امام مهدى عج در آثار شخصیتهاى اسلامى

علماى اسلام افزون بر انجام وظیفه خطیر بیانِ احکام شرعى به مسائل مهم معارف اسلامى و اعتقادى و شبهاتى که از سوى نحله هاى گوناگون افکنده مى شده غافل نبوده اند.

تولد مهدى حیات غیبت حکمت غیبت و… از سوى بزرگان اسلام چه شیعه و چه سنّى مورد بحث و بررسى بوده است.

در این باره آثار فراوانى پدید آمده و کمتر عالم اسلامى را مى توان یابید که در این باب قلم نزده باشد و یا سخنى نگفته باشد.

منظور ما در این نوشتار نگاشتن کتابنامه به سبک معمول نیست. که کار انجام شده (کتابنامه امام مهدى و در جستجوى قائم) بلکه بر آنیم ابتداء به معرفى برخى شخصیتهایى که در باره مهدى کتاب یا رساله نگاشته اند بپردازیم و آن گاه سیرى در کتاب یا رساله مورد نظر داشته باشیم: در باب موضوعاتى که به آنها پرداخته شده و چگونگى پرداخت.
کمال الدین و تمام النعمه
نوشته:

ابى جعفر محمدبن على بن الحسین بن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق.
مصحح: على اکبر غفارى.

ناشر: مؤسسه نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم.

شماره صفحه ها: 686

ابن بابویه در قم چشم به جهان گشود. در نزد فقهاى بزرگ و محدثان نامدارى چون: على بن بابویه (پدر خود) محمدبن حسن بن ولید احمد بن على بن ابراهیم هاشم قمى احمد بن محمد بن یحیى عطار اشعرى قمى حسن بن ادریس قمى حمزه بن محمد علوى و… دانش فقه و حدیث را فرا گرفت1.

روح جست و جو گرش آرام نگرفت و براى بهره گیرى از محضر عالمان دیگر اسلامى به سیر و سیاحت پرداخت:

در سال 347 هـ . ق به رى رفت و در آن جا به محضر ابوالحسن محمدبن احمد بن على اسدى راه یافت و از وى حدیث شنید.

در سال 352 هـ . ق. به نیشابور رفت و از علماى آن جا استفاده برد.

آن گاه به مشهد کوفه بغداد همدان بلخ سرخس ایلاق و مکه مکرمه رفت و از متخصصان فن حدیث حدیث آموخت2.

شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى در مقدمه معانى الاخبار تا دویست و پنجاه و دو تن از بزرگان را که شیخ صدوق از آنان استفاده کرده یاد مى کند.

شیخ صدوق با کوشش فراوان در راه کسب و دانش به مقامهاى عالى علمى دست یافت و در رشته حدیث به جایى رسید که (رئیس المحدثین) نام گرفت. 3

شیخ طوسى درباره شخصیت والاى ایشان مى نویسد:

(ابو جعفر محمدبن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى دانشمند جلیل القدر بزرگوار حافظ احادیث صاحب نظر در رجال و ناقد اخبار بوده است. در میان دانشمندان قم در حفظ و کثرت علم کسى مانند وى دیده نشده است. وى نزدیک به
سیصد کتاب داشته است.)4

از جمله آثار وى کمال الدین و تمام النعمه است که گویا پس از بازگشت از سفر مشهد در سال 252 هـ . ق.نگاشته است و انگیزه خود را از نگاشتن آن چنین اعلام مى دارد:

(آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا صلوات اللّه علیه به نیشابور برگشتم . دیدم. شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعى کردم آنان را با بیان روایاتى که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده به راه درست رهنمون گردم. در این روزگار بزرگى از مشایخ فضل و دانش و تقوا از اهالى قم به نام: نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن على بن صلت قمى ادام اللّه توفیقه در بازگشت از سفر بخارا بر ما وارد شد. روزى درباره آراء و باورهاى برخى از فلاسفه و علماى منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانى شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانى حضرت دچار حیرت و تردید کرده است. من مطالبى در اثبات وجود حضرت مهدى(عج) براى زدودن تردید از او بیان کردم و روایاتى درباره غیبت بر او خواندم حیرت او بر طرف شد و دلش آرام گرفت. از من خواست کتابى درباره غیبت حضرت مهدى(عج) بنویسم پذیرفتم و به او وعده دادم که ان شاء اللّه وقتى به وطن خود (رى) برگشتم آن را عملى خواهم ساخت. تا این که شبى در خواب دیدم خانه کعبه را طواف مى کنم و به حجرالاسود رسیدم و آن را استلام کردم ناگاه دیدم مولى صاحب الزمان(ع) پهلوى در کعبه ایستاده است. سلام کردم . حضرت جواب دادند.

فرمود: چرا کتابى راجع به (غیبت) نمى نویسى تا ناراحتى ات برطرف شود؟

عرض کردم: یابن رسول اللّه(ص) من کتابها درباره غیبت شما نوشته ام.

حضرت فرمود: نه آن موضوعات را نمى گویم کتابى راجع به غیبت من بنویس و غیبتهاى پیامبران را در آن
نقل کن. سپس از نظرم غایب شد. من با اضطراب از خواب بیدار شدم و تا طلوع فجر به گریه و زارى پرداختم چون صبح شد به منظور انجام امر ولى اللّه و حجت خدا آغاز به نوشتن این کتاب کردم.)5.

این اثر نفیس در دو نوبت به گونه سنگى در ایران و یک نوبت به گونه حروفى در نجف و یک مرتبه با ترجمه چاپ شده است ولى این چاپها افتادگى تحریف و اشتباه فراوان دارد.

از این روى آقاى على اکبر غفّارى به تصحیح آن پرداخته و مؤسسه نشر اسلامى به گونه زیبا و مطلوب آن را چاپ و نشر داده است.

در تصحیح و مقابله این کتاب بر هفت نسخه خطى اعتماد شده از جمله:

1 . نسخه کتابخانه شخصى آیت اللّه ربّانى شیرازى.

2 . نسخه کتابخانه شخصى محدث ارموى به خط نستعلیق همراه علل الشرایع.

3 . نسخه حاج باقر ترقّى.

4 . نسخه کتابخانه میرزا حسن مصطفوى تبریز.

5 . سه نسخه دیگر از کتابخانه آیت اللّه مرعشى.

کتاب پس از خطبه و مقدمه طولانى که بخش عظیمى از کتاب را در بر گرفته آغاز مى شود. در مقدمه مباحث کلامى سودمندى به رشته تحریر در آمده که مصحح محترم بحثهاى مطرح شده را تفکیک کرده و با عناوین زیر آورده است:

الخلیفه قبل الخلیفه.

وجوب طاعة الخلیفه.

لیس لاحدان یختار الخلیفه الاّ اللّه عزوجل.

وجوب وحدة الخلیفه فى کل عصر.

لزوم وجود الخلیفه.

وجوب عصمة الامام.

السر فى امره تعالى الملائکة بالسجود لادم علیه السلام.

وجوب معرفة المهدى(عج) فرجه.

اثبات الغیبة والحکمة فیها.

آن گاه به پاسخ از شبهات مى پردازد و دیدگاههاى گروههاى گوناگون چون: کیسانیه ناووسیّه واقفیه و زیدیه را در باب غیبت امام عصر(ع) به بوته نقد و بررسى مى نهد و خرده گیریهاى ابن بشّار و پاسخ ابن قُبه رازى و… را مى آورد.

بر وجود امام غایب و این که از عترت است و ظهور مى کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد دلایل محکم متین و منطقى اقامه مى کند.

پس از این گزارشى دارد خواندنى از مناظره اى که بین او و یکى از ملحدان در حضور رکن الدوله امیر سعید انجام گرفته است.

در نقض و ابرام مسائل کلامى که از سوى مخالفان مطرح شده کلام را به اوج مى رساند و مباحث جالبى را عرضه مى دارد6 کتاب در 57 باب تنظیم شده که مطالب مهم آن بدین شرح است:

1 . انبیا و حجتهاى الهى که مدتى از دیدگان پنهان بوده اند: ادریس نوح صالح ابراهیم یوسف موسى عیسى و…

2 . کسانى که داراى عمر طولانى بوده اند.

3 . نیاز بشر به امام.

4 . سخنان پیشوایان دین درباره غیبت.

5 . کسانى که به محضر حضرت مشرف شده اند.

6 . اخبار و روایاتى که بیانگر نشانه هاى ظهورند.

7 . توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه.

و…

گرچه در این اثر از همه گونه احادیث: صحیح ضعیف حسن و مردود استفاده شده ولى شیخ صدوق در اثبات غیبت و ظهور و دیگر مطالب حسّاس سعى مى کند براحایث صحیح اعتماد کند.

کتاب دائرة المعارف روایى است با دسته بندى بسیار جالب در باب موضوعات مربوط به امام عصر(ع).

الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد
نوشته:

محمد بن محمدبن نعمان عکبرى
معروف به شیخ مفید.

تحقیق: مؤسه آل البیت لاحیاء التراث قم.

ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.

شمار صفحه ها:ج1:363 ج2:562

شیخ مفید از بزرگان فقهاى شیعه در
سده هاى چهارم و پنجم هجرى است.7 وى در سال 336 هـ . ق. در روستایى به نام عُکبرا دیده به جهان گشود. پدرش از مردم بصره و مدتى در شهر واسط معلم بوده و سپس به عُکبرا آمده و در همان جا ساکن شده است.

