را تا نجف همراهى کند. سردار رفعت در بازگشت از نجف عکسى از حضرت على(ع) که در خزانه اشیاى نفیسه آن حضرت بوده به همراه نامه اى که گفته مى شود آقاى نائینى براى تشکر از سردار سپه نوشته است به تهران مى آورد و تقدیم رضاخان مى کند. در پیرامون ورود تمثال یاد شده جاروجنجالهاى فراوانى به راه افتاد و رضاخان کوشید که از این موضوع به عنوان (هدیه شاه ولایت) (مرحمت عظمى) (هدیه علماى نجف) (نشانه جوانمردى) و... براى فریب هرچه بیش تر مردم استفاده کند; از این روى همه توان دستگاه تبلیغاتى خویش را در بزرگ کردن این مسأله به کار گرفت. خود و شمار زیادى از پیرامونیان تا حضرت عبدالعظیم به استقبال تمثال رفتند و رضاخان عکس را گرفت و به سینه نصب کرد و از برابر حاضران و تماشاگران با غرور و ژست خاصى گذشت.

افزون بر این در روز جمعه 17 خرداد 1303 رضاخان جشن بزرگى در باغ شاه ترتیب داد و از اعیان و اشراف و رجال تهران و دیگر شهرها براى شرکت در این جشن دعوت گرفت. حتى از سفراى خارجى مقیم تهران از جمله سفیران: ترکیه و افغانستان نیز براى حضور درمراسم دعوت کرد24.

جراید طرفدار رضاخان نیز با آب و تاب هرچه تمام تر جشن باغ شاه و مفتخر شدن رضاخان را به این هدیه بزرگ بازتاب دادند و در اهمیت آن مقاله ها نوشتند و شعرها سرودند. افزون بر این تلگرافهاى تبریک که به دستور رضاخان از فرماندهان قشون و حاکمان ولایات و برخى از درباریان و پیرامونیان به وى مى رسید هر روز در روزنامه چاپ مى شد.

اینک متن نامه اى که گفته مى شود آقاى نائینى به رضاخان نوشته و همراه تمثال فرستاده است:

(بسم اللّه الرحمن الرحیم. مقام منیع ریاست وزراء عظام دامت شوکته. در این موقع که بحمداللّه سبحانه و تعالى سالماً بعتبه مقدسه حضرت شاه ولایت صلى اللّه علیه وآله الطاهرین مشرف 

شدیم دعاى دوام تأیید حضرت اشرف دامت شوکته در اعتلا دین و دولت و موجبات تعالى مملکت و ملت را در تحت قبّه منوره از اهم ادعیه دانسته کاملاً مراقب و محض کمال میمنت و تبرک یک قطعه تمثال مقدس را که از قدیم در خزانه مبارکه محفوظ است از جناب مستطاب ملاذالأنام آقاى سید عباس کلید دار روضه منوره براى حرز آن وجود اشرف درخواست شد و اینک بصحابت جناب اجلّ اکرم سردار رفعت دام تأییده تقدیم مى نماید بهترین تعویذ و حافظ آن وجود اشرف خواهد بود. انشاء اللّه تعالى.

بحمداللّه تعالى عنایات حضرت اشرف از ابتداى پیش آمد این مسافرت و مدت اقامت در دارالایمان قم الى کنون مستمر و هر کدام شایان کمال تشکر و امتنان و سرآمد همه اعزام جناب اجل اکرم سردار رفعت دام تأییداته الى ورود به این آستانه مبارکه و یقین است. همچنانکه زحمات و خدمات و حسن مراقبتهاى آن جناب اجلّ در پیشگاه اقدس شاه ولایت صلّى اللّه علیه واله الطاهرین به اعلى درجه قبول انشاء اللّه تعالى فائز خواهد بود. همین طور درنظر حضرت اشرف هم موقعى عظیم خواهد داشت و مشمول عنایات خاصه خواهد بود انشاء اللّه و باقتضاى فرط اشتیاق و کمال امیدوارى که دوره زمامدارى حضرت اشرف دامت شوکته شرف عظیم تاریخى و ذکر جمیل ابدى در صفحات تاریخِ ایران به یادگار گذارد.)25

این نامه را حسین مکى در تاریخ بیست ساله ایران آورده ولى به مأخذ آن اشاره نکرده است. گویا از روزنامه هاى (ستاره ایران) و (شفق سرخ) که وابسته به رضاخان بودند نقل کرده; زیرا اخبار و تبلیغات مربوط به ورود تمثال و جشن باغ شاه را به استناد همان روزنامه ها نقل کرده است26.

