حدیقةالشیعه به محقق اردبیلى نسبت داده شده و شمارى با توجه به این بستگى اهمیت بسیارى به آن مى دهند.

این اثر از آن جا که علیه صوفى گرایى و فلسفه سخن گفته حساسیتهاى فراوان برانگیخته است. روایاتى که در ردّ صوفى گرایى و فلسفه در این اثر گرد آمده در هیچ یک از منابع پیشین وجود ندارد و حدیقه منبع نخستین است و دیگر کتابها از آن گرفته اند.

شمارى که مخالف صوفى گرى بوده اند تلاش ورزیده اند ثابت کنند که حدیقة الشیعه از آنِ محقق اردبیلى است. آنان که با صوفى گرى هماهنگ بوده اند در این که کتاب از محقق اردبیلى باشد خدشه وارد کرده اند. در این بین شمارى بدون نظر به این 

جریانها دیدگاههایى را در درستى و نادرستى این بستگى ارائه داده اند. آنچه ما را بر آن داشت که در این باره به کند و کاو بپردازیم احادیث بى پایه و سستى است که در این اثر دیده مى شود و با روش و شیوه اى که محقق اردبیلى در مجمع الفائدة والبرهان دارد ساز نمى آید.

به نظر مى رسد بستگى چنین اثرى به مقدس اردبیلى نه تنها به بزرگى وى نمى افزاید بلکه از بزرگى وى مى کاهد. در این اثر مطالب بى پایه و به دور از خرد بسیار دیده مى شود و این جاى بسى درنگ دارد از جمله آن گاه که مى بینیم در آن:

* روایت محمدبن سنان صحیح اعلام مى شود.

* آزرده خاطر شدن حضرت على(ع) از حضرت فاطمه(س) و روى خاک دراز کشیدن آن حضرت سبب شده که کنیه ابوتراب بروى نهند.

* افسانه جزیره خضراء پذیرفته مى شود.

و…

به این اندیشه فرو مى رویم که چگونه شخص تیزنگر و همه سویه بینى چون محقق اردبیلى که به همه چیز به دقت مى نگرد و در هر مسأله اى عالمانه به بررسى مى پردازد و روایات شمارى از رجال حدیث را که دیگران به آنها جامه عمل پوشانده اند سست و بى پایه مى داند امّا خود در این وادى گرفتار آمده و حکایتها و روایتهاى بى پایه را پذیرفته و نشر داده و به این هم بسنده نکرده به افسانه ها مهر قبول زده است؟

دیدگاهها درباره حدیقةالشیعه

در این که آیا حدیقةالشیعه از آن محقق اردبیلى است یا خیر سه دیدگاه وجود دارد:

1 . حدیقه از آنِ محقق اردبیلى.

2 . حدیقه از آنِ غیر محقق اردبیلى.

3 . نبودن بخش صوفیه حدیقه از محقق اردبیلى.

شمارى حدیقه را از محقق اردبیلى مى دانند. آنان بر این باورند: تمام کتاب حدیقه موجود که ردّ صوفیان را در بر دارد از نوشته هاى محقق اردبیلى است.

گفته مى شود نخستین منبعى که از حدیقه سخن گفته کتاب انساب النواصب نوشته به سال 1076 است. این سخن درست به نظر نمى رسد.1 از این روى نخستین منبعى که درباره این بستگى سخن به میان آورده و بر آن اعتماد ورزیده کتاب امل الآمل نوشته شیخ حر عاملى(م: 1104) است.

این کتاب که به سال 1097 پایان یافته در شرح حال مقدس اردبیلى حدیقةالشیعه را از نگاشته هاى او به شمار مى آورد.2

عاملى در اثنا عشریه3 و در اثبات الهداة نیز حدیقه را از آنِ محقق اردبیلى دانسته است.4

به پیروى از امل الآمل دیگران نیز چنین گفته اند از جمله محدث بحرانى (م:1186) در لؤلؤةالبحرین از عبداللّه بن صالح و استاد خود سلیمان بن عبداللّه بحرانى این نظر را نقل مى کند.5

صاحب ریاض العلماء شیخ عبداللّه افندى اصفهانى (م: حدود 1120 ـ 1130) سخن امل الآمل را نقل کرده است امّا در هنگام برشمردن نوشته هاى اردبیلى نامى از حدیقه نمى برد بلکه از پاره اى حاشیه هاى ایشان بر امل الامل نقل شده است:

(برخى گفته اند نسبت این کتاب به اردبیلى از دروغ ترین دروغهاست.)6

ابوعلى حائرى (م: 1216) در منتهى المقال7 آنچه در امل الآمل و لؤلؤة البحرین آمده نقل کرده است بدون این که در آن شک کند.

محدث نورى 8 محسن امین 9 آقا بزرگ در الذریعه10 و طبقات اعلام الشیعه 11 محمد على مدرس 12 تنکابنى13 و به قولى ملا محمد طاهر قمى14 (م: 1098) این نظر را پذیرفته اند.

در مقدمه حدیقه الشیعه از قول آقا محمد على فرزند وحید بهبهانى آمده:

(مشهور بودن بستگى این کتاب به مقدس اردبیلى بسان روشنایى خورشید است و انکار آن بسان انکار میرزا مخدوم سنى در نواقض الروافض استبصار شیخ طوسى است و نسبت دادن آن به علاّمه حلّى.)15

بنابر این نخستین کسى که از وى نقل شده حدیقه از آن اردبیلى است ملا محمد طاهر قمى (م:1098) است و منبع مهمى که مستند این نظر واقع شده امل الامل شیخ حر عاملى (م:1104) است.

حدیقه را محقق اردبیلى ننگاشته

گروهى بر این نظرند که محقق اردبیلى چنین کتابى ننوشته و این کتاب همان کاشف الحق ملا معزالدین اردستانى است که با اصلاحهاى اندک و با ضمیمه مباحثى در ردّ صوفیان به نام: حدیقةالشیعه توسط شخص یا اشخاص ناشناسى منتشر شده است.

محمد باقر سبزوارى (م:1090) براى نخستین بار ابراز مى دارد: حدیقه الشیعه از نوشته هاى محقق اردبیلى نیست. ملا شاه محمد دارابى شیرازى (م:1130) که شرحى بر صحیفه سجادیه نوشته و عمرى طولانى داشته (130سال) حدیقه را از آن محقق اردبیلى نمى داند:

(در رشحات ملاّ یوسف بهبهانى نگاشته شده: گروهى کتاب حدیقه الشیعه را به نظر مولانا محمد باقر خراسانى رسانیدند و گفتند: مولانا احمد اردبیلى در این کتاب مذهب صوفیّه را ردّ کرده شما چه مى گویید؟

مولانا گفت: فهرست نوشته هاى مولانا احمد را دیده ام کتاب حدیقةالشیعه در آن نبود و این کتاب نوشته ملا معزالدین اردستانى است و نقد بر مذهب صوفیه نیز بدان افزوده شده و ملا معزالدین اردستانى انکار 

صوفیه نکرده است.