پدر او را به بغداد مى برد تا به کسب دانش پردازد. او پس از مدتى به محضر بزرگانى چون: شیخ صدوق محمد بن جنید اسکافى ابو على صولى ابوغالب رازى ابن قولویه قمى و8… راه مى یابد و از آنان بهره مى گیرد با استعداد و هوش فوق العاده اى که داشته خیلى زود به مقامهاى عالى علمى نائل مى آید.

در کرخ بغداد کرسى درسى پایه گذارى کرد و شاگردانى چون: سید مرتضى علم الهدى سید رضى نجاشى شیخ طوسى ابن حمزه و… را پرورش داد9 که بعدها هر یک از ناموران بزرگ جهان اسلام شدند و مایه فخر تشیّع.

یافعى درباره شخصیت علمى وى مى نویسد:

(او عالم شیعه و صاحب نوشته هاى بسیار و شیخ و پیشواى آنان است. به ابن معلم و مفید معروف بود.

در کلام فقه و جدل بسیار زبردست بود و با پیروان همه مذاهب با جلالت و عظمت مناظره مى کرد.)10

شیخ مفید در سال 413 هـ . ق. در بغداد دیده از جهان فروبست. تشییع با شکوهى از جنازه وى انجام شد و در میدان اُشنان مردم به امامت شاگرد برجسته اش سید مرتضى بر او نماز گزاردند و در منزلش دفن گردید و پس از چند سال به قبرستان قریش انتقال یافت و در جوار ابو جعفر(ع) دفن گردید11.

از وى آثار ارزشمندى به جاى مانده که نجاشى هفتاد و هشت اثر نام مى برد. شمار زیادى از آثار شیخ در باب معارف اسلامى و امامت است12 از جمله نوشته هاى ارزشمند وى کتاب الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد است.

این اثر مجموعه بسیار گرانبهایى است که به زندگانى امامان شیعه از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.

این اثر در دو جزء تنظیم شده: جزء اول به حیات امام على(ع) اختصاص دارد و جزء دوّم به زندگانى دیگر ائمه(ع).
و بخش پایان کتاب (از صفحه 339 تا آخر) ویژه امام مهدى(عج) است.

در این بخش پس از بیان نام کنیه و ولادت حضرت مهدى به دلائل عقلى بر وجود امام معصوم اشاره مى شود سپس سخنان پیامبر(ص) درباره غیبت و قیام حضرت که از سوى شیعه و سنى پذیرفته شده اند و احادیث امامان معصوم(ع) آورده مى شود. آن گاه نویسنده محترم با بهره گیرى از آیات قرآن و روایات پیشوایان دین ویژگیهاى حضرت مهدى(عج)را بر مى شمرد و از بشارت پیامبر(ص) به ظهور حضرت در آخر الزمان یاد مى کند

مطالب اساسى این بخش از کتاب به شرح زیر مى پردازد:

ادله عقلى و نقلى بر امامت امام عصر(عج).

روایاتى که درباره حضرت مهدى(عج) رسیده است.

اشخاصى که به فیض ملاقات و زیارت حضرت نائل آمده اند.

برخى کرامات و معجزات حضرت در عصر غیبت.

نشانهاى ظهور و حوادثى که پیش از ظهور حضرت رخ خواهد داد.

سال روز و محل قیام.

چگونگى گردآورى سپاه و مأموریت آنان.

مسیر حرکت.

مدت امامت و حکومت.

جریاناتى که در آن روزگار رخ مى دهد.

وضعیت زمین و مردم در آن عصر.

ویژگیهاى جمال شمایل شیوه رفتار سیره اخلاقى و عملى حضرت مهدى(عج) به گونه بسیار محققانه براساس منابع متقن و دیدگاههاى مستدل عقلى و نقلى.

الفصول العشره فى الغیبه
نوشته:

شیخ مفید
تحقیق: فارس حسون.

ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.

شماره صفحه ها:103

شیخ مفید در آغاز این رساله اشاره مى کند:
(در دیگر نوشته هاى خود به مسائلى چون: وجوب امامت عصمت امام ویژگیهاى امام دلائل امامت ائمه معصومین(ع) نقد ادعاى مخالفان فلسفه غیبت و… پرداخته ام. در این نوشته به ده پرسش درباره مهدى پاسخ مى دهم.)

شیخ در مورد اهمیت و جایگاه این رساله مى نویسد:

(در این اثر آنچه تمامى خردمندان بدان نیاز دارند آورده شده و به گونه ساده در دسترس همگان قرار گرفته است.)

شیخ بر این نظراست که اگر کسى از محتواى این رساله آگاهى یابد از نوشته هاى دیگر وى در این باره بى نیاز خواهد بود.
پرسشهاى دهگانه:

1 . آیا امام حسن عسکرى(ع) فرزندى به نام مهدى داشته است؟ آیا این را فقط شیعه باور دارد یا غیر شیعیان نیز بدان اعتراف دارند؟

2 . تکذیب وجود فرزند براى امام عسکرى(ع) از سوى جعفربن على (عموى امام زمان).

3 . امام حسن عسکرى اگر فرزندى به نام مهدى داشت چطور در وصیت خود از او نام نبرده و به مادرش وصیت کرده است.

4 . دلیل بر ولادت مخفیانه و غیبت آن حضرت چیست؟

5 . غیبت طولانى خلاف عادت پذیرفته نیست. چگونه مى تواند فردى که در زمانهاى دور چشم به جهان گشوده تا این زمان (411 هـ .ق) زنده باشد؟

6 . غیبت طولانى با دست نیابیدن و مشخص نبودن محل سکونت وى چگونه ممکن است؟

7 . بر فرض صحت غیبت در صورت اجرا نکردن حدود بیان نکردن احکام هدایت نکردن گمراهان اقامه نکردن امر بمعروف و نهى از منکر و… چه نفعى خواهد داشت؟

8 . به هر دلیلى که شیعه امامیه ادعاهاى فطحیه کیسانیه ناووسیه و اسماعیلیه را در باب غیبت باطل مى شمارد به همان دلیل ادعاى شیعه امامیه نیز در
غیبت حضرت مهدى باطل است.

9 . شیعه امامیه بر این باور است که خداوند غیبت آن حضرت را لازم دانسته و خداوند چیزى را اراده نمى کند مگر آن که داراى مصلحت باشد. از سوى دیگر شیعه امامیه معتقد است که در مشاهده آن حضرت و اخذ معارف دین از وى مصلحت کامل بندگان وجود دارد و با ظهور آن حضرت همه مصالح تحقق مى پذیرد. بنابراین چگونه خداوند غیبت حضرت را اراده نموده است.

10 . اگر امامیه بر غیبت امام عصر(عج) اصرار کند باید در هنگام ظهور معتقد به معجزه باشد تا مردم او را بشناسند در حالى که داشتن معجزه از ویژگیهاى پیامبران الهى است.

پس از طرح پرسشهاى بالا شیخ به یکایک آنها به شرح پاسخ مى دهد.

این اثر با عناوین: (المسائل العشرة فى الغیبة والاجوبة عن المسائل العشر) در نجف و قم چاپ شده و اخیراً در هزاره شیخ مفید با دیگر آثار وى (مصنفات ج3) نشر یافته است.

رسالة ثانیة فى الغیبة
نوشته:

شیخ مفید.
تحقیق: علاء آل جعفر.

ناشر: کنگره شیخ مفید.

شماره صفحه ها: 60

این رساله کم حجم نیز پاسخ به پرسشهایى است که از سوى شخصى درباره غیبت و ظهور امام زمان(عج) مطرح شده و شیخ مفید به آنها پاسخ داده است.

سؤال مى کند: چه دلیلى بر وجود امام زمان هست؟

شیخ مفید با استناد به ادله نقلى (احادیث و روایات صحیح) و مورد پذیرش شیعه و سنى و ادله عقلى این پرسش را پاسخ مى گوید.

پرسش دیگر: چگونه کسى که طرفدار عدل و توحید است امامت کسى را که ولادت او قطعى نیست مى پذیرد.

آیا چنین چیزى به عقل یا وحى درست مى آید؟
شیخ مفید در پاسخ با اشاره به احادیث و ادله اى که مى گوید زمین نباید خالى از حجّت باشد استدلال مى کند و مى نویسد:

(حجت ویژگیهایى دارد. کسى حجت است که آن اوصاف را دارا باشد. و در اولاد عباس اولاد على و قریش کسى با این اوصاف نیست.

براساس این استدلال عقلى حجت باید فرد دیگرى باشد هر چند ظاهر و پیدا نباشد. زیرا مسلّم است شخصى مى تواند حجت باشد که از خطا و گناه معصوم باشد.

بنابراین لازم مى آید که حجت(عج) غائب باشد.13)

در این رساله پنج پرسش مطرح شده که شیخ محکم و متقن از آنها پاسخ مى دهد.

افزون بر آثارى که از شیخ مفید درباره مسأله غیبت امام عصر(عج) برشمردیم آثار دیگرى نیز از شیخ به جا مانده که برخى از آنها در ضمن مجموعه اى تحت عنوان: (خمس رسائل فى اثبات الحجة) از سوى دارالکتب التجاریه نجف اشرف در سال 1370. هـ ق. به چاپ رسیده است.

در جلد 7 مصنفات شیخ مفید نیز که از سوى کنگره نشر یافته چهار رساله از جمله همین رساله حاضر به چاپ رسیده است. البته از آن جا که بنابر معرفى تمام نوشته هاى شیخ مفید در این باره نیست به همین اندازه بسنده مى کنیم.