گروهى با اشاره به فرستادن تمثال حضرت على(ع) از سوى آقاى نائینى براى رضاخان آن را بیانگر پشتیبانى وى از رضاخان دانسته اند و افزوده اند فرستادن نامه و عکس از سوى میرزاى نائینى به تحکیم موقعیت و اهمیت سردار سپه در ایران کمک فراوان کرده است27.

دروجود چنین نامه اى جاى تردید است و نسبت دادن آن به میرزاى نائینى در خور درنگ نباید فراموش کرد که جعل اسناد و مدارک و تحریف واقعیتها از شیوه هاى کهنه دستگاههاى پلیسى و قدرت مداران غیرمردمى است که علیه مخالفان خود به کار مى گرفته اند.

از دیر باز مخالفان اسلام نیز براى به قدرت رسیدن و استیلا بر مردمان مسلمان از این شیوه غیر انسانى بهره برده اند و بسیارى از انسانهاى والا و ارجمند و مردمى را با انگهاى گوناگون از صحنه خارج کرده اند.

احتمال زیاد مى رود در شیرایط حساس ورود همه جانبه استعمار به ایران دستگاه جاسوسى و اطلاعاتى انگلیس وقتى که مى بیند جاده صاف کن استعمار انگلیس براى گسترش سلطه آن به ایران نیاز به تأیید علماى بزرگ دینى دارد و آنان هم هوشیارانه از این کار سرباز مى زنند با برنامه دست به تحریف و واژگون کردن واقعیتها بزند و نامه و تمثال و... بسازند و بپردازند و در روزنامه هاى ستاره ایران و شفق سرخ و پاره اى دیگر از روزنامه هاى وابسته به رضاخان تبلیغات کنند که بله رضاخان مورد تأیید علماست و وى فردى مذهبى مردمى و علاقه مند به مذهب و میهن است28 . جعلى بودن نامه و تمثال را و این که کار کار انگلیس بود که این هیاهو را به راه انداخت مى شود از راهها و نشانه هاى زیر به دست آورد:

الف . این نامه که به نائینى نسبت داده اند نه تاریخ دارد و نه امضا! چنین نامه اى از عالم برجسته و صاحب قلم و نویسنده دهها اطلاعیه مهم از سوى زعیم بزرگ جهان اسلام میرزاى شیرازى و... بسیار بعید مى نماد.

ب . پاره اى از روزنامه هاى آن زمان بر دست داشتن مأموران انگلیسى در به راه انداختن هیاهوى مسأله تمثال 

حضرت امیر(ع) تأکید داشته اند و این با وابسته بودن رضاخان به انگلیس وسلطه همه جانبه انگلیس برعراق در آن روزگار سازگارى دارد:

مهم تر این که علماى تهران نیز شرکت در باغ شاه را به مناسبت ورود تمثال حرام اعلام کرده اند و داستان تمثال و به راه انداختن هیاهوى تبلیغاتى را ساخته و پرداخته دست انگلیس دانسته اند. این حقیقت را مأمور امنیتى انگلیس در بغداد چنین گزارش مى دهد:

(روحانیون تهران شرکت مردم را در این جریانها تحریم کرده اند. خالصى زاده و چند تن دیگر از واعظان بى کنترل به مردم اطمینان داده اند که عکس مزبور از سوى انگلیسیها فرستاده شده است نه از سوى علما....)30

برابر این گزارش ساختگى بودن این داستان براى علماى تهران روشن بوده است و آنان دست انگلیس را به روشنى پشت سر این ماجرا مى دیده اند; از این روى در برابر آن موضع گرفته اند.

ج . عبداللّه مستوفى کلیددار آستانه نجف را فرستنده تمثال حضرت على(ع) مى داند:

(... کلیددار آستانه نجف که طبعا 

ً با سردار رفعت سروکار پیدا کرده بود موقعى براى آب کردن تمثال خیالى به دست آورده به امید انعام و خلعتى که از سردار سپه دریافت دارد این تمثال را به وسیله سردار رفعت براى او روانه کرد.

