تعداد نشریات | 54 |
تعداد شمارهها | 2,390 |
تعداد مقالات | 34,390 |
تعداد مشاهده مقاله | 13,078,663 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 5,760,076 |
نظریه شخصیت حقوقى، نقطه عطفى در فقه آیتالله طباطبایى یزدى | ||
فقه | ||
مقاله 4، دوره 19، شماره 73، مهر 1391، صفحه 66-107 | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
نویسنده | ||
سید ضیاء مرتضوی | ||
تاریخ دریافت: 13 بهمن 1394، تاریخ پذیرش: 13 بهمن 1394 | ||
چکیده | ||
شخصیت حقوقى از مهمترین و گستردهترین مفاهیم حقوقى است و در سطح ادله اولیه و منابع فقه، مبانى روشن و ادله استوارى براى اصل آن وجود دارد; اما مسائل و مباحث آن در ادبیات فقهى ما به فراخور اهمیت آن، غنى نیست. رگههایى از پذیرش اصل این موضوع را مىتوان در آراى فقهى برخى از فقهاى پیشین، نشان داد; اما آیتالله سیدمحمد کاظم طباطبایى یزدى را باید در پذیرش این نهاد حقوقى و گسترش مباحث مربوط به آن، یک نقطه عطف به شمار آورد. وى فقیهى است که علاوه بر پذیرش روشن این نهاد در بحث زکات و وقف و غیر آن، به استدلال پرداخته و توانسته فقهاى پس از خود را همراه سازد; فقهایى که حتى اگر در برخى مصادیق مسأله با وى همراهى نکردهاند، کسى از آنان را نیز سراغ نداریم که با اصل سخن وى و در درستى اعتبار حقوقى براى عناوین و اشیائى که همانند انسان داراى شخصیت طبیعى و حقیقى نیستند، مخالفت کرده باشد. این مقاله پس از نشان دادن پیشینه نگاه این فقیه نامدار، به تبیین نظر و استدلال و برجستگى دیدگاه وى مىپردازد و ارزیابى نگاه وى را - که بخشى از فقهاى بعدى آن را در شرح یا حاشیه سخن صاحب عروه آوردهاند - پیش رو مىگذارد. مقاله نشان مىدهد که برخى از فقیهان چگونه پایههاى لزوم پذیرش شخصیت و اهلیت حقوقى را براى عناوین و موضوعات اعتبارى یا اعیان خارجى، محکم ساختهاند و برخى مانند امامخمینى به صراحت با کاربرد همین واژه، آن را براى موضوعات اعتبارى، معتبر و داراى اثر فقهى و حقوقى شمردهاند. اما بررسى جامع و موضوعى مسأله و پىگیرى ادلهاى که مىتوان در فقه بر آن آورد، کارى است که نگارنده به مناسبت پژوهشى دیگر، در دست انجام دارد. | ||
کلیدواژهها | ||
طباطبایى یزدى؛ صاحب عروه؛ شخصیت حقوقى؛ زکات؛ وقف؛ ملکیت | ||
اصل مقاله | ||
یکى از گستردهترین مفاهیم حقوقى، مفهوم »شخصیت حقوقى« است. قلمرو این مفهوم، طیف وسیعى از مقررات و چهارچوبهاى حقوقى میان کشورها و درون آنها، و از گستردهترین نهادهاى بینالمللى تا کوچکترین شرکتها و مؤسسات را در بر مىگیرد. این مفهوم از منظر حقوقى و در منابع حقوقدانان، پیشینه قابل توجهى دارد; اما در منابع فقهى و به رغم خاستگاه و مبانى روشن و ادله محکم، و به رغم پاىبندى فقها به برخى مصادیق و لوازم آن در فقه، به آن به صورت مستقل و گسترده، توجه کافى نشده است; و تنها در این اواخر، شاهد برخى مباحث فقهى درباره ارزیابى اصل آن هستیم. در حالى که به روشنى در قوانین اصلى و عادى جارى در کشور، شاهد پذیرش و پاىبندى به لوازم و آثار حقوقى آن مىباشیم. پیداست که بخش عمدهاى از این واقعیت، ناشى از این است که این نیاز در گذشته در مقایسه با مناسبات پیچیده و گستردهاى که دولتها و جوامع کنونى پیدا کردهاند، بسى محدود بوده است. شناخت واژگانى شکلگیرى زمینه نظریه الف) پرداخت زکات ب) وقف بر جهات برداشت خدشهدار ج) موارد احتمالى دیگر ورود و نظریهسازى صاحب عروه الف)پذیرش شخصیت حقوقى در بحث زکات استدلال صاحب عروه بر نظریه پىگیرى نگاه صاحب عروه همراهى و حمایت فقهاى معاصر نگاه امامخمینى(ره) | ||