اثبات الوصیه
نوشته:

ابى الحسن على بن الحسین بن على المسعودى.
ناشر: دارالضواء بیروت.

شماره صفحه ها: 295.

مسعودى در شهر بابِل دیده به جهان گشود و در بغداد به کسب دانش پرداخت14. سپس براى ادامه تحصیل به مصر سفر کرد و از آن جا براى استفاده از علماى بصره راهى آن دیار شد از دانشمند برجسته بصره از جمله: ابا خلیفه الحمحى بهره گرفت15.
در سال 309 هـ . ق. از شهرهاى فارس و کرمان دیدن کرد و مدتى در استخر فارس اقامت گزید و از عالمان آن منطقه بهره جست از آن جا به هند و چین سفر کرد. این مرحله از سیر و سیاحت علمى خود را در عمان به پایان برد.

در سال 314 هـ . ق. مرحله دیگرى از هجرت علمى خود را از عمّان آغاز کرد و به ماوراء آذربایجان گرگان فلسطین و شام رفت. در سال 332 هـ . ق. عازم انطاکیه و سپس مصر شد. در مصر اقامت گزید و در جمادى الآخر سال 345 هـ . ق. یا 363 هـ . ق. در همان جا به درود حیات گفت.16

مسعودى را از بزرگان دانش رجال و تراجم شخصیت برجسته علمى جلیل القدر مورد اطمینان و بزرگوار معرفى کرده اند17.

از مسعودى آثار ارزنده اى در موضوعات گوناگون به یادگار مانده که از آن جمله است: اثبات الوصیه. کتاب ارزشمند اثبات الوصیة موضوعات: تاریخى و اعتقادى و… را در بر دارد. ابتدا به بیان جنود عقل و جهل خلق جن و ناس وسجود ملائکه پرداخته است آن گاه جریانهاى تاریخى را از هبوط آدم رسالت انبیاء الهى و مردان بزرگ تا ولادت پیامبر اکرم اسلام(ص) به بحث مى گذارد.

بعد مى پردازد به چگونگى انتقال پیامبر(ص) از اصلاب انبیاء و حوادث صدر اسلام: دعوت خصوصى و عمومى معراج و هجرت پیامبر(ص) و نزول قرآن اثبات امامت تک تک ائمه(ع) از نظر تاریخى در محدوده تاریخ ائمه(ع) جریانهایى که در عصر هر امامى اتفاق افتاده شیوه برخورد آنان با حاکمان زمان و عکس العملهاى حاکمان را به رشته تحریر در مى آورد. در پایان امامت امام عصر(عج) را از زبان مخبران صادق اثبات مى کند و موضوعاتى را به شرح زیر در باب امامت امام دوازدهم و مسأله غیبت وى به بوته بررسى مى نهد: امام زمان فرزند کیست؟

ویژگیها حضرت.

انتظار فرج.

نشانه هاى ظهور.

مقابله حضرت به هنگام ظهور با ستمکاران و…
کفایة الاثر
نوشته:

ابى القاسم على بن محمدبن على الخزاز القمى الرازى.
تحقیق: سید عبداللطیف حسینى کوه کمرى خوئى.

ناشر: انتشارات بیدار قم.

شماره صفحه ها: 402

مؤلف این اثر نفیس از دانشمندان اواسط قرن چهارم هجرى و از شاگردان شیخ صدوق است که در قم زاده شده و در رى مى زیسته است18.

صاحب ریاض درباره وى مى نویسد:

(… الشیخ الاجل الاقدم ابوالقاسم على بن محمدبن على الخزاز الرازى القمى قدس سره الفاضل العالم المتکلم الجلیل الفقیه المحدث المعروف تلمیذ الصدوق وامثاله.)19

ابوالقاسم على بن محمدبن على الخزاز الرازى قمى فاضل عالم متکلم فقیه محدث و از شاگردان صدوق و مانند وى بوده است.

از متن کتاب بر مى آید نویسنده افزون بر صدوق از شمار زیادى از علماء و راویان استفاده برده و شمار زیادى از وى نقل روایت کرده اند از جمله: ابوالبرکات على بن الحسین الحسینى الجورى محمدبن ابى الحسن بن عبدالصمد القمى محمد بن الحسین بن سعید قمى المجاور به بغداد و…

از جمله آثارى که از وى به جا مانده کتاب ارزشمند کفایة الاثر است. این اثر نخستین کتابى است که در موضوع خود به این شیوه نگارش یافته و پس از آن. بسیارى از نویسندگان از آن الگو گرفته اند.

مرحوم بهبهانى در تعلیقات خود بررجال میرزاى کبیر درباره ارزش علمى کتاب و دیدگاههاى نویسنده کفایة الاثر مى نویسد:

رأیت کتاب الکفایة کتاباً مبسوطاً فى غایة الجودة جمیعه نصوص عن الرسول صلى اللّه علیه وآله وعن غیره ایضاً فى الائمة الاثنى عشر وفیه بعض تحقیقاته یظهر منه کونه فى غایة الفضل)20

کتاب کفایة الاثر را کتابى دراز دامن در نهایت خوبى یافتم. تمام مطالب آن
را روایاتى که از رسول اکرم(ص) و غیر ایشان درباره ائمه(ع) رسیده است تشکیل مى دهد. در آن برخى تحقیقات یافت مى شود که گواه فضل و دانش بالاى مؤلف است.

نویسنده در انگیزه تألیف کتاب مى نویسد:

(برخى شیعیان آگاهى کافى در امر امامت نداشتند از این روى طرح بعضى شبهات از سوى مخالفان و گروههاى مخالف امر را بر آنان مشتبه کرده بود تا آن جا که دلیلهاى روایى بر اثبات امامت ائمه(ع) را انکار مى کردند. شیعیان دست خود را از دلیلهاى روایى و نصوص بر امامت تهى مى دیدند. حتى برخى پا را فراتر گذاشته و گمان کردند از صحابه نیز نسبت به امامت خبر و اثرى نرسیده است. چون وضعیت اعتقاد دینى آنان را این گونه یافتم. برخود لازم دیدم در این مسأله به تحقیق و جست وجو بپردازم و با گردآورى آثار و اخبارى که امامت ائمه(ع) را اثبات مى کند حقیقت را بر همگان آشکار کنم و شبهات مطرح شده را پاسخ گویم.)

اخبار و روایات فراوانى از پیامبر(ص) رسیده که پس از ختم نبوت امر امامت وخلافت را دوازده نور پاک بر عهده مى گیرند: که اوّل آنان على(ع) و آخر آنان مهدى(عج) است.

علما از دیر باز به گردآورى و استدلال به این اخبار بر مسأله امامت پرداخته اند و آثارى را سامان داده اند.

عالمى که از عهده این امر مهم و اساسى به خوبى برآمده و به گونه تحسین برانگیزى آن را به انجام رسانده قمى رازى در کتاب کفایة الاثر است.

مؤلف با تلاش بسیار و ابتکار در خور تقدیر روایات و احادیثى که به طور صریح بر امامت ائمه(ع) دلالت دارند و اصحاب مشهور پیامبر(ص) مانند: على(ع) عبداللّه بن عباس عبداللّه بن مسعود ابى سعید خدرى ابى ذر غفارى سلمان فارسى فاطمه(س) ام السلمه وعایشه از حضرت شنیده و روایت کرده اند. آورده است.

سپس اخبار و روایاتى که درباره تعیین هر
یک از ائمه(ع) به نصّ صریح امام پیشین رسیده با نظم ویژه اى نقل کرده و آنها را دلیل محکم و استوارى بر انتصاب ائمه(ع) بویژه امام زمان(ع) مى داند. از این روى حجت را بر همگان تمام شده مى انگارد.

افزون بر این آخرین باب کتاب را به روایاتى که از سوى امام عسکرى(ع) درباره حضرت مهدى و امامت پیشواى دوازدهم شیعیان رسیده اختصاص داده است.

در پایان روایاتى که از زید بر امامت امام عصر(عج) نقل شده مى آورد.

این اثر نفیس از متون کهن درباب امامت است که از جهت اتقان همواره مورد توجه بزرگان دانش حدیث بوده و متن آن بر بسیارى از علماى برجسته خوانده شده و از سوى آنان اجازه نقل به افراد موثق صادر شده است.

چاپ حاضر با نسخه هاى مورد اعتماد و برخى روایات آن با کمال الدین شیخ صدوق مقابله و تصحیح شده و از اعتبار بالایى بهره مند است.

المقنع فى الغیبة
نوشته:

سید مرتضى علم الهدى
تحقیق: سید محمد على حکیم.

چاپ شده در: مجلّه تراثنا شماره دوّم سال هفتم 1412 هـ . ق.

شماره صفحه ها: 57

سید مرتضى از دانشمندان و نوابع قرن چهارم و پنجم هـ . ق. است در سال 355 هـ . ق. در شهر بغداد دیده به جهان گشود. از کودکى به فراگیرى دانش پرداخت و در جوانى در بسیارى علوم سر آمد شد. وى از شاگردان ممتاز شیخ مفید است.

افزون بر بهره ورى از محضر شیخ مفید از محضر بزرگانى چون: هارون بن موسى تلعکبرى حسین بن بابویه قمى ابن نباته ابو عبداللّه محمدبن عمران مرزبانى خراسان احمدبن سهل دیباجى احمد بن سعید کوفی… بهره جسته است.

سرانجام پس پروراندن شاگردان بسیار خدمات ارزنده به تشیع و اسلام و به
جاى گذاردن آثار فراوان در هشتاد و یک سالگى به درود حیات گفت21.

