمال ح‏7055; ربیع الابرار، ج‏3، ص‏137; حلیة الاولیاء، ج‏1، ص‏362; تاریخ بغداد، ج‏8، ص‏360.
49. المحاسن، ج‏1، ص‏308 و608; کافی، ج‏1، ص‏11، 12، 26; معانی الاخبار، ج‏1، ص‏2; ارشاد القلوب، ج‏1، ص‏199; الجعفریات، ص‏148.
50. بحارالانوار، ج‏1، ص‏97.
51. کافی، ج‏1، ص‏16، 13 و25; تحف العقول، ص‏285، 283 و331.
52. کافی، ج‏1، ص‏29.
53. کافی، ج‏1، ص‏23; تحف العقول، ص‏330; کنزالفوائد، ج‏1، ص‏56; ارشاد القلوب، ج‏1، ص‏198; جامع الاحادیث، ص‏101; غررالحکم ح‏227 و3545; شعب الایمان، ج‏5، ص‏388، 7040; الفردوس، ج‏3، ص‏155، 4419.
54. کافی، ج‏1، ص‏12; ارشاد القلوب، ج‏1، ص‏99; تحف العقول، ص‏293; کنزالعمال ح‏7053.
55. بحارالانوار، ج‏60، ص‏299.
56. مطالب السؤال، ص‏49; المفردات، ص‏577.
57. تاریخ الیعقوبی، ج‏2، ص‏98; الفردوس، ج‏5، ص‏325.
58. به دلیل کثرت احادیث در هر مورد، نشانی یک حدیث ذکر می‏شود: تحف العقول، ص‏364; کافی، ج‏1، ص‏20; اعلام الدین، ص‏298.
59. به همان دلیل بالا به ترتیب ر.ک: نهج‏البلاغه، نامه 3; نهج‏البلاغة، حکمت‏212 و219; کنزالفوائد، ج‏1، ص‏199; نهج‏البلاغة، حکمت‏252.
60. صدرالمتالهین، دوازده دلیل بر این مطلب اقامه کرده است که دو قاعده مذکور، دلیل دوم و سم از این دلایل است. ر.ک: اسفار، ج‏7، ص‏263.
61. به نظر ملاصدرا از کلمات شیخ اشراق معلوم نمی‏شود که عقول عرضی مثال افراد نوع است‏یا مثال انواع. ر.ک: اسفار، ج‏2، ص‏62 اشکال اول.
62. ر.ک: مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هنری کربن، ج‏2، ص‏139 و154 به بعد (کتاب حکمة الاشراق)
63. ر.ک: اسفار، ج‏1، ص‏307 و ج‏2، ص‏46 به بعد و ج‏8، ص‏332.
64. درباره مطلب مذکور مراجعه کنید به: علامه حلی، کشف المراد، تصحیح آیت‏الله حسن‏زاده آملی، ص‏235234; ملاصدرا، المبدا والمعاد، ص‏258; علامه طباطبایی، نهایة الحکمة، ص‏248.
65. باید اقرار کرد که ارائه میزانی دقیق برای تمایز این ادراکات و تعیین مصادیق آنها مشکل است و گمان می‏رود انسانها در بسیاری از موارد، اگر ملاحظات مختلف را کنار بگذارند، خود می‏توانند به طور وجدانی میان این ادراکات تمایز نهند. یعنی به تعبیر منقول از پیامبر اکرم(ص) باید از نفس خود استفتا کرد. ر.ک: مسند ابن حنبل، ج‏4، ص‏228 و شبیه آن در قرب الاسناد، ص‏322.
66. نهج‏البلاغة، خطبه اول.
67. ر.ک: رضا برنجکار، مبانی خداشناسی در فلسفه یونان و ادیان الهی; همچنین بخش اول از کتاب معرفت فطری خدا.
68. ر.ک: همان دو ماخد، بخش احتجاج و صفحات آخر کتاب معرفت فطری خدا.
69. ر.ک: نحل/125; معرفت فطری خدا، بحث احتجاج.
70. ر.ک: اتین ژیلسون، عقل و وحی در قرون وسطی، ترجمه شهرام پازوکی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص‏10.
71. ر.ک: کیهان اندیشه، شماره‏60، ص‏150.
72. ر.ک: ابن سینا، حدود یا تعریفات، ترجمه مهدی فولادوند، تهران، انتشارات سروش، 1366، ص‏17; التعلیقات، تصحیح عبدالرحمن بدوی، مکتب اعلام الاسلامی، 1604ه.ق، ص‏34.
73. مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج‏2، ص‏13 و21.
74. مقدمه اسفار، منشورات مصطفوی، ج‏1، ص‏108.
75. ر.ک: فارابی، فصول منتزعه، تحقیق فوزی متری نجار، تهران، انتشارات الزهراء(س) ، 1405ق، ص‏98 مساله تقدیم فیلسوف بر نبی مثل تقدیم عالم طبیعی بر کاهن، ص‏65، مساله برتری فیلسوف بر عالم دینی، والمدینة الفاضله بیروت، دارالمشرق، ص‏125; ابن رشد، فصل المقال فیما بین الحکمة والشریعة من الاتصال، تصحیح مصطفی عبدالجواد عمران، مصر، مکتبة التجاریة، 1388ق، ص‏31، 32، مساله تشبیه طبیب وص‏16.
76. ژیلسون، روح فلسفه قرون وسطی، ص‏11.
77. صدرا، المبدا والمعاد، تصحیح جلال‏الدین آشتیانی، ص‏373 به بعد، خصوصا صفحات 382 و383 و384 و390 و395.
78. درباره غیب و تفسیر آیات آن ر.ک: توحید الامامیه، ص‏41-44.
79. ر.ک: صفحات آخر تمهید القواعد.
80. ر.ک: توحید الامامیه، ص‏4140.
81. ر.ک: پل فولکیه، مابعدالطبیعه، ترجمه یحیی مهدوی، ص‏85 و87.