مراجع | ||
منابع 1. آملى، میرزا محمدتقى: مصباح الهدى فى شرح العروة الوثقى، 12ج، مؤلف، تهران، 1380ق. 2. اشتهاردى، علىپناه: مدارک العروة، 30ج، دار الأسوه، تهران، 1417ق. 3. امام خمینى، سیدروحالله موسوى: استفتاءات، 3ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، پنجم، 1422ق. 4. امامى، سیدحسن: حقوق مدنى، اسلامیه، تهران، ششم، 1356ش. 5. انصارى، زکریا: أسنى المطالب فى شرح روض الطالب، تحقیق محمد محمد تامر، 4ج، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1422ق. 6. بجیرمى شافعى، سلیمان بن محمد: تحفة الحبیب على شرح الخطیب، 5ج، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1417ق. 7. بحرانى آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم: الحدائق الناضرة فى أحکام العترة الطاهرة، 25ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1405ق. 8. تبریزى، جعفر سبحانى: الزکاة فى الشریعة الإسلامیة الغراء، 2ج، مؤسسه امام صادق)ع(، قم، 1424ق. 9. حائرى، سیدعلى بن محمد طباطبایى: ریاض المسائل، 16ج، مؤسسه آلالبیت)ع(، قم، 1418ق. 10. حائرى، سیدکاظم حسینى: فقه العقود، 2ج، مجمع اندیشه اسلامى، قم، دوم، 1423ق. 11. حکیم، سیدمحسن طباطبایى: مستمسک العروة الوثقى، 14ج، مؤسسة دارالتفسیر، قم، 1416ق. 12. حلبى، ابنزهره، حمزة بن على حسینى: غنیة النزوع إلى علمى الأصول و الفروع، مؤسسه امام صادق)ع(، قم، 1417ق. 13. حلّى، ابنادریس، محمد بن منصور بن احمد: السرائر الحاوى لتحریر الفتاوى، 3ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، دوم، 1410ق. 14. حلّى، جمالالدین احمد بن محمد اسدى: المهذب البارع فى شرح المختصر النافع، 5ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1407ق. 15. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى: تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، 6ج، مؤسسه امام صادق)ع(، قم، 1420ق. 16. -: تذکرة الفقهاء، مؤسسة آلالبیت)ع(، قم، 1388ق. 17. -: مختلف الشیعة فى أحکام الشریعة، 9ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، دوم، 1413ق. 18. حلّى، محقق، نجمالدین جعفر بن حسن: المعتبر فى شرح المختصر، 2ج، مؤسسه سیدالشهداء)ع(، قم، 1407ق. 19. -: شرائع الإسلام فى مسائل الحلال و الحرام، 4ج، مؤسسه اسماعیلیان، قم، دوم، 1408ق. 20. حلّى، مقداد بن عبدالله سیورى: التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، 4ج، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، قم، 1404ق. 21. خرازى، سیدمحسن: مجلة فقه أهل البیت)ع( )بالعربیة(، مقاله: البنوک، دراسة بى اقسامها و احکامها، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت)ع(، العدد 35، قم. 22. -: مجله فقه اهل بیت)ع( )فارسى(، مقاله: پژوهشى در اقسام بانکها و احکام آنها، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل)ع(، شماره 