از آثار ارزنده وى رساله المقنع است در موضوع غیبت.

این اثر با وجود حجم اندک از جمله متقن ترین متون است.

ارزش کتاب زمانى بیشتر هویدا مى شود که مى بینیم بزرگانى چون: شیخ طوسى فرازهایى از متن کتاب و در برخى موارد خلاصه اى از مطالب را در کتاب الغیبة خویش آورده است.

امین الاسلام طبرسى در فصلهاى گوناگون کتاب اعلام الورى بأعلام الهدى گاه عین عبارتها و گاه مضمون مطالب را آورده است.

اهتمام بزرگان به این اثر نمایانگر حسن تألیف و اتقان و استوارى دیدگاهها و ارزش فوق العاده و برتر آن است.

سید مرتضى درباره سبب نگارش این رساله مى نویسد:

در مجلس وزیر السید سخن از غیبت امام عصر(عج) به میان آمد و این امر مرا بر آن داشت در این باب اثر کوتاهى بنگارم.)

صاحب الذّریعة از قول استادش محدث نورى نقل مى کند:

(سید مرتضى این کتاب را براى وزیر مغربى ابوالحسن على بن الحسین بن على بن هارون بن عبدالعزیز الاراجتى نوشته است.22

از اشاره هایى که سیّد در الشافى فى الامامة و تنزیه الانبیاء والائمه(ع) دارد بر مى آید که (المنقع) پس از آن دو اثر نگاشته شده است.

این اثر به گفته اهل تحقیق به جز در این اواخر که در مجله تراثنا چاپ شده تاکنون به صورت مستقل چاپ نشده است. محقق محترم در این چاپ بر نسخه هاى ارزشمندى به ترتیب قدمت و استوارى متن اعتماد کرده است:

1 . نسخه کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران تاریخ پایان استنساخ 8 شعبان 1070 هـ . ق.

به خط ابراهیم بن محمد حرفوشى.

این نسخه کامل ترین نسخه موجود و مشتمل بر تمامى کتاب المقنع فى الغیبة با تمام افزوده آن است تحت عنوان: (الزیادة المکملة) جز این که برگ آخر آن افتاده است.
2 . نسخه کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران. این نسخه بخشى از المقنع را در بر دارد.

3 . نسخه کتابخانه آیت اللّه مرعشى قم. این نسخه به خط محمدبن ابراهیم بن عیسى البحرانى الأوالى نوشته شده و از نسخه هاى خطى قرن دهم هجرى است.

محقق محترم کار تحقیق را به صورت تطبیق و تلفیق با نسخه هاى یاد شده انجام داده است و در پاورقى آن جا که نیاز به ذکر اختلاف نسخه ها بوده اشاره کرده و افزون بر این برخى مطالب و کلمات را توضیح داده است.

مطالب کتاب که بدون عنوان و سرفصل بوده از سوى محقق عنوان گذارى شده که خواننده به آسانى به مطالب کتاب دسترسى خواهد یافت.

در متن کتاب نیز برخى نکات را در داخل کروشه روشن کرده است.

کتاب با حمد و سپاس الهى و درود بر بنده برگزیده خداوند پیامبر مکرم اسلام شروع شده و پس از بیان انگیزه تالیف ادعاى مخالفان را طرح مى کند:

سخن از غیبت امام زمان براى شیعیان مشکل است).

در پى طرح ادعاى مخالفان مى نویسد:

(به مسأله غیبت باید از زاویه ساختار اصولى نگریست زیرا مسأله غیبت امام عصر(عج) فرع اصولى است که اگر آن اصول برهانى شود سخن از غیبت آسان ترین و روشن ترین بحث خواهد بود وگرنه سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولى مبنایى نخواهد داشت.)

سپس اصولى را که بایسته بحث در این باب است با استناد به برهانهاى عقلى و نقلى به شرح زیر اثبات مى کند:

اصل امامت.

اصل عصمت.

اصل وجوب امامت.

اصل وجوب عصمت.

سیّد در ضمن اثبات این اصول شبهات و ادعاهایى که از سوى مسلکها و فرقه هاى گوناگون مانند: کیسانیه ناووسیّه واقفیه و… مطرح شده پاسخ مى دهد. با شیوه برهان عقلى وارد مباحث مربوط به غیبت مى شود و همراه بیان
مطالب به برخى از شبهات نیز پاسخ مى گوید.

عناوین عمده مباحث طرح شده به شرح زیر است:

حکمت غیبت جهل و بى خبرى از حکمت منافات نداشتن جهل به حکمت غیبت با غیبت و… درباره حکمت غیبت و سبب آن مى نویسد:

(… امّا لسبب الغیبة فهو. اخافة الظالمین له علیه السلام…)23

سبب غیبت امام عصر(عج) ترس از ستمگران بوده است.

سپس با حفظ اصول و مبانى که پى ریخته پاسخ مخالفان را مى دهد. شبهات بدانها پرداخته شده بدین شرح هستند:

تفاوت میان پنهان شدن پیامبر(ص) و امام چیست؟

چرا ائمه(ع) پیش از امام زمان غایب نشدند در حالى که آنان نیز ترس از ستمگران داشتند؟ چه فرق بین وجود و عدم کسى است که سودى از سوى او به کسى نرسد؟

اگر ملاک غیبت ترس از دشمنان است آیا خداوند امام عصر را ایمن از دشمنان ظاهر خواهد کرد؟ احکام و حدود در زمان غیبت بر عهده کیست؟!

علت ظاهر نشدنِ حضرت بر دوستانش چیست؟

فرق بین دوست و دشمن در فلسفه و علت غیبت کدام است؟

و…

این اثر ارزشمند تکمله اى دارد به نام: الزیادة المکمل بها کتاب المقنع) که در پایان همین اثر آمده است.

در آغاز بخش افزوده به مسأله بهره شیعیان و پیروان امام در زمان غیبت مى پردازد و یادآور مى شود که غیبت حضرت سبب آن نمى شود که امام نقشى در امور مسلمانان نداشته باشد و اثبات مى کند که در اطاعت و پیروى از امام و استفاده از وجود شریف وى تفاوتى بین وجود و غیبت او نیست. از طرفى ظهور امام براى اولیاء واجب و ضرورى نیست. امام در حال غیبت نیز بر آنچه پیش مى آید و بر شیعیان مى گذرد و شیعیان انجام مى دهند آگاه و بر کم و کیف جریانهایى که اتفاق مى افتد گواه است.

سپس با طرح پرسشهایى در مورد
علم امام(ع) مباحث این بخش را به پایان مى برد.

البرهان على صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج) ج2
نوشته:

محمّد الکراچکى الطرابلسى.
تحقیق و تعلیق: شیخ عبداللّه نعمه.

ناشر: دارالذخار قم.

مؤلف از بزرگان شیعه است.

وى براى کسب دانش ادب فقه حدیث و… به بلاد اسلامى سفرهاى بسیار کرده و نزد بزرگان دانش چون: شیخ مفید به فراگیرى دانش پرداخته است.

یافعى درباره شخصیت علمى وى مى نویسد:

(ابوالفتح الکراچکى خیمى رأس شیعه صاحب تصانیف نحوى لغوى منجم طبیب متکلم از کبار اصحاب شریف مرتضى است.24)

وى پس از عمرى تلاش علمى گسترده و بهره رسانى علمى به امت اسلامى و دفاع از کیان تشیّع در تاریخ 449 هـ . ق) به درود حیات گفت25.

او آثار فراوانى در فقه اخبار اصول دین نجوم هیئت و انساب دارد از جمله آثار ارزشمند وى کتاب شریف کنز الفوائد است.

مؤلف در جزء دوّم کنز الفوائد رساله اى تحت عنوان: البرهان على صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج) نگاشته است.

مؤلف محترم درباره انکار طول عمر امام عصر از سوى مخالفان مى نویسد:

(چون مخالفان غیبت امام عصر(عج) نتوانسته اند موضوع طول عمر حضرت را حل کنند منکر وجود امام عصر(عج) شده اند و طول عمر امام عصر را دلیل بر بطلان دیدگاه شیعه دانسته اند.)

در مقام پاسخ منکران وجود امام عصر(عج) را به چند گروه تقسیم مى کند و سپس دیدگاههاى فلاسفه منجمان اطبا و
طرفداران عادات را در مورد طول عمر انسانها یاد آور مى شود و در پایان براساس باورهاى دینى مورد پذیرش همگان شواهد عینى و تاریخى اشکالات را پاسخ مى گوید و از کسانى که عمر طولانى داشته اند و هنوز حیات دارند مانند: حضرت خضر بر اثبات مطلب گواه مى آورد.

کتاب الغیبة
نوشته:

شیخ الطائفة ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى.
تحقیق: شیخ عبداللّه تهرانى وشیخ احمد ناصح.

ناشر: موسسه معارف اسلامى قم.

شماره صفحه ها: 569.

شیخ طوسى از بزرگترین علماى اسلام است.

وى در سال 385 هـ در شهر طوس دیده به جهان گشود و در همان جا علوم مقدماتى فقه اصول و حدیث را از استادان عصر خویش فرا گرفت. در سال 408 هـ . ق.

به عراق مهاجرت کرد و در بغداد حدود پنج سال از پیشواى بزرگ شیعیان شیخ مفید و برخى اساتید دیگر بهره برد.