ملا شاه محمد شیرازى مى گفته: من ملا معزالدین اردستانى را که نویسنده حدیقةالشیعه است دیده ام و از معزى الیه درباره حدیقه الشیعه پرسیده ام: وى کتاب حدیقةالشیعه را از آن خود دانست و از نکوهش صوفى گرى هیچ نگفت.)16

در طرائق الحقایق به نقل از متمم امل الامل آقا سید ابراهیم بن امیر معصوم حسینى17 آمده:

(بنابر آنچه نزد من ثابت شده است حدیقه از آن اردبیلى نیست.)18

در همان کتاب و در مرآةالحق از دو تن: سید ابراهیم همدانى و مولانا محراب جیلانى نقل شده:

(حدیقه از آنِ اردبیلى نیست [و به گفته سید ابراهیم] ساخته یکى از فضلاى قم است.)19

صاحب روضات نیز این بستگى را نمى پذیرد.20

در حاشیه ریاض العلماء نقل شده که گروهى از بزرگان در این که حدیقه از آنِ اردبیلى باشد تردید کرده اند.21 سید عبداللّه موسوى جزایرى تسترى (م:1173) در اجازه کبیر خود که با همین عنوان و مقدمه آیت اللّه مرعشى نشر یافته در این باره مى نویسد:

(إلیه ینسب کتاب حدیقةالشیعه و لم یثبت. بل وجدت فیه ما یدلّ على خلاف ذلک)22

حدیقةالشیعه را به اردبیلى نسبت داده اند ولى ثابت نشده بلکه من شواهدى در کتاب دیده ام که برخلاف آن دلالت دارند.

بنابر این نظر محتواى کتاب دلالت دارد که این کتاب از اردبیلى نیست و با توجه به این که در متن اجازه به این نکته تصریح شده جاى درنگ دارد.

بخش مربوط به صوفیه از آن اردبیلى نیست

این دیدگاه را حاج محمد جعفر همدانى کبوتر آهنگى در مرآةالحق پذیرفته و از استاد خود میرزاى قمى که از وى اجازه اجتهاد دارد نقل مى کند.23 براى روشن شدن درستى و نادرستى هر یک از این دیدگاهها باید دلیلهاى آنان را به بوته بررسى گزارد و لازمه این بررسى بررسى محتواى حدیقه است.

آنان که حدیقه را از آن محقق اردبیلى مى دانند کم تر به بررسى محتوایى پرداخته اند; امّا مخالفان آن در این زمینه درنگ بیشترى داشته اند و گواهانى از متن کتاب بر نبود این اثر از محقق اردبیلى یافته اند.

قول سوم نیز مبتنى بر شواهد محتوایى است.

یادآورى محدث نورى بر این نظر است که کاشف الحق تحریف شده حدیقه الشیعه است و نویسنده آن براى مال دنیا بخشى از آغاز کتاب حدیقه و قسمت صوفیه را برداشته و به نام خویش نشر داده است.24

این در برابر دیدگاه کسانى است که حدیقه را تحریف شده کاشف الحق مى دانند که بخش صوفیه به آن افزوده شده است.

ما در این بررسى از نسخه خطى کاشف الحق نیز استفاده مى کنیم تا درستى یکى از این دو ادعا را روشن سازیم.

کتاب کاشف الحق

آقا بزرگ مى نویسد:

(کاشف الحق کتابى است فارسى از معزالدین محمد اردستانى که (هدایةالعالمین) نیز نامیده مى شود و این نام در نسخه خبوشان که در سال 1080 نگاشته شده آمده است.)25

نسخه خطى کتاب کاشف الحق که در کتابخانه آیت الله مرعشى به شماره1408 وجود دارد و ما از آن استفاده مى کنیم چنین معرفى شده:

(کاشف الحق از میرمعزالدین محمدبن محمد حسینى اردستانى است. دلیلهاى عقلیه و نقلیه اى که در موضوع امامت حضرت امیرالمؤمنین(ع) آمده به شرح در یک مقدمه و یک باب [داراى دوازده فصل] و یک خاتمه به نام ابوالمظفر ملک قطب شاه به سال 1058 گردآورى شده است. مؤلف براى کتاب خود نام مخصوص برنگزیده و در نسخه ها و فهرستها به نامهاى (کاشف الحق) (کاشف الاسرار) (هدیةالعالمین) (فوزالنجاح) و (مناقب قطب شاهى) خوانده شده و روى برگ نسخه حاضر کتاب (روضةالاخیار فى معرفة الائمه الاطهار علیهم صلوات الملک الغفار) نامیده شده است.)

در پایان نسخه آمده است:

نسخه با خط نستعلیق و در غره جمادى الاول 1227 پایان یافته است.26

با توجه به نسخه خطى کاشف الحق و کتاب حدیقةالشیعه موجود به بررسى محتوایى این کتاب مى پردازیم و اشکالهایى را که بر بستگى حدیقه به اردبیلى شده مطرح مى کنیم امید است که با دید انصاف و حقیقت نگریسته شود.

بررسى دیدگاهها

با توجه به آنچه یاد شد اینک به بررسى دلیلها و برهانهاى سه دیدگاه درباره بستگى و نابستگى حدیقه به اردبیلى مى پردازیم.

حدیقه نوشته اردبیلى

شیخ حرّ عاملى (م:1104) در کتاب رجالى خویش: امل الآمل حدیقه را از اردبیلى دانسته و در کتاب اثناعشریه فراوان از آن سود برده است.

از کتاب اثناعشریه استفاده مى شود که حرّ عاملى در آغاز از برخى ثقات گزارشى 

درباره حدیقه دریافته27 و سپس از احادیث آن کتاب بهره برده است. و در همان زمان در انتساب حدیقه به اردبیلى تردید بوده و وى حدیقه را از اردبیلى مى دانسته و دلیلهایى بر آن اقامه کرده است:

دیدگاه شیخ حر عاملى درباره حدیقه

شیخ حرّ عاملى در موارد گوناگون از حدیقه نقل مى کند و مى نویسد:

(گروهى از صوفیان و طرفداران آنان منکر قدر و منزلت مولى احمد اردبیلى هستند و شمارى از آنان بر این باورند که حدیقه از اردبیلى نیست. این سخن از جهتهایى باطل است:

1 . این که کتاب حدیقه از آن اردبیلى نباشد پذیرفتنى نیست; قابل پذیرش نیست زیرا ناآگاهى افراد دلیل بر نبود این کتاب از اردبیلى نخواهد بود.

2 . نسخه هاى زیاد حدیقه و شهرت آن و انتساب آن به اردبیلى نه د یگران دلیل دیگرى بر این نظر است.

3 . سابقه ندارد در نسبت کتابى به نویسنده آن با این که فاصله زمانى زیاد است این گونه اختلاف شده باشد چه انگیزه اى مى تواند سبب نگاشتن و پدید آوردن کتاب حدیقه و نسبت آن به عالم صالحى مانند اردبیلى باشد.

4 . به جز صوفیه و پیروان آنان کس دیگرى منکر این انتساب نیست وانکار آنان پذیرفتنى نخواهد بود زیرا متهم هستند.