کلیددار براى معرفى خود از آقاى میرزا حسین نائینى خواهش کرده بود که در نامه اى که براى اظهار رضایت از سردار رفعت به سردار سپه نوشته مى شود ذکرى هم از اهداى این تمثال از طرف کلیددار داشته باشد تا انعامى که سردارسپه براى کلیددار مى فرستد چرب تر بشود...)31

سپس با اشاره به هیاهوى عوام فریبانه سردار رفعت و پیرامونیان رضاخان مى نگارد:

(این عمل که تظاهر عامیانه از خلال آن پیدا بود موجب رضایت عامه نشد ولى خواص خیلى به عقل آنها که این بازى را کوک کرده بودند خندیدند.)32

د . نامه تشکرآمیز به رضاخان تنها از سوى میرزاى نائینى صادر شده است حال آن که علماى دیگر هم بودند که سردار رفعت مأمور ویژه رضاخان آنان را تا نجف همراهى کرده بود مى باید از آنان هم نامه تشکر آمیزى مى بود یا دست کم زیر همین نامه را امضا مى کردند.

5 . یحیى دولت آبادى تاریخ نگار و طرفدار سرسخت رضاخان اصل رفتن سردار رفعت و آوردن عکس و به پا کردن این سروصدا و... را از پیش طرح شده و برابر نقشه مى داند:

(سردار سپه یکى از صاحب منصبان ارشد نظام را به اتفاق آقایان به عراق عرب مى فرستد.

سردار رفعت به ظاهر براى احترام آقایان روانه مى شود ولى در باطن قصد دیگرى دارد و آن این است که علاقه مندى سردار سپه را به دین و آیین و مورد توجه اولیاء خدا بودن او را به مردم خاطرنشان کند. این است که درمراجعت شمشیرى از طرف حضرت عباس 

سپهسالار حسین بن على(ع) در واقعه عاشورا که عوام و بلکه خواص هم به نیروى روحانى ابوالفضل العباس معتقدند براى سردار سپه آورده بالاى او را به این تشریف شریف مشرف مى سازد.

سردار سپه براى درک این شرافت تهیه مفصلى دیده دعوت عمومى مى کند و در میان چندین هزار کس شمشیر مزبور را با تشریفات بسیار بر کمر مى بندند...)33

درعبارت دولت آبادى نامى از میرزاى نائینى و فرستادن تمثال برده نمى شود. برابر این گزارش میرزاى نائینى و یا علماى نجف تمثال و شمشیر را نفرستاده اند بلکه برابر نقشه از پیش طرح شده سردار رفعت این مأموریت را به انجام رسانده است. نکته دیگر این که: درگزارش دولت آبادى نامى از تمثال برده نشده بلکه هدیه ارسالى شمشیر بوده است و همان شمشیر را رضاخان در جشن باغِ شاه به کمر بسته و از پیش تماشاگران گذشته است.

پس این ناهماهنگى درگزارش دولت آبادى و روزنامه ها34 گویاى آن است که این داستان عوام فریبانه ساخته و پرداخته رضاخان یا اربابان اوست. افزون بر این از جشن پرسروصداى باغِ شاه و تبلیغات گسترده بر مى آید که این برنامه برابر نقشه از پیش طرح شده بوده است و چهره هاى مرموز و پشت صحنه مدتها پیش درتدارک آن مى کوشیده اند و هماهنگیهاى لازم را نیز با سفارت خانه هاى خارجى داشته اند.

3 . بیانیه مشترک نائینى و اصفهانى: از جمله مواردى که نشانگر حمایت میرزاى نائینى از سردار سپه دانسته اند بیانیه اى است که گفته مى شود میرزاى نائینى و سیدابوالحسن اصفهانى در حمایت از رضاخان صادرکرده اند که اینک متن آن را مى آوریم:

(بر کافه مسلمین مخفى نماناد که هرکس بر علیه حکومت ایرانى قیام نماید مثل کسى مى ماند که در روز بَدر و حُنین بر علیه پیغمبر خدا 

قیام نموده باشد و منزله او به منزله کسانى است که خداوند تبارک و تعالى درکتاب مجید درباره آنها فرموده است:

(و مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولى خداى متعال نور خود را به اکمال مى رساند هر چند که مشرکین مخالف آن باشند.)