پس از رحلت شیخ مفید حدود 23 سال از محضر پرفیض سید مرتضى و دیگر بزرگان استفاده هاى فراوانى بر دو حدود 12 سال پیشواى علمى بغداد بود و کرسى درس عظیم آن جا رابر عهده داشت سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد.در نجف حوزه علوم اسلامى را بنیاد نهاد و بقیه عمر پربرکتش را در آن شهر به تألیف تصنیف و تدریس گذراند و در سال 460 هـ ق. به دیدار حق شتافت26.

شیخ عالمى جامع و مسلط بر علوم متداول زمان خود بوده و در زوایاى گوناگون فرهنگ اسلامى قلم زده و آثار گرانبها و ارزشمندى از خود به جا گذاشته است. درباب عقاید بویژه مسأله مهدویت و غیبت امام عصر(ع) افزون بر کتاب؟ تخلیص الشافى سید مرتضى که در جلد اول و
چهارم آن درباره امام زمان به شرح بحث کرده کتاب جدا گانه اى در خصوص غیبت امام زمان به نام الغیبة نگاشته است.

این کتاب از ابتکار و جامعیت کم نظیر شیخ حکایت دارد وى در این اثر به همه جوانب مسأله غیبت به گونه دقیق و استوار رسیده و پاسخ اشکالات مخالفان را با استدلال به کتاب سنت و عقل داده است و دیدگاه شیعه را با استدلالهاى دقیق روشن کرده است.

آقا بزرگ تهرانى در اهمیّت و عظمت این اثر ارزنده مى نویسد:

(قد تضمن اقوى الحجج و البراهین العقلیه والنقلیه على وجود الامام(ع) وغیبته ثم ظهوره فى آخر الزمان…)27

[کتاب حاضر] قوى ترین برهانهاى عقلى و نقلى بر وجود امام زمان(ع) و غیبت و ظهور آن حضرت را در آخر الزمان در بر دارد.

شیخ طوسى در مقدمه کتاب انگیزه تالیف کتاب را چنین بیان مى کند:

(شیخ بزرگوار ما به من دستور داد کتابى درباره غیبت صاحب الزمان و سبب دوام غیبت و پاسخ شبهات مخالفان بنویسم.

من با وجود کمى فرصت و ناراحتى روحى و موانع روزگار پیشنهاد او را پذیرفتم و به گونه اختصار آن را تعقیب خواهم کرد.

کتاب الغیبه امهات مباحث مربوط به غیبت امام عصر(ع) را در بر دارد از جمله: غیبت علت و اسباب غیبت حکمت غیبت و....

در آغاز با ادله و برهانهاى بسیار وجود امام زمان را و این که حضرت فرزند بلافصل امام حسن عسکرى است ثابت مى کند به شبهات فرق گوناگون از جمله: اسماعیلیه زیدیه کیسانیه ناووسیه واقفیه فطحیه و… با استناد به روایات پاسخ مى دهد. آن گاه براى رفع استبعاد از غایب شدن حضرت مهدى(ع) به غایب شدن پیامبر(ص) در شعب ابى طالب.

غایب شدن حضرت یوسف موسى یونس اصحاب کهف و… استشهاد مى کند و براى طبیعى جلوه دادن طول عمر حضرت عمر طولانى حضرت نوح خضر و… را گواه مى آورد.

و به این نکته تأکید مى ورزد که طولانى
کردن عمر افراد براى خداوند توانا کار مشکلى نیست و او بر هر کارى تواناست و مى تواند به افراد عمر طولانى ببخشد و آنان را سالیان سال زنده نگهدارد چنانکه اهل بهشت در بهشت جوان مى مانند و پیر نمى شوند.

در مورد فلسفه غیبت ترس از کشته شدن را یادآور مى شود و درباره فایده غیبت مى نویسد:

(وجود حضرت لطفى است و تصرف وى در امور لطفى دیگر. خدا به وسیله امام لطف خویش را به انسانها مى رساند. فردى را که براى اداره جامعه لازم است آفریده و حجت را بر مردم تمام کرده تا اگر خواستند از وجودش بهره ببرند حجت را بر آنان تمام کرده است. مردم هستند که اسباب ترس و غیبت را فراهم ساخته اند. از جانب خداوند فیض کامل است قابلیت قابل شرط است.)

این کتاب تا کنون بارها به چاپ رسیده: نخستین بار در تبریز چاپ سنگى سال 1323 هـ . ق. چاپ دوّم در نجف در قم و تهران بارها اُفست شده است.

از آن جا که چاپهاى پیشین اشتباه بسیار داشته و در مواردى افتادگى محققان محترم کتاب بر آن مى شوند چاپ تصحیح و تحقیق شده اى از این اثر ارزشمند عرضه بدارند. از این روى متن آن را با نسخه آستان قدس رضوى کتابخانه مدرسه فیضیه کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى که اصل نسخه نجف است مقابله مى کنند و به گونه اى مطلوب و در خور به بازار دانش عرضه مى دارند.

اعلام الورى باعلام الهدى
نوشته:

امین الاسلام ابى على الفضل بن الحسن الطبرسى.
تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى.

ناشر: دارالمعرفه بیروت.

شماره صفحه ها: 460.

امین الاسلام طبرسى از عالمان
مفسران مجتهدان بنام قرن پنجم و ششم هجرى است.

وى به احتمال زیاد به سال 468 یا 469 دیده به جهان گشوده و روزگار جوانى را در مشهد مقدس به فراگیرى دانش گذراند و در رشته هاى علمى متداول: ادبیات عرب حدیث فقه اصول تفسیر و… اطلاعات گسترده اى اندوخت و در این دانشها صاحب نظر شد و در سال 523 هـ . ق. به شهر سبزوار رفت و تا پایان عمر در همان جا بزیست و به نشر فرهنگ اسلامى پرداخت28.

ابوالحسن على بن زید بیهقى معاصر طبرسى درباره مقام علمى وى مى نویسد:

(در نحو فرید بود… در علوم دیگر به درجه افادت رسید. تصانیف بسیار است او را…29)

مرحوم طبرسى پس از سالها تحقیق تألیف تدریس تربیت شاگردان و… به سال 548 هـ . ق. در سبزوار به دیدار حق شتافت.

از وى آثار علمى بسیار به جا مانده از جمله: اعلام الورى بأعلام الهدى30. وى در این اثر زوایاى گوناگون زندگى ائمه(ع) را با تتبع وسیع و ژرف نمایانده و در بیان مطالب شیوه استدلال عقلى و نقلى را به گونه بسیار عالمانه و دقیق پى گرفته و با ابتکار در خورى مباحث را روشن و به اثبات رسانده است. مطالب کتاب از چنان اتقانى برخوردار است که عالمان بزرگ در نوشته هاى خود فصل یا فصلهایى را از آن به صورت کامل نقل کرده اند.

نویسنده کتاب را در چهار رکن اساسى سامان داده رکن چهارم آن درباره امامت ائمه(ع) بویژه امامت امام زمان(ع) است. درباره امام زمان(ع) روى مطالب زیر انگشت گذارده است:

اسم کنیه لقب ولادت نام مادر گرامى حضرت کسانى که امام را در کوچکى ملاقات کرده اند اثبات امامت امام عصر به دلیل عقل چگونگى غیبت دلایل و شواهد بر غیبت برخى توقیعات نام کسانى که به دیدار امام توفیق یافته اند نشانه هاى قیام ایّام ظهور سیره عملى حضرت به هنگام قیام روش حکومت و ویژگیهایى که در حضرت وجود دارد و…

در پایان به پاسخ شبهات مى پردازد:
1 . علت طولانى شدن غیبت؟

2 . اگر غیبت سودى به حال مسلمانان نداشته باشد چه تفاوتى بین حیات و مرگ حضرت خواهد بود.

3 . حکم حدودى که بر جنایتکاران در زمان غیبت واجب مى شود چیست؟

4 . دلیل غیبت.

5 . آیا ادله اى که براى غیبت امام عصر(عج) مورد استناد قرار گرفته کافى است.

6 . اگر شیعه پذیرفته است که پس از پیامبر(ص) نبیّ نخواهد آمد چگونه در اخبار شیعه آمده: مهدى شریعت را نسخ مى کند به حکم داوود حکم مى کند جزیه نمى پذیرد و… آیا اینها اثبات نبوت جدید نیست؟

التذکرة فى احوال الموتى وامور الاخرة.
نوشته:

امام الحافظ القرطبى.
تصحیح و تعلیق: احمد مُرسى.

ناشر:

شمار صفحه ها:

قرطبى از مفسران بزرگ اهل سنت و پیر و مذهب مالک است. دانشمندانى که به بیوگرافى وى اشاره کرده اند او را به اوصاف حمیده تبحر در علوم بویژه تفسیر ستوده اند31.

زرکلى مى نویسد:

(وى مردصالح متعبّد از اهل قرطبه است که در شرق مینة ابن خصیب (در شمال اسیوط مصر) اقامت گزید و در همان جا وفات کرد. انسان پارسا و کم مؤنه اى بوده که با یک لباس در جامعه حضور مى یافته و داراى تألیفات زیادى است… از جمله: التذکرة باحوال الموتى واحوال الآخرة)32
کتاب التذکره در دو مجلّد در مصر چاپ شده که بخشى از جلد دوّم آن درباره حضرت مهدى(عج) است.

مؤلف در جلد دوّم تحت عنوان: (الخلیفة الکائن فى آخر الزمان المسمى بالمهدى وعلامة خروجه) روایاتى که صحابه از رسول خدا(ص) درباره خلیفه آخر الزمان و نشانه هاى ظهور او نقل کرده اند گرد آورده است.