5 . در کتاب مطلبى که موجب انکار شود نیست بلکه حدیقه کتابى تحقیقى و دقیق است که به جز کسى که کتاب به وى نسبت داده شده [مرحوم اردبیلى] دیگرى شایستگى آن را ندارد.

6 . آنچه گفته مى شود که شاهد بر نادرستى انتساب کتاب به اردبیلى است بر مدعى دلالت ندارد و احتمال دارد برخى صوفیان براى ایجاد شبهه و 

طعن افزوده باشند. در عین حال موارد آن اندک شمارند و جدا از اسلوب کتاب که در برخى نسخه ها دیده شد نه تمام آنها.)28

چند نکته درباره سخنان شیخ حر عاملى

1 . در روزگار شیخ حرّ عاملى (پیش از 1096) درباره نویسنده حدیقه اختلاف بوده است.

2 . بستگى حدیقه به اردبیلى از راه اجازه مشایخ که روش معمول فقها بوده به ایشان نرسیده بلکه بسیارى نسخه هاى کتاب و شهرت آن سبب شده که بگویند این اثر از آنِ محقق اردبیلى است.

3 . صوفیان و پیروان آنان حدیقه را از آن اردبیلى نمى دانستنه اند و این از آن جا ناشى شده که حدیقه بخشى دارد علیه صوفى گرایى.

4 . حدیقه اثرى است تحقیقى و مطلبى که برساند این اثر از آنِ اردبیلى نیست وجود ندارد.

5 . گویا در آن روزگار هنوز تحقیق کاملى درباره حدیقه نشده بود که آن را کاشف الحق اردستانى بدانند. روشن است اگر ثابت شود بخش ضد صوفى گرى کتاب از محقق اردبیلى نیست و یا مطالبى بر خلاف تحقیق در آن راه یافته و یا شواهدى بر رد بستگى باشد دیدگاه صاحب وسائل از اعتبار مى افتد و همان پرسشى که وى طرح کرد براى ما نیز مطرح است: چگونه کتابى با کم تر از یک قرن فاصله این گونه درباره نویسنده اش بگو مگوست با این که محقق اردبیلى شاگردان بنامى چون: صاحب مدارک صاحب معالم و ملا عبداللّه تسترى داشته است (تسترى مؤسس حوزه علمیه در عصر صفوى بوده و شاه عباس مدرسه اى به نام وى در اصفهان ساخته است)29 و آیا این نشان نمى دهد که اردبیلى چنین اثرى نداشته است؟

آیا اظهار نظر محقق سبزوارى (م:1090) که در فقه او را پیرو اردبیلى دانسته اند30 و در هنگام تحصیل هم مباحثه فرزند ملا عبدالله بوده31 و مدتى شیخ الاسلام و مدیر 

مدرسه تسترى 32 به واقعیت نزدیک تر نیست که گفته است:

(در فهرست کتابهاى اردبیلى نام چنین کتابى نیامده است؟).

یا اظهار نظر سید عبدالله تسترى در اجازه کبیره که مى گوید:

(انتساب کتاب به اردبیلى ثابت نیست و شواهدى برخلاف آن در متن کتاب موجود است؟)

دیدگاه محدث نورى درباره حدیقه

محدث نورى از مدافعان سرسخت بستگى کتاب حدیقه به اردبیلى است و در خاتمه مستدرک به تفصیل بر آن دلیل و برهان اقامه مى کند:

1 . محدث نورى پس از نقل آنچه در امل الآمل و لؤلؤة البحرین درباره نویسنده حدیقه آمده تلاش مى ورزد صاحب ریاض العلماء را از کسانى به شمار آورد که حدیقه را از اردبیلى مى دانند و از آن جا که صاحب ریاض در شرح حال اردبیلى آن گاه که نوشته هاى اردبیلى را بر مى شمارد نامى از حدیقه نمى برد محدث نورى موارد دیگرى از ریاض العلماء ارائه مى دهد که حدیقه از اردبیلى دانسته شده است.

2 . محدث نورى با اشاره به مواردى که در حدیقه به دیگر کتابهاى اردبیلى ارجاع داده شده و یا مطالب آن با دیدگاه اردبیلى همسویى دارد استناد مى جوید که تمام حدیقه از اردبیلى است.

3 . براى دفاع از این نظر به اشکالهایى که خوانسارى صاحب روضات بر این بستگى کرده پاسخ مى دهد.

4 . در پایان نتیجه مى گیرد که حدیقه از اردبیلى است و کاشف الحق اردستانى که نسخه اى از آن نزد وى بوده حدیقةالشیعه تحریف شده است; زیرا بخشى از دیباچه و بخش صوفیه آن را براى مال دنیا حذف کرده است33.

بررسى دیدگاه محدث نورى

* این سخن محدث نورى صحیح است که صاحب ریاض آن گاه که از تلخیص 

کتاب حدیقةالشیعه محمدبن غیاث الدین یاد مى کند حدیقه را از اردبیلى مى داند و یا در شرح حال ابن حمزه به تلخیص حدیقةالشیعه اردبیلى استناد مى جوید 34 ولى نکته درخور درنگ این است که در شرح حال اردبیلى این نظر را تأیید نکرده و بلکه از پاره اى حاشیه هاى ایشان بر امل الآمل نقل شده که شمارى این بستگى را نادرست دانسته اند.

و در شرح حال اردبیلى کتابى را از اردبیلى نام مى برد با عنوان (حاشیه بر کاشف الحق).35 اگر منظور از کاشف الحق همان کتاب اردستانى باشد دور نیست که همان بخش ضد صوفى گرى حدیقه مراد باشد. در نتیجه کتاب حدیقه در آغاز به عنوان حاشیه بر کاشف الحق مطرح بوده سپس تمام آن با عنوان حدیقه به اردبیلى نسبت داده شده و یا برداشت صاحب ریاض این بوده که حدیقه حاشیه بر کاشف الحق است و نسخه وى عنوان مستقلى نداشته است.

در هر صورت آنچه در ریاض درشرح حال اردبیلى آمده اهمیت بیشترى دارد از آنچه در ضمن شرح حال دیگران بدون توضیح ذکر شده است.

*محدث نورى در خاتمه مستدرک بر این نظر است که نام مقدس اردبیلى در حدیقه یاد شده و در آن به دیگر نوشته هاى خود ارجاع داده که تمام مطالب ارجاعى در کتابهاى دیگر ایشان وجود دارد و مواردى را بر مى شمارد. در نتیجه نمى توان در بستگى حدیقه به مقدس اردبیلى تردید کرد.

پاسخ:

1 . چون کاشف الحق به سال 1058 نوشته شده در مواردى از نوشته هاى اردبیلى بهره برده و تنظیم کننده حدیقه عبارتهاى آن را تغییر داده است.

2 . تنظیم کننده حدیقه در مواردى براى این که ثابت کند حدیقه از اردبیلى است نام ایشان را یاد کرده که برخلاف معمول و عرف نویسندگى است; زیرا یاد نام و مشخصات وقتى است که امکان اشتباه باشد و مقدس اردبیلى در دیگر نوشته هاى خود از این روش استفاده نکرده است.

اینک به بررسى مواردى که محدث نورى اشاره کرده مى پردازیم.