43، قم. 23. خویى، سیدابوالقاسم موسوى: موسوعة الإمام الخوئى، 33ج، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئى، قم، 1418ق. 24. راوندى، قطبالدین سعید بن عبدالله: فقه القرآن، 2ج، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، قم، دوم، 1405ق. 25. رملى، محمد بن أحمد بن حمزه: نهایة المحتاج إلى شرح المنهاج، دارالفکر، 8 ج، بیروت، 1404ق. 26. سبزوارى، سیدعبدالأعلى: مهذّب الأحکام، 30ج، مؤسسه المنار، قم، چهارم، 1413ق. 27. شیرازى، سیدمحمد حسینى: الفقه، القانون; مرکز الرسول الأعظم )ص(، بیروت، دوم، 1419ق. 28. صفار، محمدجواد: شخصیت حقوقى، دانا، تهران، 1373ش. 29. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن: الخلاف، 6ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1407ق. 30. -: المبسوط فى فقه الإمامیة، 8ج، المکتبة المرتضویة، تهران، سوم، 1387ق. 31. -: تهذیب الأحکام، 10ج، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چهارم، 1407ق. 32. عاملى، سیدجواد بن محمد حسینى: مفتاح الکرامة فى شرح قواعد العلاّمة، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1419ق. 33. شهید اول، محمد بن مکى عاملى: اللمعة الدمشقیة فى فقه الإمامیة، دارالتراث - الدار الإسلامیة، بیروت، 1410 ق. 34. شهید ثانى، زینالدین بن على عاملى: حاشیة شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1422ق. 35. -: مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، 15ج، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1413ق. 36. عاملى، کرکى، محقق ثانى على بن حسین: جامع المقاصد فى شرح القواعد، 13ج، مؤسسه آلالبیت)ع(، قم، دوم، 1414ق. 37. عمیدى، سیدعمید الدین بن محمد اعرج حسینى: کنز الفوائد فى حل مشکلات القواعد، 3ج، دفتر انتشارات اسلامى، 1416ق. 38. قمّى، سیدمحمد حسینى روحانى: المرتقى إلى الفقه الأرقى - کتاب الزکاة، 3ج، مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیة )دار الجلیل(، تهران، 1418ق. 39. کابلى، محمد اسحاق فیَّاض: تعالیق مبسوطة على العروة الوثقى، 9ج، انتشارات محلاتى، قم، بىتا. 40. فیض کاشانى، محمد محسن ابن شاه مرتضى: مفاتیح الشرائع، 3ج، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، قم. 41. کلینى، ابوجعفر محمد بن یعقوب: الکافى، 8ج، دارالکتب الإسلامیة، چهارم، 1407ق. 42. کیدرى، قطبالدین محمد بن حسین: إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، مؤسسه امام صادق)ع(، قم، 1416ق. 43. میرزاى قمّى، ابوالقاسم بن محمد حسن: جامع الشتات فى أجوبة السؤالات، 4ج، مؤسسه کیهان، تهران، 1413ق. 44. طباطبایى مجاهد حائرى، سیدمحمد: المناهل، مؤسسه آلالبیت)ع(، قم، بىتا. 45. منتظرى نجفآبادى، حسینعلى: کتاب الزکاة، 4ج، مرکز جهانى مطالعات اسلامى، قم، دوم، 1409ق. 46. نجفى صاحب الجواهر، محمد حسن: جواهر الکلام فى شرح شرائع الإسلام، 43ج، دار إحیاء التراث العربى، بیروت، هفتم، 1404ق. 47. هلد، دیوید: شکلگیرى دولت مدرن، ترجمه عباس مخبر، آگه، تهران، 1386ش. 48. هیتمى، احمد بن محمد بن محمد بن على بن حجر: الفتاوى الکبرى الفقهیه، 4ج، دارالفکر، بیروت. 