در بابهاى دیگر به موضوعاتى به شرح زیر اشاره دارد:

فتنه بین مغرب ومشرق خروج سفیانى جریان لشکر کشیها و…

در مورد این گونه روایات از قول حافظ ابوالخطاب بن دحیه مى آورد:

(این گونه مسائل از قول پیامبر(ص) مستند موثقى نداشته و از پیامبر(ص) نرسیده است و بیان آن انسان را از عدالت ساقط مى کند مگر نقل آن از باب امانت باشد و صحت و سقم به مؤلف برگردد.)

در این کتاب تناقضها و ناسازگاریهاى بسیارى دیده مى شود. مثلاً آمده: دجّال در سال سیصد ظهور مى کند و مسائل دیگرى که نادرستى آنها آشکار است.

سپس داستان خروج سفیانى و خروج (دابّه) را که حذیفه از قول پیامبر(ص) نقل مى کند به بوته نقد گذارده و مى نویسد:

(از این خبر بوى جعل استشمام مى شود و مسأله پر از جعلیات و اسرائیلیات است که انسان از سیاه کردن کاغذ به آن ابى دارد.)

سپس روایات ساختگى و دروغ را که با عقل و فطرت سالم ناسازگارند مشخص مى کند.

باب دیگرى گشوده درباره مهدى(عج) و کسانى که زمینه حکومت وى را مهیا مى سازند. در این باب روایاتى که از على(ع) ثوبان عبداللّه بن الحارث بن جز الزبیدى از رسول اکرم(ص) نقل شده گردمى آورد.

در باب دیگر روایاتى از پیامبر(ص) درباره ویژگیهاى مهدى(عج) اسم عطایا درنگ وى خروج با عیسى(ع) کشتن دجال و… نقل مى کند.

آن گاه تحت عنوان: (فصل) روایت
(لامهدى اِلاّ عیسى) را نقل مى کند و آن را معارض با روایات دیگر مى داند و در مقام نقد روایت را از نظر سند ضعیف مى شمرد و روایاتى که بیانگر ظهور آن حضرت هستند و وى را از عترت پیامبر(ص) و فرزند زهرا(س) مى دانند را صحیح متواتر نص و مقدّم بر (روایت) لا مهدى الاّ عیسى مى شمارد.

در پایان این دو دسته از روایات را به این گونه خواسته جمع کند:

(یحتمل ان یکون قوله علیه الصلاة والسلام ولا مهدى الا عیسى اى لا مهدى کاملاً معصوماً اِلاّ عیسى وعلى هذا تجتمع الاحادیث ویرتفع التعارض.)

احتمال دارد منظور از روایت: (لا مهدى اِلاّ عیسى) یعنى مهدى کامل و معصوم جز عیسى نیست. بنابراین میان روایات جمع مى شود و تعارض بین روایات برطرف مى گردد.

البته این جمع از دیدگاه شیعه پذیرفته نیست و قابل مناقشه است. در بابهاى دیگر موضوعاتى به شرح زیر آمده:

محل ظهور حضرت مهدى نشانه هاى خروج مهدى(عج) بیعت با حضرت در دو مرحله درگیرى و قتل سفیانى سرزمینهایى که حضرت به تصرف در مى آورد چگونگى فتح قسطنطنیه نشانه هاى خروج دجال نزول حضرت عیسى(ع) کشتن دجال مقدمات قیام قیامت و نشانه هاى آن.

مؤلف در پایان تحت عنوان: (فصل) نشانه هاى قیامت را از نظر علماء یاد آور شده و نشانه هاى پایان دنیا را بر شمرده است.

کشف الغمه فى معرفة الائمه
نوشته:

بوالحسن على بن عیسى بن ابى الفتح اربلى.
ناشر: دارالکتاب الاسلامى بیروت.

شماره صفحه ها:

اربلى از ادیبان شیعى قرن هفتم هجرى است. وى در شهر اربل در شمال عراق چشم به دنیا گشوده و در هجوم مغول از آن جا به موصل کوچ کرده و پس از مدتى به اربل بازگشته است. از
منابعى که شرح زندگانى او را یاد آور شده اند بر مى آید وى در اربل ریاست دیوان انشا را در زمان ابن الصلایا بر عهده داشته است. در سال 660 هـ . ق . به بغداد رفت و ریاست دیوان انشاء بغداد را از سوى علاء الدین صاحب دیوان پذیرفت و در سال 693 هـ . ق. در همان جا به درود حیات گفت33.

گرچه از تحصیل و رشد علمى او ارباب تراجم کمتر سخن گفته اند ولى بزرگانى چون: صاحب (امل الأمل) از وى به عظمت و بزرگى یاد کرده و درباره شخصیت علمى او نوشته است:

(کان عالماً فاضلاً محدثاً ثقة شاعراً ادیباً ومنشأً جامعاً للفضائل والمحاسن. له کتب منها (کشف الغمه فى معرفة الائمه(ع)…)34.

[اربلى] دانشمند فاضل محدث ثقه شاعر ادیب نگارنده و مجمع فضائل و نیکیها بوده و از او نوشته هاى بسیارى از جمله: کشف الغمه فى معرفة الائمه به جا مانده است.

وى در این اثر ارزشمند روایاتى که درباره سیره تاریخ حیات فضائل مناقب و معجزات پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) و ائمه (ع) رسیده از منابع معتبر و مورد اعتماد شیعه و سنى گردآورى کرده از جمله: تمامى دو رساله حافظ ابونعیم اصفهانى و برخى متون معتبر دیگر را بر اثر خود افزوده و چون دیده حجم کتاب زیاد مى شود در هنگام نقل روایتها اگر کلمه و جمله اى نیاز به توضیح داشته به اختصار توضیح داده است وسندهاى روایات را حذف کرده است.

از آن جا که اربلى از دانش بالایى برخوردار بوده و ذهن نقادى داشته است در موارد بسیارى دیدگاهها و استدلالهاى دیگران را آورده و به نقد و بررسى آن پرداخته و به برخى از اخبار نیز به دیده نقد نگریسته است.

به خاطر ابتکارى بودن اثر و استحکام محتوا و موضع معتدل نویسنده این اثر از جایگاه ویژه اى در میان جامعه شیعه و سنى و دوستداران اهل بیت بر خوردار شده و افراد زیادى از آن نقل کرده اند.

نویسنده بخش آخر جزء سوم کتاب خود را به امام زمان(عج) اختصاص داده و به
مباحثى به شرح زیر پرداخته است: محل تولد حضرت مهدى(عج) زمان تولد نسب پدر مادر اسم کنیه لقب.

احادیثى که از پیامبر(ص) درباره مهدى(عج) به طریق صحیح ابوداود ترمذى از ابوسعید خدرى و دیگران نقل شده گرآورده است آن گاه شبهه اى را مطرح مى کند:

مهدى در این که با اوصافى که در روایات بیان شده فرزند فاطمه است سخنى نیست ولى بحث در این است که این روایات دلیل نمى شود بر این که مهدى با آن اوصاف همان (محمد بن الحسن) باشد. زیرا اولاد فاطمه تا قیامت بسیارند.دلیل دیگرى جز این روایات لازم است تا اثبات کند مهدى همان حجة بن الحسن العسکرى است)

سپس از شبهه این گونه پاسخ مى دهد:

(پیامبر(ص) مهدى را با اوصاف مشخص کرده و این نشانه ها و ویژگیهایى که در روایات آمده جز بر امام زمان(عج) تطبیق نمى کند وگرنه این نشانه نخواهد بود.)

شبهه را پى مى گیرد و پاسخهاى محکم از آن مى دهد .

سپس به برهانهاى عقلى و نصوصى که برامامت امام عصر(عج) دلالت دارد استدلال کرده و کسانى که امام عصر(عج) را زیارت کرده اند نام مى برد و…

در پایان روایاتى که حافظ ابونعیم اصفهانى از پیامبر اکرم(ص) درباره مهدى(عج) گردآورى کرده و بخشهاى عمده اى از کتاب البیان فى اخبار الزمان شیخ اباعبداللّه محمد بن یوسف بن محمد الگنجى الشافعى را در بیست و پنج باب که شامل بسیارى از مطالب مربوط به غیبت و ظهور است نقل مى کند.
فرائد السمطین فى فضائل المرتضى والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم(ع) ج2.
نوشته:

شیخ الاسلام صدرالدین ابوالمجامع ابراهیم بن سعد الدین محمدابن المؤید الجوینى الخراسان
تحقیق و تعلیق:

شیخ محمد باقر محمودى.

ناشر:مؤسسة المحمودى بیروت

مؤلف از بزرگان اهل سنت و حافظان حدیث است. تذکره نویسان او را به عظمت ستوده اند.ذهبى درباره وى مى نویسد:

(الامام المحدث الاوحد الاکمل فخر الاسلام… وکان شدید الاعتنا بالروایه وتحصیل الاجزاء وعلى یده أسلم غازان الملک…)35

[جوینى] پیشوا محدث بى همتا کامل فخر اسلام…به روایت و تحصیل آن بسیار عنایت داشته و با تلاش او غازان الملک اسلام آورد.

وى احادیث بسیارى از علماى عراق شام حجاز و… نقل کرده و از برخى آنان اجازه روایت دریافت داشته است.

جوینى نوشته هاى بسیارى دارد از جمله نوشته هاى اوست:فرائد السمطین فى فضائل المرتضى والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم.