ارجاع به زبدةالبیان

1 . نخستین مورد در ارجاع به زبدةالبیان درباره نماز جمعه است که در بخش صوفیه آمده36 و نبودن آن بخش از اردبیلى روشن خواهد شد.

2 . در بحث صلوات بر پیامبر سخنى را آورده که صلوات در غیر نماز چگونه است و آن گاه حدیثى را از رسول خدا(ص) درباره اهمیت صلوات نقل مى آورد و ادعا مى کند: این عبارت حدیقه همانند ترجمه عبارت زبدةالبیان است ولى با اندک دقتى روشن مى شود که عبارت زبدة با آنچه در حدیقه آمده تفاوت دارد. در آن جا نخست حدیث ذکر شده آن گاه مسأله صلوات بر پیامبر در غیر نماز مطرح گردیده است.

براى روشن شدن تفاوت دو عبارت آنچه در حدیقه و زبده آمده نقل مى کنیم. در حدیقه آمده است:

(اما [صلوات] در غیر نماز خلاف است. بعضى گویند در هر مجلسى یک بار واجب است و بعضى بر آنند که در مدت عمر یک بار واجب است و مذهب ابن بابویه آن است که هرگاه در نماز آن حضرت مذکور شود صلوات فرستادن بر او واجب است و این اصحّ است; چه این دلالت بر رفعت شأن و احسان او مى کند و ما به آن مأموریم37….)

در زبدة البیان پس از نقل: (برخى گفته اند در هر مجلسى واجب است) مى نویسد:

(واختار فى کنزالعرفان الوجوب کلّما ذکر و قال انه اختیار الکشّاف و نقل عن ابن بابویه و انت تعلم انه لم یفهم اختیاره ویمکن اختیار الوجوب فى کلّ مجلس مرّة إن صلّى آخراً. وإن صلّى ثم ذکر یجب ایضاً کما فى تعدد الکفارة بتعدد الموجب اذا تخلّلت وإلاّ فلا ولعلّ دلیل عدم الوجوب الاصل والشهرة المستندان الى عدم تعلیمه(ص) للمؤذنین و ترکهم ذلک مع عدم وقوع نکیر لهم38….)

در کنز العرفان این دیدگاه پذیرفته شده: هرگاه نام پیامبر(ص) یاد شد 

صلوات واجب است. این دیدگاه صاحب کشاف است و از ابن بابویه نقل کرده و تو مى دانى که چنین مطلبى از گفته ابن بابویه به دست نمى آید و امکان دارد گزینش دیدگاه واجب بودن صلوات در هر مجلسى یک مرتبه اگر دیگرى صلوات بفرستد و اگر صلوات فرستاد سپس نام حضرت یاد شد باز واجب است آن گونه که بر شمار کفاره با افزودگى شمار انگیزه ها افزوده مى گردد زمانى که فاصله بیفتد و بدون فاصله تکرار واجب نیست.

شاید دلیل بر واجب نبودن صلوات اصل عدم و شهرت باشد که مستندند به آموزش ندادن پیامبر مؤذنان را بر فرستادن صلوات و ترک صلوات آنان بدون این که روش آنان را رد کند.

این دو عبارت از زاویه هاى گوناگون تفاوت دارند که تنها به دو تفاوت آن اشاره مى کنم:

الف. در حدیقه به ابن بابویه نسبت داده شده که در هنگام نماز اگر نام پیامبر یاد شد صلوات واجب است; اما در زبدةالبیان قول ابن بابویه در فرستادن صلوات اختصاص به نماز ندارد.

ب . در حدیقه نویسنده کتاب فتواى ابن بابویه را برگزیده است; اما در زبدة البیان محقق اردبیلى بر این باور است که صلوات واجب نیست.

ارجاع به رساله اثبات واجب

در کتاب حدیقه در سه مورد به رساله اثبات واجب یا اصول الدین مقدس اردبیلى ارجاع داده شده است: در آغاز مقدمه 39 و در پایان مقدمه40 و در بخش پایانى کتاب در احوال حضرت حجت(عج)41.

محدث نورى اینها را دلیل بر نگارش حدیقه توسط اردبیلى گرفته است. این سخن محدث نورى درست نیست; زیرا اردستانى در کاشف الحق از رساله اثبات واجب اردبیلى در هر سه مورد نقل کرده: هم در آغاز کتاب42 و هم در پایان آن43 تنظیم کنندگان حدیقه عبارت: (مولانا احمد اردبیلى در رساله اثبات واجب 

فرمود) را به (در رساله اثبات واجب یاد کرده ایم) و… تغییر داده اند.

با توجه به نگارش کاشف الحق در سال 1058 طبیعى است که نویسنده آن از کتابهاى اردبیلى (م:993) استفاده کند.

ارجاع به شرح ارشاد

در حدیقه در شرح نزول سوره (هل أتى) عبارت حدیقه نقل شده که پس از نقل آن نکته هایى را در این باره یادآور مى شویم:

(و باید دانست که ایثار حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام اقوى دلیل است بر آن که هر چند کسى صرف مال خود را در خیرات و تصدقات کند اسرافش نتوان گفت چه به رغبتى که در آن فعل از آن حضرت واقع شده بر نفقه کردن و تصدق نمودن زیاده از حدّ حصر است و کدام ترغیب زیاده بر این تواند بود که آن چهار برگزیده کردگار و خادمه ایشان سه روز متصل روزه دارند و به غیر قرص جوى از براى افطار ایشان چیزى نباشد و آن را هم قرض کرده باشند وباز ایشان را روزه باید گرفت و در روز دراز و هواى گرم مدینه در آن حالت که ایشان را به غیر از آب از براى سحور و افطار چیزى نباشد و بر آن بى چیزى صبر کنند و از سر آن جُو نیز در گذرند و به فقیر ومحتاج دهند و باز به آب افطار نمایند چنانکه در شرحى که بر ارشاد فقه این فقیر نوشته به تقریب مذکور گشته در کتاب زکوة در تحت آیه (یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو) انتهى.)

عبارتى که صاحب مستدرک نقل کرده با آنچه در حدیقه موجود آمده اندک اختلافى دارد.

محدث نورى که در کتاب مجمع الفائده شرح ایثار خاندان پیامبر(ص) را نیافته 

است مى نویسد:

(والظاهر انه (رحمه الله) کتبه فى کتاب الصدقة و هو من جملة ماضاع من شرح الارشاد44…)

گویا ایشان جریان را در کتاب صدقه شرح ارشاد نوشته که از جمله بخش نابوده شده شرح ارشاد است.

محققان خاتمه مستدرک نیز سخن صاحب مستدرک را تصدیق کرده اند که در کتاب زکات شرح ارشاد که چاپ شده کلام اردبیلى نیست همان گونه که محدث نورى نوشته است.

نقد و بررسى

حقیقت آن است که محدث نورى اگر به مقایسه کاشف الحق و حدیقه مى پرداخت اطمینان مى یافت که حدیقه تحریف شده کاشف الحق است ولى چه باید کرد با این که نسخه اى از کاشف الحق داشته به چنین کارى دست نیازیده است.