49. یزدى، سیدمحمد کاظم طباطبایى: العروة الوثقى، 5ج، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1419ق 50. طباطبایى یزدى، سیدمحمد کاظم: تکملة العروة الوثقى، 2ج، کتابفروشى داورى، قم، 1414ق. * عضو هیأت علمى و دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى. پی نوشت ها: 1. دیوید هلد: شکلگیرى دولت مدرن، ص5958. 2. با این حال گاه به صورت مجازى در ادبیات سیاسى یا اجتماعى شاهدیم که به عنوان مثال دو شهر را خواهر یکدیگر مىخوانند و به آنها خواهرخوانده مىگویند و چه بسا برخى آثار حقوقى نیز بر همین اعتبار بار شود! 3. جعفر سبحانى: نظام المضاربة فى الشریعة الاسلامیة، ص154: »و لو قیل: ان للزمان و المکان مدخلیة فى الاجتهاد و استکشاف الحکم الشرعى فلیکن هذا من مصادیقه.« 4. سیدحسن امامى: حقوق مدنى، ج4، ص150. 5. محمد بن یعقوب: کافى، ج4، ص34. 6. محمدبن حسن طوسى: تهذیب الاحکام، ج4، ص44. 7. نک: محمدبن حسن نجفى: جواهر الکلام، ج15، ص466461. 8. محمدبن حسن نجفى: المعتبر، ج2، ص558. 9. محمدحسن نجفى: جواهر الکلام، ج15، ص465. 10. نک: علامه حلى: مختلف الشیعه، ج3، ص233231. 11. نک: سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص457456. 12. همان، ص505504. 13. نک: همان، ص507506. 14. علامه حلّى: مختلف الشیعه، ج6، ص298297; تذکرة الفقهاء، ج2، ص447. سیدجواد عاملى مقتضاى سخن وى در قواعد الاحکام را نیز همین شمرده است. )مفتاح الکرامه، ج21، ص508. ) 15. شیخ یوسف بحرانى: الحدائق الناضرة، ج22، ص163. 16. سیدعلى طباطبایى: ریاض المسائل، ج10، ص180; و نیز نک: سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص508. 17. شیخ طوسى: مبسوط، ج3، ص99; ابن برّاج: المهذّب، ج2، ص93. 18. ابنادریس: سرائر، ج3، ص155. 19. سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص508. 20. نک: سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص496495 و 501. 21. از جمله نک: همان، ج23، ص1817. 22. نک: محمدجواد صفار: شخصیت حقوقى، ص252238. 23. نک: همان، ص266265. 24. از جمله: علامه حلى: تذکرة الفقهاء، ج2، ص429; شهید ثانى: حاشیة شرائع الاسلام، ص526; همو: مسالک الافهام، ج5، ص364; محقق ثانى: جامع المقاصد، ج9، ص2423; محدث بحرانى: الحدائق الناضرة، ج22، ص163; سیدعلى طباطبایى: ریاض المسائل، ج10، ص180; سیدمحمد مجاهد: المناهل، س488; محمدحسن نجفى: جواهر الکلام، ج28، ص72; و سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص495. 25. سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج21، ص501. 26. محقق حلى: شرایع الاسلام، ج2، ص168. 27. از جمله: علامه حلى: تحریر الاحکام، ج3، ص300; سید عمیدالدین اعرج حسینى: کنز الفوائد، ج2، ص129; شهید اول: اللمعة الدمشقیة، س99; فاضل مقداد: التنقیح الرائع، ج2، ص321; ابنفهد حلى: المهذب البارع، ج3، ص62; و فیض کاشانى: مفاتیح الشرائع، ج3، ص209. 28. ابنزهره: غنیة النزوع، س297; ابنادریس: سرائر، ج3، س156; و قطبالدین کیدرى: اصباح الشیعة، س346. 29. شیخ طوسى: مبسوط، ج3، ص292. 30. قطبالدین راوندى: فقه القرآن، ج2، ص293. 31. سید بنزهره: غنیة النزوع، ص297. 32. قطبالدین کیدرى: اصباح الشیعة، س346. 33. محمدجواد صفار: شخصیت حقوقى، ص248244. 34. علامه حلى: تذکرة الفقهاء، ج2، ص475. 35. سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامة، ج23، ص239; و محقق کرکى: جامع المقاصد، ج10، ص88. 36. تکملة العروة الوثقى، ج1، ص201. 37. نک: محمدجواد صفار: شخصیت حقوقى، ص253252. 38. از جمله نک: ابنحجر هیتمى: الفتاوى الفقهیة الکبرى، ج3، ص157 و ج4، ص39 و 284; شمسالدّین محمد رملى: نهایة المحتاج، ج6، ص48; و سلیمان بجیرمى: تحفة الحبیب، ج4، ص64. 39. نک: زکریا انصارى: اسنى المطالب، ج2، ص463. 40. به عنوان نمونه نک: شهید ثانى: مسالک الافهام، ج6، ص123121. 41. علامه حلى: مختلف الشیعه، ج6، ص341. 42. شیخ طوسى: خلاف، ج4، ص147146; و مبسوط، ج4، ص3328. 43. سیدجواد عاملى: مفتاح الکرامه، ج15، ص331، و ج22، ص387. 44. علامه حلى: تذکرة الفقهاء، ص521; و نیز: سیدجواد عاملى: همان، ج22، ص387; محقق کرکى: جامع المقاصد، ج3، ص395. 45. سیدمحمد کاظم طباطبایى: العروة الوثقى، ج4، ص593 590، و ج5، ص685. 46. همان، ص180. 47. تردید ناشى از این است که جمله »و على المستحقین« در عبارت کتاب، اگر به »من حیث ولایته« عطف شود، تأکید بر گستره ولایت حاکم است که شامل گردآورى زکات و نیز هزینه کردن آن مىشود. برخى همین معنى را برداشت کردهاند )از جمله نک: سیدمحمد روحانى: المرتقى، کتاب الزکاة، ج3، ص125) و اگر عطف به آغاز جمله یعنى »و یجوز ان یستدین« باشد، به معنى راه سوم خواهد بود; یعنى حاکم به عهده مستحقان قرض مىگیرد. امامخمینى از عبارت چنین برداشتى داشتهاند. نک: العروة الوثقى، ج4، ص180، تعلیقه امامخمینى. 48. سیدمحمد کاظم طباطبایى: العروة الوثقى، ج4، ص182. 49. سیدمحمد کاظم طباطبایى: تکملة العروة الوثقى، ج1، ص269268. 50. نک: محقق قمى: جامع الشتات، ج1، ص171165. 51. سیدمحمد کاظم طباطبایى: العروة الوثقى، ج4، ص181. 52. همان. 53. همان، ج1، ص269. 54. همان، ص210209. 55. سیدمحمد کاظم طباطبایى: حاشیه مکاسب، ج1، ص5453. 56. العروة الوثقى، ج4، ص181، حاشیه بروجردى. 57. محمدتقى آملى: مصباح الهدى، ج10، ص415. 58. از جمله نک: سیدمحمد روحانى: المرتقى; کتاب الزکاة، ج3، ص124; و محمداسحاق فیاض: تعالیق مبسوطة، ج6، ص245. 59. محمدتقى آملى: مصباح الهدى، ج10، ص414 و 353. 60. العروة الوثقى، ج4، ص182، حاشیه نائینى. 61. سیدکاظم حائرى: فقه العقود، ج1، ص10679. 62. سیدمحمد شیرازى: الفقه، القانون; ص429425. 63. مجله فقه اهل البیت)ع(، عربى، ش35، ص2312; و مجله فقه اهل بیت)ع(، فارسى، ش43، ص133. 64. محمدتقى آملى: مصباح الهدى، ج10، ص417416. 65. سیدابوالقاسم خویى: موسوعة الامام الخویى، ج24، ص322. 66. سیدعبدالاعلى سبزوارى: مهذب الاحکام، ج11، ص299297. 67. حسینعلى منتظرى: کتاب الزکاة، ج4، ص390387. 68. جعفر سبحانى: الزکاة فى الشریعة الاسلامیة الغراء، ج2، ص520519. 69. همان، ص522. 70. نک: علىپناه اشتهاردى: مدارک العروة، ج23، ص7775. 71. شاید در مجموعه گسترده دیگرى از استفتاءهاى امامخمینى که به وسیله مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینى در دست نشر است، پرسشها و پاسخهاى دیگرى نیز در این باره وجود داشته باشد. 72. امامخمینى: استفتاءات، ج2، ص253. 73. همان، ص254. 74. همان، ص246. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,132 |