مؤلف بخش زیادى از کتاب خود را به بیان چگونگى ظهور و قیام مهدى منتظر (عج) اختصاص داده است (از صفحه 310 تا 343 جلد دوّم)

نویسنده در بیان و اثبات مطالب از منابع روایى بهره مى جوید و عناوین روایاتى که گردآورى کرده به شرح زیر است.

بشارت ظهور مهدى(عج) مهدى(عج) از ذریه پیامبر(ص) قیام براى گسترش قسط و عدل پس از پرشدن دنیا از ظلم و جور قیام حضرت مهدى پیش از رستاخیز امرى قطعى و حتمى است مهدى دوازدهمین امام شیعیان است و خداوند امر ظهور او را یک شبه فراهم مى آورد.

امام رضا(ع) و بشارت ظهور مهدى و نورانى شدن دنیا به نور حضرت و روى آوردن سعادت دنیا و آخرت در ایّام میمون و مبارک ظهور حضرت.
شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه.
نوشته:

سید محمد باقر داماد.
تحقیق: رضا استادى.

ناشر: مهدیه میرداماد.

شماره صفحه ها:155

محمد باقر داماد معروف به میر داماد تحصیل علوم دینى را در مشهد مقدس آغاز کرد و بر اثر هوش و استعداد سرشارى که داشت در اندک زمانى در علوم و فنون گوناگونى بویژه فقه حکمت و فلسفه سر آمد دیگران گردید و به درجه اجتهاد نائل آمد و استاد فقهاى عصر خویش شد.

از این روى فقهاى عصر وى فتاواى شرعى را به تصحیح وى معتبر مى شمردند36. او افزون بر مقام فقهى در مسائل فلسفى و کلامى تبحر خاصى داشته و در این زمینه از وى نوشته هاى ارزشمندى به جاى مانده است از آن جمله رساله: شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه.

از جمله مباحث مربوط به امام عصر(ع) که در چندین روایت آمده و محققان درباره آن به بحث و گفت و گو پرداخته اند مسأله حرمت کراهت یا جواز تصریح به اسم و کینه اصلى امام عصر(ع) در زمان غیبت است. از دانشمندان بنامى که در این موضوع به بحث و بررسى پرداخته اند میرداماد را مى توان نام برد.

وى اثر مورد بحث را در همین باره نگاشته و در آن این مسأله را به گونه اى عالمانه و محققانه به نقد و تحلیل گذاشته آن گاه روایات مسأله را یکایک آورده و درباره آنها بحث کرده است.

این اثر ارزشمند افزون بر تحقیق و تبیین مسأله یاد شده آکنده از فوائد علمى ادبى و رجالى است.

تحقیق و تصحیح این رساله براساس چهار نسخه معتبر با تلاش رضا استادى انجام پذیرفته است. در پانوشتها افزون بر ضبط اختلاف نسخه ها توضیحاتى درباره برخى روایات داده شده است.

در مقدمه کتاب ضمن این که از نسخه هاى کتاب چگونگى تصحیح
گزارش شده شرح حالى از مؤلف آمده و فهرستى از آثار وى ارائه شده است.

المحجة فیما نزل فى القائم الحجة(عج)

نوشته:

سید هاشم بحرانى
تحقیق و تعلیق:

محمد منیر میلانى

شماره صفحه ها:284.

بحرانى فقیه مفسر محدث و صاحب نظر در رجال بوده است37

شیخ یوسف بحرانى درباره شخصیت او مى نویسد:

(… کان السید المذکور فاضلاً محدثاً جامعاً متتبعاً للاخبار بمالم یسبق الیه سابق سوى شیخنا المجلسى(ره) وقد صنف کتباً عدیدةً تشهد بشدة تتبعه واطلاعه…)38

سید بحرانى فاضل محدث جامع و پژوهشگر در اخبار بوده است. کسى در این فن جز مجلسى بر او پیشى نگرفته. کتابهاى زیادى تصنیف کرده که گواه تتبع و آگاهى اوست.

گذشته از مرتبه بلند علمى امور حسبیه را نیز بر عهده داشته است. در انجام فریضه امر به معروف و نهى از منکر و مبارزه با ستمگران و حاکمان ستم هیچ گونه بیم و هراسى به خود راه نداده و عمر پر برکت خویش را در راه نشر علوم اهل بیت و خدمت به بندگان خدا به پایان برده است.

وى در سال 1107 ـ 1108 در قریه نعیم درگذشت و در قریه توبلى به خاک سپرده شد.

بحرانى از بزرگانى چون: سید عبدالعظیم بن سید عباس استرآبادى شیخ فخر الدین بن طریحى النجفى صاحب مجمع البحرین بهره جسته است39.

از وى نوشته هاى بسیارى به جا مانده از جمله: کتاب: المحجة فیما نزل فى القائم الحجة.

موضوع مورد بحث این اثر آیات قرآنى است که در روایات به حضرت مهدى تفسیر و تأویل شده. این آیات به 120 عدد
مى رسند که از سوره بقره آغاز و به سوره مبارکه عصر پایان مى پذیرند مطالب کتاب به صورت ترتیب سوره هاى قرآنى تنظیم شده اند.

نویسنده در مقدمه کتاب مى نویسد:

(در این کتاب آیاتى که در روایات معصومین(ع) به مهدى(عج) تفسیر شده اند آورده شده و روایات مربوط به دیگر ائمه(ع) را در تفسیر برهان باید جست.)

روایات مورد استناد در تفسیر و تأویل آیات قرآن از مصادر آنها نقل شده است.

محقق محترم افزون بر آیاتى که مؤلف گرد آورى کرده با جست و جوى بسیار به دوازده آیه از قرآن دست یافته که به گونه اى به امام عصر (عج) ارتباط دارند و آنها را به صورت استدراک در پایان کتاب تحت عنوان: (مستدرک المحجه) آورده است.

وى با تلاش فراوان و درخور تحسین براى تصحیح کتاب به نسخه خطى موجود در کتابخانه آیت اللّه مرعشى که به خط خوانا در زمان مؤلف و از روى نوشته او نسخه بردارى شده تکیه کرده و کتاب را اصلاح کرده است.

از جمله کارهاى ارزشمندمحقق تطبیق احادیث با مصادر اصلى آن و نمایاندن موارد اختلاف از نظر زیادى و نقص است.

برخى روایات که سند مشخصى نداشته اند با جست و جو و تحقیق در منابع گوناگون از مصادر دیگرى آدرس داده است.

ینابیع الموده
نوشته:

الحافظ سلیمان بن ابراهیم بن القندوزى الحنفى
تصحیح و تدقیق: دارالکتب العراقیه.

ناشر: بصیرتى قم

شمار صفحه ها: 527

قندوزى در سال 1220 هـ . ق. دیده به جهان گشوده در بلخ به فراگیرى دانش پرداخت.براى ادامه تحصیل به بخارا
رفت. سپس به هند و افغانستان رفت و با بزرگان طریقت همراه گشت و در سیر و سلوک و تفقه در دین به درجات عالى نائل آمد آن گاه به قندوز بازگشت. مدت زمانى در آن جا اقامت گزید و به نشر دانش و هدایت و ارشاد خلق همّت گماشت. از آن جا که شوق زیستن در جوار بیت اللّه الحرام را در سر داشت در سال 1269 هـ . ق روانه بیت اللّه شد. به قونیه که رسید سه سال و شش ماه در آن جا ماند. کتابهاى شیخ محى الدین بن عربى حاتمى را از روى نسخه دست نوشته وى یادداشت کرد. تا این که از سوى سلطان وقت به مسند مشیخه تکیه شیخ مراد بخارى مأمور شد و در آن جا به ارشاد مردم و نشر علم حدیث و تفسیر پرداخت و در سال 1294هـ . ق . در قسطنطنیه دیده از جهان فرو بست40.

از جمله آثارى که از وى به جاى مانده کتاب: ینابیع الموده است.

این اثر بار اول و بار دوّم در سال 1302هـ.ق در استنابول پس از گذشت هشت سال از فوت مؤلف از سوى مهدى ملک التجار در 527 صفحه به چاپ رسیده است

بار سوّم در مشهد به سال 1308 هـ . ق. در دو جزء در 455صفحه به گونه سنگى به تصحیح محمد شفیع اعتماد الدوله.

بار چهارم در بمبئ به سال 1311 هـ . ق. به اهتمام شیخ على محلاتى در 448 صفحه به گونه سنگى . در پایان این چاپ ترجمه مؤلف آمده است.

بار پنجم در تهران به سال 1312 هـ . ق. با مفاتیح المحجة در 614 صفحه. بار ششم در بیروت در سه جزء.

بار هفتم در نجف اشرف به سال 1384 هـ . ق. با تصحیح چاپخانه حیدریه.

آنچه در دست داریم چاپ هشتم کتاب است.

مؤلف در این کتاب فضائل پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را با استناد به کتابهاى مورد اعتماد مانند: صحاح ستّ و… در یک مقدمه و صدباب گرد مى آورد.

از باب هفتاد و یک به بعد مباحثى در باره غیبت امام زمان (عج) با استفاده
از کتابهاى گوناگون مطرح مى کند: از جمله:

آیاتى که براساس روایات اهل بیت به حضرت مهدى (عج) تفسیر شده از کتاب: المحجة فیما نزل فی القائم الحجة نقل مى کند.

* روایاتى که بیانگر نشانه ها و شرطهاى برپایى رستاخیزند از جواهر العقدین مى آورد.