این مورد را یکى از مواردى مى توان به شمار آورد که ثابت مى کند حدیقه تحریف شده کاشف الحق است; زیرا همان گونه که خود محدث نورى یاد کرده در کتاب کاشف الحق بحث درباره ایثار امیرالمؤمنین(ع) این گونه آغاز شده است.

(و ملا احمد اردبیلى در شرحى که بر ارشاد فقه نوشته گفته که ایثار حضرت امیر علیه السلام دلیلى است قوى بر آن که هر چند کسى صرف مال خود در خیرات و تصدقات کند اسرافش نتوان گفت…)45

اردستانى آنچه به اردبیلى نسبت داده درستى انفاق در صورت نیاز است و مستند اردبیلى در این نظر ایثار خاندان على(ع) است که با نیازمندى انفاق کردند و این مطلب در کتاب زکات مجمع الفائده وجود دارد.

در پایان کتاب زکات مقدس اردبیلى فوائدى را یاد مى کند از جمله:

(انما ینبغى الصدقة من فاضل مؤنة الرجل و عیاله على الدوام لانّ الله تعالى 

نهى عن التبذیز ولغیره مثل قوله علیه السلام و ابدء بمن تعول. و فیه تأمل لما فى سورة هل أتى و غیرها مثل قوله علیه السلام46…)

شایسته است که همیشه صدقه از اضافه خرج مردو خانواده اش باشد; زیرا خداوند تعالى از تبذیر و اسراف باز داشته و به خاطر غیر آن مانند قول معصوم که فرمود: به نان خورانت آغاز کن.

و در این دیدگاه اشکال است به خاطر آنچه در سوره هل اتى آمده [با این که خانواده على(ع) نیاز داشتند انفاق کردند] و غیر این سوره از روایات….

بنابر این سخنى که اردستانى از شرح ارشاد اردبیلى نقل کرده درست است و نیازى نیست که به کتاب موهوم صدقه مفقود شده اردبیلى مراجعه کنیم بلکه باید یادآور شویم که شمارى براى تحمیل دیدگاههاى خود حاضرند نسبتهاى ناروا به شخصیتى مانند اردبیلى بدهند و آنچه را ننوشته و نگفته از آن وى بدانند.

تنظیم کننده حدیقه نام اردبیلى را از آغاز جمله به پایان آن منتقل کرده و جمله هاى آن را نامفهوم ساخته و در چاپهاى جدید حدیقه بر آن و اوى افزوده اند.

(چنانکه در شرحى که بر ارشاد فقه این فقیر نوشته به تقریب مذکور گشته و در کتاب زکوة در تحت آیه (یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو) در مجمع البیان مسطور است که (ولیس ذلک مخصوصاً بهم بل کل من یفعل ذلک یناله)47

با این تغییر نیز اشکال باقى است; زیرا منظور از کتاب زکات کتاب زکات شرح ارشاد خواهد بود که چنین مطلبى در آن نیست. و اگر ما (واو) را پس از کتاب زکات قرار دهیم و جمله را مستقل بگیریم تا اندازه اى اشکال بر طرف مى شود ولى مشکل دیگرى رخ مى دهد و آن نبود چنین مطلبى در مجمع ا لبیان در شرح آیه عفو است و این یکى دیگر از اشکالهاى تغییر عبارت کاشف الحق خواهد بود.

علت این اشکال آن است که تنظیم کنندگان حدیقه بخشى از مطالب کاشف الحق را در این جا حذف کرده اند.48

پاسخ محدث نورى به اشکالها

محدث نورى پس از بیان این نکته که حدیقه از آن اردبیلى است اظهار مى دارد:

(شگفت است که صاحب روضات الجنات اشکالهایى را مطرح ساخته و در این انتساب تردید کرده است).49

سخن خوانسارى در روضات:

(گروهى بر این باورند که حدیقه از اردبیلى نیست و از مجلسى نیز نقل شده که ثابت نگردیده است; زیرا دلیلى بر انتساب نیست. و به جهت نقل از اشخاص ضعیفى که اثرى در کتابهاى معتمد ندارند یا به جهت این که مضمون کتاب در میان شیعیان عجمى قبلى وجود دارد به جز اندکى از مقدمه آن (آن گونه که گفته شده) یا به خاطر دورى امکان تألیف چنین کتابى با این سیاق و زبان از محقق اردبیلى که در نجف زندگى مى کرده است و این همانند دورى انتساب (تذکرة الائمه) معروف به علامه مجلسى است50….)

در واقع محمد باقر خوانسارى پنج نکته را به عنوان اشکال مطرح ساخته و محدث نورى به دو اشکال آن پاسخ داده و بقیه را مهم ندانسته است.

1 . رد بستگى حدیقه به اردبیلى از سوى علما: خوانسارى بر این باور است که شمارى از علماى شیعه بستگى حدیقه را به اردبیلى ثابت ندانسته اند گرچه نام آنان را نبرده اما شاید نظر وى دیدگاه محمدباقر سبزوارى باشد که یاد شد و یا نظر به اظهار نظر تسترى داشته باشد در (اجازه کبیره); زیرا خوانسارى آن را دیده و به آن عنوان (تکمله امل الآمل) داده است51 و در کلام مشایخ اجازه چنین انتسابى دیده نشده است.

2 . دیدگاه علامه مجلسى درباره حدیقه: در طرائق الحقایق52 بیان مى کند: از این که علامه مجلسى در ردّ صوفیه از کتاب حدیقه استفاده نبرده استفاده مى شود که وى 

حدیقه را از اردبیلى نمى دانسته ولى صاحب روضات این سخن را از مجلسى ثابت نمى داند.

گویا علامه مجلسى در نوشته هاى خویش مطلبى از حدیقه نقل نکرده; از این روى محدث قمى هشت روایتى را که تنها در حدیقه در نکوهش صوفى گرایان آمده در سفینةالبحار آورده است53 و برخى چنین پنداشته اند چون روایات در سفینه آمده در بحار نیز وجود دارد.

اما علامه در عین الحیات نام ده تن از علماى شیعه را یاد مى کند که علیه صوفیه کتاب نوشته اند که از جمله آنان مولانا احمد اردبیلى که زبدةالعلماء و المتورعین است.54

گویا علامه مجلسى در این اظهار نظر تحت تأثیر شیخ حرّ عاملى در اثناعشریه بوده که نام عالمان شیعه را آورده است.

3 . نقل از ضعیفان: اشکال دیگر خوانسارى این بود که در حدیقه از اشخاص ضعیف نقل شده است.

محدث نورى پاسخ مى دهد که نقل روایات ضعیفان براى ردّ طرف مقابل نه تنها اشکال ندارد بلکه در مواردى لازم است. امکان دارد ما سند روایتى را نپذیرفته باشیم اما چون دشمن آن را پذیرفته از آن روایت علیه وى بهره بریم و در باب معجزه و فضیلتها در سند روایات آسان گیرند.55 سخن محدث نورى در جاى خود درست است; اما نسبت به حدیقه درست به نظر نمى رسد; زیرا تنها سخن این نیست که در حدیقه از روایات ضعیف علیه طرف مقابل استفاده شده بلکه مطلب این است: روایاتى نقل شده که در کتابهاى مورد اعتماد پیشینیان نیست و تنها در حدیقه آمده; روایاتى که از نظر سند ضعیف هستند و ربطى به قانع کردن طرف مقابل ندارند درست معرفى شده اند و روایاتى نقل شده که در شأن ائمه نیستند به اضافه افسانه هاى بى اساس.