و جزاء شرک در دنیا قتل است و در قیامت عذاب. بنابراین لازم است به آنها ابلاغ شود که بر حوزه محمدى که ناشر علم رایت اسلامى است تعرض ننمایند و هرکس که برخلاف این امر رفتار نماید از جمله کفارى که محو و اضمحلال این دین مبین را خواهان باشد خواهد بود و بر طبق احکام و دلایل قرآنى تکفیر آنها واجب است.)35

این بیانیه چنانکه از ظاهر آن برمى آید تنها به انگیزه جانبدارى از رضاخان صادر شده و به شدت از مخالفان رضاخان انتقاد شده است. اگر در درستى آن تردید نکنیم مى تواند یکى از دلیلهاى پشتیبانى نائینى و اصفهانى از رضاخان به شمار آید ولى نشانه هاى بسیارى وجود دارد که نشانگر نادرستى این بیانیه است که به پاره اى از آنها اشاره مى کنیم:

الف . فراز مورد استشهاد در بیانیه ترجمه آیه 32 از سوره توبه و یا آیه 8 از سوره صف است; زیرا در قرآن مجید این دو آیه واژگان همسان دارند.اینک هر دو آیه:

1 . سوره توبه آیه 32:

(یریدون ان یطفئوا نوراللّه بأفواههم ویأبى اللّه الاّ ان یتم نوره ولو کره الکافرون.)

2 . سوره صف آیه 8:

(یریدون لیطفئوا نوراللّه بافواههم واللّه متم نوره ولو کره الکافرون.)

همان گونه که گروهى از استدلال کنند گان به این بیانیه نیز به این اشکال پى برده اند36 آیه اى که در بیانیه آمده آمیزه اى از دو آیه یاد شده است ولى به جاى واژه (کافرون) واژه (مشرکون) آمده و شالوده استدلال نیز بر همین واژه 

استوار گشته است با این که در متن هر دو آیه یاد شده کلمه (مشرکون) وجود ندارد!

تصور این که مجتهدان پرآوازه اى همانند: نائینى و اصفهانى به چنین اشتباهى دچار آمده باشند بسیار دور است; بویژه آن که بیانیه یک اطلاعیه مهم و رسمى است و به طور طبیعى دقتهاى لازم در تنظیم آن شده است. بر این اساس محتواى بیانیه نشان مى دهد که دستهایى درکار بوده که اطلاعیه به طرفدارى از رضاخان به نام نائینى و اصفهانى جعل کرده باشند.

ب . در بیانیه به درستى روشن نیست منظور از مخالفان حکومت ایران که به عنوان (قیام کنندگان بر حوزه محمدى) حکم به تکفیر آنان شده است چه کسانى و گروههایى هستند؟

بى گمان مخالفتهایى که در گوشه و کنار کشور اسلامى از سوى مردم و علماى حوزه هاى علوم دینى علیه حکومت دست نشانده رضاخان صورت مى گرفت نمى تواند مورد نظر بیانیه باشد; چه آن که روحانیان بزرگى همچون: شهید سید حسن مدرس و... از مخالفان سرسخت رضاخان به شمار مى آمدند که در تقوا و تقدس آنان جاى شک و ابهامى نیست پس مراد بیانیه چنین افرادى نمى تواند باشد37.

در فاصله خرداد 1302 تا سال 1303 زمان بازگشت نائینى به نجف و صدور بیانیه پدیده مهمى که (قیام کنندگان بر حوزه محمدى) بر آنها صادق باشد رخ نداده است که عالمانى چون نائینى و اصفهانى را برانگیزد و علیه آنان بیانیه صادر کنند پس بیانیه ساخته و پرداخته دستگاه رضاخانى و مأموران انگلیسى است که براى فریب مردم و بیرون راندن مخالفان پاکبازى چون شهید مدرس از صحنه سیاسى کشور نشر شده است با این تفاوت که این بار نام سیدابوالحسن اصفهانى را نیز بر آن افزوده اند.

4 . دیدار نائینى با رضاخان: پس از فرونشاندن شورش شیخ خزعل در خوزستان در سال 1303 رضاخان از راه بصره به بغداد و سپس به عتبات رفت و با شمارى از علماى نجف از جمله 

میرزاى نائینى دیدار کرد38. از مطالب مطرح شده در این دیدار آگاهى زیادى در دست نیست. به نظر مى رسد انگیزه رضاخان از سفر به عتبات و دیدار با علما به دست آوردن موافقت آنان با پایان دادن به حکومت قاجاریان بوده است. روزنامه حبل المتین که خبر دیدار را نشر داده احتمال داده که آنان درباره پیامدهاى بازگشت احتمالى احمد شاه از اروپا گفت وگو کرده باشند.