4 . وجود کتابى همانند حدیقه: خوانسارى مى نویسد: گفته اند: کتابى همانند حدیقه وجود داشته که تنها در بخشى از دیباچه با حدیقه تفاوت دارد.

اگر منظور خوانسارى این باشد که پیش از محقق اردبیلى چنین کتابى بوده درست به نظر نمى رسد; اما اگر نظر ایشان این باشد که پیش از این که حدیقه به دست ما برسد چنین کتابى وجود داشته و منظور کاشف الحق باشد دور نیست; زیرا حدیقه همان تحریف شده کاشف الحق است به افزوده بخش صوفیه.

اما محدث نورى پاسخ مى دهد که ما گفتیم کاشف الحق تحریف شده حدیقه است. دیدگاه محدث نورى نقل و نقد شد و بیان گردید که نمى توان کاشف الحق را تحریف شده حدیقه دانست بلکه مطلب بر عکس است.

محدث نورى دیگر اشکالها را همانند سخن کودکان مى داند و از آن در مى گذرد.

5 . نثر: از اشکالهاى محتوایى که خوانسارى در روضات مطرح کرد این بود که چگونه امکان دارد کسى که زبان اصلى وى ترکى است و در نجف که به زبان عربى سخن مى گویند زندگى مى کرده کتابى به فارسى روان بنگارد.

صاحب مستدرک از این اشکال در مى گذرد و آن را درخور جواب نمى داند; اما نکته اى که بیان شد درخور توجه است.

روانى نثر حدیقه از آن جهت است که همان کتاب کاشف الحق اردستانى است و زبان علمى در هند و دربار قطب شاهیان زبان فارسى بوده; از این روى قاضى نورالله شوشترى کتاب مجالس المؤمنین را به فارسى مى نگارد و…

در مقدمه نسخه خطى کاشف الحق آمده:

(این قلیل البضاعه قلیل الاستطاعه العبد الضعیف الجانى معزالدین اردستانى را نیز به موجبِ من تشبه بقوم فهو منهم به خاطر فاتر رسید که رساله جداگانه در اثبات امامت امام بحق و پیشواى مطلق ساقى حوض کوثر امیرالمؤمنین حیدر علیه صلوات الله الملک الاکبر و نفى خلافت 

دیگران بنویسد…. بر وجه ایجاز و اختصار به عبارت فارسى معرّا از تکلفات لازمه تألیفات و مبرّا از الفاظ غیر مأنوسه وارده در تصنیفات….56)

روشن شد که نویسنده مقید بوده که کتاب خود را به فارسى که زبان علمى در هند بوده بنگارد و در متن حدیقه نیز شواهدى وجود دارد که نشانه اهتمام به فارسى در آن دیار است.

در بحث اولى الامر پس از نقل روایتى ازامام صادق(ع) که مراد از او لوالامر معصوم است به عقائد اهل سنت اشاره مى کند و مى نویسد:

(کسى که یک سطر از گلستان و دو بیت از بوستان را نمى فهمد چگونه مى توان از او اطاعت و پیروى کرد.)

استشهاد به فهم گلستان و بوستان حکایت از آن دارد که کتاب در محیطى نگارش یافته که این دو اثر از نظر علمى مطرح بوده اند.

آیا در نجف یا اصفهان و یا اردبیل به این دو کتاب بعد علمى مى دادند؟

عالمان سنى که گلستان را نمى فهمیدند چه کسانى بودند؟

بى گمان این متنها در هند از کتابهاى درسى بوده و این دلیل خوبى است بر تعیین مکان نگارش کتاب.

به گفته شهید مطهرى این کتابها تا پیش از تسلط انگلستان بر هند جزو متون درسى مدارس بوده است.57

نویسنده حدیقه با این توجه نوشته سنیان این دو کتاب را نمى فهمند تا چه رسد به قرآن و معناى اولى الامر:

(و از جمله چیزهائى که طرفگى دارد و شنیدنى است این که به اعتقاد اهل سنت اولى الامرى که حق تعالى کافه عباد و جمیع بندگان خود را به اطاعت و انقیاد ایشان امر فرموده یکى سلطان روم و دیگرى خان ازبک است سبحان الله! جمعى که از فهمیدن سه سطر گلستان و دو بیت بوستان 

عاجز باشند قطع نظر از آن همه فسق و فجور که از ایشان سر زده و مى زند ایشان را با محکم و متشابه و مدلولات و بینات قرآنى و منزلات آسمانى چه آشنایى.)58

جالب است که بدانیم در نسخه خطى کاشف الحق این عبارت آمده منتهى در آن جا نام سلطان روم و خان ازبک ذکر شده است:

(یکى سلطان مراد روم و یکى عبدالمؤمن اوزبک است جمعى که از فهمیدن سه سطر گلستان59…)

این روش تنظیم کننده حدیقه است که در مواردى نکته هایى را حذف و جمله هایى مى افزاید و در مواردى عبارت را تغییر مى دهد.

در موردى که در کاشف الحق از حکومت صفویه و قطب شاهیان یاد شده در حدیقه تنها به یاد نام صفویه بسنده شده است.60

مقایسه نثر حدیقه و اردبیلى

براى این که تفاوت نثر اردبیلى با آنچه در حدیقه و در واقع کاشف الحق آمده به خوبى روشن شود و اشکال صاحب روضات آشکار گردد نمونه اى از نثر حدیقه و نثر اردبیلى را به نقل از نسخه خطى رساله اصول الدین یا اثبات الواجب اردبیلى61 نقل مى کنیم: در ترجمه جمله معروف عمربن خطاب در تبریک ولایت على(ع) در غدیر خم در کتاب کاشف الحق و حدیقه چنین آمده است:

(و عمر بر آن هم افزوده گفت: (بخ بخ اصبحت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنه) این کلمه را عرب در حال رضا و وقت تعجب استعمال مى کنند به جاى یه یه در زبان عجم یعنى یه یه امام و سردار شدى بر من و سایر مؤمنان)62

در حدیقه به جاى به به پهْ په آمده است.

اما همین سخن عمربن خطاب در اصول الدین محقق اردبیلى با عبارت و ترجمه 

دیگرى آمده است:

(و عمر دست حضرت امیر را گرفت و بیعت کرد و گفت:

(بخ بخ لک یا ابن ابى طالب اصبحت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنه)

یعنى خوبى و نیکویى باد ترا اى پسر ابى طالب صباح کردى و حال آن که مولاى منى و مولاى جمیع مؤمنین و مؤمنات.

پس باقى مردان و زنان مأمور شدند که بیعت با آن حضرت نمایند و آن حضرت را مبارک باد گویند.)63/p> آیا این دو ترجمه از آن یک شخص است؟

در حدیقه توجه به واژه عجم شده چون در محیط هند به بنگارش در آمده و در آغاز بخ بخ به فارسى معنى گردید و با آنچه اردبیلى آورده از نظر متن عربى و ترجمه فارسى تفاوت فراوان دارد.