گروهى خواسته اند این دیدارها را نیز دلیل بر پشتیبانى نائینى از رضاخان وانمود کنند39. ولى چنین نظرى نمى تواند درست باشد; زیرا دیدار و گفت وگو با رضاخان که در آن اوضاع آشفته مسؤول اداره کشوربوده است به هیچ روى به معناى جانبدارى از وى نیست بویژه آن که در آن هنگام هنوز خود را دیندار و طرفدار روحانیت نشان مى داد و باطن خویش را آشکار نکرده بود.

افزون بر این حکومت قاجار که در آن روزها رضاخان درتلاش بود تا سرنگونش کند در اثر خوش گذرانى تن پرورى و سفرهاى اروپایى احمد شاه موجب از هم گسیختگى نظام و سردرگمى مردم و ناامنى شده شده بود; از این روى نه تنها نائینى که بسیارى از عالمان با حکومتى چنین سست و پوشالى و غیر مردمى موافق نبودند و در پى چاره اى بودند که به اوضاع آشفته سامان دهند و این به معناى گرایش به رضاخان و پشتیبانى از وى نیست.

5 . تلگراف تبریک: از جمله مواردى که گروهى آن را نشانه پشتیبانى میرزاى نائینى از سردار سپه دانسته اند تلگراف تبریکى است که میرزاى نائینى به مناسبت به سلطنت رسیدن رضاخان و پایان یافتن حکومت یکصدوچهل ساله قاجاریان براى او ارسال داشته است.

از جمله کسانى که از این تلگراف یاد مى کند و آن را نشانه پشتیبانى نائینى از رضاخان مى داند عبدالهادى حائرى تاریخ پژوه معاصر است. وى گفت وگوى خویش را با برادر میرزاى نائینى میرزا عبدالرحیم مستند این سخن قرار مى دهد40.

از این پژوهشگر تاریخ باید پرسید 

چطور از این تلگراف در هیچ کجا یادى نشده تا این که سالها پس از آن واقعه برادر میرزاى نائینى به زبان آورده و جناب تاریخ پژوه هم به عنوان کشف مهم از دِل تاریخ در کتاب خویش ثبت کرده است. آیا دستگاه رضاخانى اگر به چنین مطلبى دست مى یافت آن هم در آن شرایط حساس تاریخى که حکومت رضاخان تازه تأسیس بود و نااستوار و لرزان پیام تبریک مرجع بزرگى چون میرزاى نائینى را با بوق وکرنا اعلام نمى کرد؟

او که به آسانى دست به جعل و تحریف مى زده و به دروغ خود را مورد تأیید علما مى نمایانده همان گونه که در قضیه تمثال حضرت امیر(ع) چنین کرده بود از تلگرافى به این مهمى به آسانى دست بر مى داشت و ساکت از کنار آن مى گذشت؟ آیا مردم ایران علماى بزرگ قم و نجف و دیگر حوزه ها اگر نائینى دست به چنین کارى مى زد باز هم از او تجلیل مى کردند و دیدگاههاى علمى وى را در درسهاى سطح بالاى حوزه مطرح مى ساختند؟

این همه تکریم و تجلیل از میرزاى نائینى در زمان حیات و پس از مرگ که در همین شماره از مجلّه به بخشى از آنها اشاره شده است حکایت از جایگاه والا و ستم ستیزى و ناسازگارى او با دستگاه و حکومتهاى زور دارد. میرزاى نائینى در دلِ علما و مردمان پرشور شیعه جا دارد. اگر نائینى با رضاخان قزاق سروسرّى داشت هیچ گاه در سویداى دل شیعیان جایى نداشت و اکنون از او نامى برده نمى شد.

همو مى افزاید:

(یک بار فرزند بزرگ نائینى حاج میرزا على نائینى از رضاشاه دیدن کرد نامه و هدایاى نائینى را که عبارت بود از: یک حلقه انگشترى و مقدارى تربت کربلا به وى تقدیم کرد.

به مناسبت اعیاد مذهبى نیز نائینى معمولاً تلگراف تبریک براى رضا شاه مى فرستاد.)41

نمى توان به درستى این سخن اطمینان کرد; زیرا اگر چنین مى بود باید در روزنامه ها و نشریه هاى آن 

روزگار بویژه در روزنامه ها و نشریه هاى وابسته بازتاب مى یافت. دور مى نماد چنین پیامها و هدایایى در کار باشد و دستگاه تبلیغاتى رضاخان ساکت از کنار آن بگذرد و به سود حکومت رضاخانى واستوار سازى پایه هاى حکومت او بهره نبرد. افزون بر این سیره و روش علماى شیعه چنین نبوده که براى صاحبان قدرت آن هم کسانى که ستمکارى و زشتکارى آنان روشن باشد پیام تبریک و هدیه بفرستند! گواه بر این سخن عملکرد خود نائینى است: درآغاز سلطنت رضاخان در خرداد 1305 برابر با ذیقعده 1344 آن گاه که وهابیان دست به خراب کردن قبرهاى مطهر ائمه(ع) در بقیع یازیده بودند آقاى نائینى و سیدابوالحسن اصفهانى و شمارى دیگر از عالمان نجف به طورمشترک تلگرافى خطاب به امام جمعه خویى و سید محمد بهبهانى مخابره مى کنند و از آنان مى خواهند که حکومت ایران را وادارند که از هتک حرمت بقاع مقدسه ائمه بقیع جلو بگیریند42.

روشن است اگرمیرزاى نائینى با رضاخان سر و سرّى داشت و در اعیاد براى او پیام تبریک و هدیه مى فرستاد اکنون باید مستقیم به او تلگراف مى زد و از او مى خواست که جلوى هتک حرمت را بگیرد نه این که به دو تن از علماى تهران پیام بفرستد و از آنان بخواهد که حکومت را وا دارند که جلوى هتک حرمت را بگیرد!

ییادآورى: روشن شد که نائینى اهل جانبدارى از رضاخان نبوده و بى پایگى آنچه را که دلیل جانبدارى نائینى از رضاخان گرفته اند نمایاندیم. اکنون این پرسش مطرح است که چرا آقاى نائینى علیه استبداد رضاخانى قیام نکرد؟

پاسخ به این پرسش نیاز به مطالعه دقیق و همه جانبه آن روزگار و شرایط حاکم برجامعه آن روز ایران دارد.

خیزش علیه حکومت متکى بر سرنیزه اى چون رضاخان و آماده نبودن جامعه ایران و حوزه هاى علمیه و آشکار نبودن دستان آلوده و وابستگى رضاخان به انگلیس حرکت علیه او را دشوار 

مى کرد.

با این حال نمى توان گفت برنامه اى نداشته و به یک باره دست از همه چیز شسته بوده که گروهى بر این پندارند; زیرا عالمان بیدار دین هیچ گاه نمى توانند تماشاگر ستم و بیداد حاکمان باشند و دم برنیاورند. اینان در هر شرایطى خود را مسؤول مى دانند و در این اندیشه اند که به ستم پایان دهند و مردم را از چنبره بیداد برهانند یا دست کم دایره ظلم را محدود کنند.

میرزاى نائینى اهل تلاش بود نه سکوت و انزوا امّا با تدبیر و درایت وخردورزى ویژه خود. گواه بر این سخن جلسه هاى پنهانى است که با علماى بزرک نجف از جمله سید ابوالحسن اصفهانى درباره کارهاى رضاخان و بررسى زمینه هاى خیزش مردمى علیه وى داشتند. آقاى سلطانى طباطبایى از مدرسان بزرگ حوزه علمیه قم و از نزدیکان آقاى بروجردى درباره انگیزه دستگاه رضاخانى از دستگیرى آقاى بروجردى به هنگام ورود ایشان به خاک ایران مى گوید:

(کسى توسط سفیر ایران در بغداد گزارش داده بود که آقایان: آیت اللّه سیدابوالحسن اصفهانى آیت اللّه نائینى و آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردى درنجف جلسات سرّى داشته اند و تصمیم به براندازى حکومت رضاخان دارند لذا آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردى را براى این مقصد راهى ایران کرده اند که منطقه لرستان وخوزستان را علیه دولت مرکزى بشوراند.)43

در این جلسه هاى سرّى که شمارى از آنها به نهضت علیه رضاخان یاد کرده اند44 گویا از آقاى بروجردى که به تازگى از ایران رفته بود درمورد امکان مبارزه بویژه امکان آن در بین عشایر لرستان وخوزستان و چگونگى بهره گیرى از آنها در براندازى رضاخان پرسش مى شده است45.

پس در آن شرایط با زور مدارى رضاخان و رخنه گرى جاسوسان انگلیسى در بین همه دسته هاى اجتماعى درعراق و ایران و سیطره انگلیسیان بر 

عراق وایران و آماده نبودن شرایط اجتماعى و حوزوى از علما بویژه میرزاى نائینى کارى جز زمینه سازى هشدار و پندها و محدود کردن دستگاه ستم ساخته نبود.