به جاى (یه یه) (خوبى و نیکویى) آورده و جمله (صباح کردى) نشانه پیوند مترجم با زبان عربى است.

البته این بدان معنى نیست که نثر فارسى اردبیلى نامفهوم است بلکه نشانگر تفاوت بین دو نثر است.

از آنچه تا کنون یاد شد مشخص گردید که استدلالهاى محدث نورى در بستگى حدیقه به اردبیلى بنیان سستى دارد بلکه محتواى کتاب در بخش غیر صوفیه ثابت مى کند که حدیقه بیانگر دیدگاههاى اردبیلى نیست بلکه با تغییر عبارتهاى کاشف الحق (که نمونه آن را درباره سوره هل اتى آوردیم) آن را به نام اردبیلى منتشر کردند.

با توجه به همین نکته مى توان گفت: قول دوم صحیح به نظر مى رسد و باید دلیلهاى آنان نیز مورد توجه قرار گیرد اما از آن جا که پذیرندگان دیدگاه سوم تنها به یکى از دیدگاههاى اردبیلى استشهاد کرده اند و خود تأیید کننده نظر دوم است به نقل و بررسى آن مى پردازیم.

نبودن بخش صوفیه حدیقه از آن اردبیلى

دیدگاه دیگرى که یاد شد این بود که بخش صوفیه حدیقه از اردبیلى نیست بلکه به آن کتاب افزوده اند این دیدگاه از میرزاى قمى (م: 1231) و شاگردش نقل شده است.

دلیل مهم آنان این است که در این بخش علیه وحدت وجود زیاد سخن گفته شده در حالى که محقق اردبیلى در حاشیه شرح بر الهیات تجرید قائل به وحدت وجود است.

عالم فاضل حاج محمدجعفر همدانى کبوتر آهنگى معروف به مجذوب على شاه (م:21) ذیقعده 1238) از شاگردان میرزاى قمى و داراى اجازه از وى و داراى نوشته هاى بسیار از جمله: مراحل السالکین 64 مرآت الحق و… در مرآت الحق در بحث وحدت وجود جریان گفت و گوى خود را با میرزاى قمى بیان مى کند و اظهار مى دارد:

(حدیقةالشیعه از نوشته محقق اردبیلى است اما برخلاف حاشیه تحقیقى خود بر الهیات تجرید سخن گفته; زیرا در بحث توحید تجرید در رد شبهه ابن کمونه یهودى متمسک به وحدت وجود شده و در این زمینه موافق محقق خفرى و تمام بودن دلیل را بسته به آن دانسته است.

در هنگام تحصیل علوم شرعیه فرعیه در خدمت مولانا محقق و مدقق میرزا ابوالقاسم قمى رحمةالله علیه سخنى طولانى از فضیلت دقت زهد و ورع محقق اردبیلى به میان آمد.

من گفتم: ایشان قائل به وحدت وجودند میرزا قمى منکر آن شدند.

گفتم: این مطلب را در حاشیه الهیات تجرید گفته آیا به نظر عالى رسیده است.

گفت: بلى در نجف اشرف حاشیه ایشان را دیده ام. چنانچه حاشیه را دارید فردا همراه خود بیاورید.

همین که به منزل رسیدم یکى از افراد محرم خود را فرستاد که موضع مسأله را معین نمایید و کتاب را به خدمت ایشان برد.

فردا که به خدمت ایشان رسیدم اظهار تعجب و غرابت مى کرد و آن را مؤید سخنى دانست که شنیده بود: که این بخش صوفیه حدیقه از اردبیلى نیست.)65

این گفت و گو در حاشیه چاپ جدید مستدرک الوسائل نقل شده است.66

دیدگاه محقق اردبیلى درباره وحدت وجود

همان گونه که در این گفت و گو یاد شده محقق اردبیلى در حاشیه بر الهیات شرح جدید تجرید قائل به وحدت وجود شده است.

محقق اردبیلى این حاشیه را در نجف در هنگامى که فرزندش این کتاب را مى خوانده در روز چهارشنبه 13 ربیع الاول سال 986 به پایان رسانده است;67 بنابر این از جمله آخرین نوشته هاى وى به شمار مى آید.

منظور از وحدت وجود در کلام اردبیلى وحدت با جمیع اشیاء یا به تعبیر دیگر وحدت وجود با موجود نیست بلکه ممکن است مراد اتحاد سنخ وجود و مراتب قوه و ضعف براى آن باشد یا مراد این است که وجود واحد داراى تجلیهاى گوناگون است.

در بحث نفى شریک از بارى مى نویسد:

(هذا کله معقول اذا لم یکن الوجوب والوجود واحداً و قد مرّبل ادعى البدیهة فى انّهما واحدٌ لا بمعنى الامر المنتزع الاعتبارى بل بمعنى الامر الحقیقی… و بالجمله حقیقة الواجب عین الوجود والوجود المؤکد الذى هو الوجوب واحد68….)

در ادامه بحث در پاسخ به اشکال مى نویسد:

(فیندفع ایضاً بانّ الوجوب واحد فانّه وجود مؤکّد والوجود واحد کما مرّ).69

این سخنان محقق اردبیلى مؤید اظهار نظر محقق قمى است و درخور حمل بر وحدت وجود.

مخالف نبودن اردبیلى با فلسفه و عرفان

با مطالعه حاشیه اردبیلى بر الهیات شرح جدید تجرید [قوشچى] این اطمینان به دست مى آید که محقق اردبیلى نه تنها مخالف فلسفه و عرفان نیست بلکه خود از فلاسفه بوده و عرفا را ارج مى نهاده است; زیرا آن جا که سخن از عالم تر بودن على(ع) بر دیگر صحابه مطرح شده تمام فرق و سرچشمه بیشتر دانشها را امیرالمؤمنین(ع) مى داند و درباره عرفان یا علم تصفیه باطن مى نویسد:

(ومنها علم تصفیة الباطن و معلوم ان نسبة جمیع الصوفیه ینتهى الیه)70

از دانشهایى که از على(ع) سرچشمه مى گیرد دانش تصفیه باطن است و روشن است که تمام صوفیان به ایشان مى رسند.

و زمانى که درباره برترى شأن و بزرگوارى خاندان پیامبر سخن مى گوید استدلال مى کند که از دلیلهایى که بر بزرگى مرتبت این خاندان دلالت دارد خدمت اشخاصى مانند: بایزید بسطامى و معروف کرخى به این خاندان است.

(ومما یدّل على علوّ شأنهم انّ افضل المشایخ و اعلاهم درجة هو ابویزید البسطامى و کان سقّاءً فى دار جعفر الصادق علیه السلام و اما معروف الکرخى فانه أسلم على یدى على بن موسى الرضا علیه السلام فکان بوّاب داره و بقى الى هذه الحالة الى آخر عمره)71

و از مواردى که دلالت بر والایى خاندان پیامبر دارد این است که گرامى ترین مشایخ صوفیه و بلند آوازه ترین آنان به نام بایزید بسطامى سقاى منزل امام صادق(ع) بود و اما معروف کرخى به دست امام رضا(ع) مسلمان شد و دربان منزل حضرت بود و تا آخر عمر به خاندان پیامبر علاقه مند بود.

اما در حدیقه در بخش صوفیه در موارد بسیار از بایزید بسطامى به بدى یاد شده و 

در شرح زندگانى امام صادق(ع) سقایى وى براى آن حضرت پذیرفته نشده است.

(و سنیان بسته اند که بایزید بسطامى سقاى خانه امام جعفر صادق(ع) بود و عوام این را بر او افزوده اند که: امام فرزند خود محمد را با او به بسطام فرستاد و اهل بسطام او را کشتند و بدان که این محض افتراء است و بایزید در زمان امام جعفر(ع) نبوده….)72

چنانچه سخنان اردبیلى را در این جا براى ساکت کردن طرف مقابل بدانیم کرامتى را که در زبدةالبیان در شأن سفیان ثورى نقل کرده که از عظمت خدا در پشت مقام ابراهیم بى هوش شد 73 نمى توانیم منکر شویم; زیرا در آن جا بحث اردبیلى درباره تفکر در خلقت و تدبر در آیات الهى است و کار سفیان ثورى را به استشهاد مى گیرد.

اما در حدیقه از سفیان ثورى به بدى یاد گردیده است.74

امّا فلسفه محقق اردبیلى فلسفه را در اصفهان فراگرفته است75 و از حاشیه وى بر تجرید نیز این مطلب استفاده مى شود.

اما دربخش صوفیه76 و بخشهاى دیگر حدیقه 77 از فلاسفه به بدى یاد شده و آنان دشمن دین معرفى شده اند.

این اظهار نظر در کاشف الحق وجود داشته78 و در حدیقه نیز پابرجا شده است.79 اما اردستانى بر اساس توجهى که به نثر فارسى داشته به اشعار عرفاء استناد مى کرده که در سرتاسر حدیقه این اشعار حذف شده اند.80

بنابر این نه تنها بخش صوفیه بلکه دیگر بخشهاى کتاب نیز از اردبیلى نیست و چون نویسنده بخش صوفیه ناشناخته است احادیث آن درخور اعتماد نخواهد بود مگر این که در کتابهاى معتبر پیش از حدیقه وجود داشته باشند.

ممکن است در پاسخ به آنچه یاد شد گفته شود که محقق اردبیلى حدیقه را پس از شرح تجرید نگاشته و از آخرین نوشته هاى اوست. در نتیجه حدیقه ناسخ تمام دیدگاههاى گذشته وى است! این سخن درست نیست; زیرا:

نخست آن که: حدیقه برخلاف کتابهاى اردبیلى تاریخ پایان تدوین ندارد که چنین 

ادعایى بر فرض درستى بستگى پذیرفته شود.

دو آن که: برابر نظر کسانى که حدیقه را از آن اردبیلى مى دانند در حدیقه به تمام کتابهاى مهم اردبیلى ارجاع داده شده اما به شرح تجرید هیچ اشاره اى نگردیده پس معلوم مى شود شرح تجرید از آخرین نوشته هاى اردبیلى است.

سه آن که: اگر اردبیلى از آنچه پیش تر گفته برگشته و حدیقه از آخرین نوشته هاى او بود بایسته بود که اشاره مى کرد آن گونه که چند سطر پیش از (باب در ذکر مذاهب صوفیه) بدون هیچ مناسبتى آمده که اگر پیش تر قرب الاسناد را دیده بودم به گونه اى روشن تر درباره نماز جمعه سخن مى گفتم.

چهار آن که: مخالفتى که در حدیقه با فلسفه و عرفان شده بر هیچ روى با مشرب اردبیلى در مجمع الفائده و زبدةالبیان و حاشیه تجرید سازگار نیست.

نابستگى حدیقه به اردبیلى

با توجه به سست بودن دلیلهاى دیدگاه نخست که حدیقه از آن اردبیلى است و درستى دیدگاه دوم دلیلها و شواهدى را که بر نابستگى دلالت دارند نقل مى کنیم و همان گونه که پیش از این یاد شد در ضمن این ادعا نیز مطرح خواهد گردید که حدیقه همان کاشف الحق اردستانى است که با دگرگونیهاى اندک به اضافه بخش صوفیه به نام اردبیلى منتشر شده است.

آنچه در این بحث برآنیم بررسى محتوایى کتاب و بیرون آوردن دلیلها و شواهد از متن آن است.

یادآورى: پاره اى شواهد به تنهایى درخور ارائه نیستند; اما تأیید کننده این نظرند.

باید توجه داشت آنان که حدیقه از آن اردبیلى مى دانند تمام حدیقه را از وى مى دانند و اهمیت حدیقه از نظر آنان بخش مربوط به صوفیه است; از این روى در مقام استدلال ما به تمام حدیقه استناد خواهیم کرد.

نگارش حدیقه پس از اردبیلى

مهم ترین دلیلى که بستگى حدیقه را به اردبیلى نیست مى سازد نگارش حدیقه پس از اردبیلى است.

تنظیم کنندگان حدیقه با این که تلاش بسیار ورزیده اند که نگارش کتاب را با زمان محقق اردبیلى هماهنگ سازند و از این روى نام قاضى نورالله شوشترى را هرجا در کاشف الحق بوده حذف کرده اند 81 به طور کامل در این طرح خود موفق نبوده اند و شواهدى به جاى گذاشته اند که بستگى کتاب را به محقق اردبیلى نیست مى کند. این دلیلها هم در بخش صوفیه و هم در بخشهاى دیگر کتاب دیده مى شوند.

1 . منابع: در باب منابع بیشتر از کتابهاى پیش از اردبیلى نقل شده و در مواردى از کتابهایى استفاده شده که زمان نگارش آنها با دوران محقق اردبیلى فاصله اندک دارد و امکان نقل از آنها را بعید مى نماید مانند کتاب صواعق ابن حجر هیتمى82 (م:974) که در مکه نگارش شده83 و قاضى نورالله شوشترى (م:1019) بر آن نقدى نگاشته است.

در موردى دیگر روایتى را در نکوهش صوفیه نقل کرده که به نظر مى رسد منبع وى بحارالانوار علامه مجلسى بوده است.

(و دیگر آن که این گروه و مایلین و معتقدین ایشان چنانکه در حدیث وارد است سه طایفه اند: گمراهان و فریبندگان و غافلان و به روایت بحار عوض عبارت غافلان احمقان واقع است و در حدیث دیگر به جاى آن کلمه جاهلان مذکور است.)84

تعبیر بحار در این جا به طور دقیق مشخص نیست آیا کتاب بحارالانوار منظور است یا چیز دیگر. اگر آن را بحارالانوار بدانیم که ظاهر آن هم همین را مى رساند و با توجه به این که چنین حدیثى در بحارالانوار وجود ندارد تنظیم کنندگان کتاب خواسته اند علامه مجلسى را که مخالف صوفیه بوده هماهنگ با دیدگاه خود معرفى کنند