* درباره ویژگیهاى حضرت مهدى(عج) و این که او از اهل بیت است و فرزند زهرا(س) روایاتى از کتابهاى اهل سنت مانند: کنوز الدقائق مسامرة الاخیار سنن ترمزى مناقب لابن المغازلى الشافعى واسعاف الراغبین درباره حضرت مهدى(عج) نقل کرده است.

* سخنان حضرت امیر(ع) را درباره شأن و منزلت مهدى(عج) از نهج البلاغه مى آورد.

* از پیامبر(ص) و ائمه(ع) درباره گرفتاریهاى اهل بیت تا پیش از ظهور روایاتى را مى آورد.

* روایات بیانگر نام و شمار ائمه(ع) ظهور حضرت دجّال و حدیث: (بعدى اثنا عشر خلیفه) را از کتاب فرائد السمطین یادآور مى شود.

*زمان ولادت حضرت کرامات حضرت ویژگیهاى آنان که توفیق دیدار او را یافته اند سخنان اهل اللّه از اصحاب کشف و شهود تفسیر آیه شریفه: (یوم ندعوا کل اناس بامامهم) و… از موضوعاتى است که به آنها مى پردازد.

یکى از مستشرقان ینابیع الموده را این گونه معرفى مى کند:

(ینابیع المودة وهى شمائل النبی(ص) وآل بیت فیها اقتباسات کثیرة من المصنفات القدیمة ولذا لها فائدة کبرى وهى مرغوبة فى بلاد عجم…)41

ینابیع الموده سیره و سیرت پیامبر(ص) و اهل بیت را در بر دارد و در آن از کتابهاى زیادى از علماى پیشین استفاده شده و داراى فوائد بزرگ و بسیارى است و در بلاد و سرزمین غیر عرب رواج دارد.

این اثر نه تنها در مناطق شیعه نشین مورد توجه بوده و هست بلکه در دیگر شهرهاى اسلامى نیز از ارزش و اهمیت شایانى برخوردار است.
نور الابصار
نوشته:

سید مؤمن بن حسن بن مؤمن الشبلنجى
ناشر: دارالکتب العلمیه بیروت.

شماره صفحه ها: 248

وى در قریه شبلبخ از قراى مصر پرورش یافت و در ده سالگى تمام قرآن را حفظ کرد و وارد دانشگاه الازهر مصر شد و نزد دانشمندان بزرگى چون: شیخ محمد خضرى میاطى شیخ محمد الاشمونى شیخ محمد الانبابى شیخ ابراهیم شرقاوى شیخ محمد مرصفى کسب دانش کرد و در علوم و فنون گوناگون بویژه علم حدیث ادب و تاریخ به درجات عالى نائل آمد و آثار ارزشمندى عرضه داشت از جمله نوشته هاى وى کتاب: نورالابصار فى مناقب آل بیت النبى المختار است42.

بخشى از این اثر اختصاص به حضرت مهدى دارد که تحت عنوان: (فصل فى ذکر مناقب محمدبن الحسن الخالص…) آمده است. ذیل این فصل به بحث درباره : ولادت کنیه القاب اوصاف و نایبان حضرت چگونگى غیبت سال غیبت طول عمر زمان و مکانى که حضرت غائب شده حیات وى پس از غیبت محال نبودن غیبت طولانى و… مى پردازد.

آن گاه دیدگاه کسانى را که بر این باروند: مهدى منتظر محمدبن حنفیه است و باز خواهد گشت و هم اکنون در جبل رضوى اطراف مدینه مى زید به شدت رد مى کند و مى نویسد:

(وهذه کلها اقوال فاسدة… فان محمد بن حنفیه رضى اللّه عنه توفى بالمدینة المنورة وقیل بالطائف.)43.

این گفتارها تمام فاسد است… محمد بن حنفیه در مدینه منوره و برخى گفته اند در طایف وفات کرده است.

سپس تحت عنوان: (تتمة) سخن را درباره اخبار مهدى(عج) پى مى گیرد ابتدا اشاره دارد به اختلاف بین علماء درباره این که آیا حضرت مهدى(عج) از اولاد امام حسن است یا امام حسین(ع) و نظر مى دهد که حضرت مهدى از اولاد امام حسین(ع)
است و دیدگاه صاحب (یواقبت الجواهر) را براى تایید نظر خود مى آورد:

(… المهدى من ولد الامام الحسن العسکرى بن الحسین ومولده النصف من شعبان…)44

آن گاه به موضوعات زیر مى پردازد.

ویژگیهاى ظاهرى امام: قد و قامت رنگ سیما و…

زمان و مکان ظهور

چگونگى قیام.

سرزمین کشته شدن سفیانى

چگونگى برخورد با مردم.

و…

الاذاعة لما کان ومایکون بین یدى الساعة
نوشته:

سید محمد صدیق حسن.
ناشر: مؤسسة سعودى مصر.

شماره صفحه ها:

مؤلف در قنوج هند چشم به هستى گشود در دهلى به کسب دانش پرداخت سپس براى امرار معاش به (بهوبال) سفر کرد و با تلاش و پشتکار ثروت فراوان به دست آورد و با ملکه (بهوبال) ازدواج کرد.

با حضور در صحنه افکار جدید و اصلاح طلبانه و در شمار شخصیتهاى دوره نوین نهضت اسلامى قرار گرفت. از وى آثار ارزشمندى در علوم و معارف اسلامى به زبانهاى: عربى فارسى و هندى به یادگار مانده است45.

از جمله کتاب: (الاذاعة لما کان ومایکون بین یدى الساعة).

این اثر همان گونه که از نامش پیدا است ملاحم و فتن پیش از قیامت را در بر دارد. نویسنده ابتداء احادیثى که در باب حضرت مهدى و مسأله غیبت در منابع روایى چون: سنن معاجم مسانید و… آمده و از آنها استفاده تواتر مى شود گرد مى آورد.

پس از اثبات تواتر احادیث به شبهات و خرده گیریهایى که از سوى ابن خلدون و…

در مورد احتجاج به احادیث حضرت
مهدى شده مى پردازد و به ابن خلدون که مى نویسد:

(احادیث مربوط به غیبت مهدى برخى با برخ دیگر معارض است و راویان بعضى احادیث چون حافظه و ضبط قوى نداشته اند مورد طعن و جرح قرار گرفته اند. تنها به روایاتى که از سوى محققان از محدثان رسیده مى شود عمل کرد.)

پاسخ مى دهد:

اولاً در کتابهاى صحیح نیز راویان مورد طعن و جرح وجود دارد. افزون بر این احادیث مربوط به مهدى را محدثان مورد اعتمادى چون: ترمذى ابى داود ابن ماجه حاکم طبرانى و ابى یعلى الموصلى به اسناد جماعتى از صحابه نقل کرده اند.

ثانیاً احادیث مربوط به مهدى برخى صحیح و بعضى حسن و ضعیف هستند. از آن جا که برخى احادیث به برخ دیگر یارى مى رسانند و به شواهدى نیز تقویت مى شوند مى شود بر آنها اعتماد کرد.

ثالثاً مسأله امام زمان(عج) و ظهور وى مشهور بین همه مسلمانان و اهل اسلام است و در طول عصرها و قرنها زبان به زبان منتقل شده و همه بر آن بوده و هستند که ناچار در آخر الزمان فردى از اهل بیت پیامبر(ص) ظهور مى کند و دین را تایید و عدل را ظاهر مى سازد و مسلمانان از وى پیروى مى کنند و بر بلاد اسلامى مسلط مى شود. این شخص مهدى نامیده مى شود.

آن گاه مى نویسد: خروج دجال و فرود آمدن عیسى و وقایع پس از آن از نشانه هاى رستاخیزند و روایات صحیح و در حدّ تواتر بر آنها دلالت مى کنند و جایى براى انکار آنها نیست و براى تأیید دیدگاه خود سخن شوکانى را گواه مى آورد:

(قال: والاحادیث الوارده فى المهدى التى امکن الوقوف علیها منها خمسون حدیثاً فیها الصحیح والحسن والضعیف المنجبر وهى متواترة بلا شک ولاشبهة بل یصدق وصف التواتر على ما هودونها على جمیع الاصلاحات المحررة فى الاصول وامّا الآثار عن الصحابة المصرحة بالمهدى فهى کثیرة ایضاً…)46

احادیثى که درباره حضرت
مهدى(عج) رسیده و امکان دسترسى به آنها وجود دارد از جمله پنجاه حدیث است که در بین آنها صحیح حسن ضعیف و منجبر وجود دارد و اینها متواترند بدون شک و شبهه بلکه کمتر از اینها بنا بر همه اصطلاحاتى که در اصول بدان اشاره شده تواتر صدق مى کند. امّا آثار صحابه که در آنها تصریح به مهدى شده نیز زیاد است.

در این جا اشاره اى دارد به کتاب سید علامه بدرالملة المنیر محمدبن اسماعیل الیمانى و روایاتى که وى گرد آورى کرده درباره: ظهور مهدى از آل محمد در آخر الزمان مشخص نبودن زمان ظهور و اشاره به روایتى که مى گوید: (پیش از ظهور مهدى دجّال خروج مى کند).

آن گاه احادیث رسیده درباره حضرت مهدى را این گونه دسته بندى مى کند:

1 . درباره اسم نسب مولد بیعت کنندگان هجرت کنندگان باوى سیره و صفات وى.

2 . برشمارندگان ویژگیها حضرت و نشانه هاى ظهور.

3 . درباره فتنه ها و حادثه هایى که پیش از ظهور پدید مى آید.

4 . ملاحمى که در زمان حضور حضرت واقع مى شوند و نشانه نزدیکى رستاخیزند.

نویسنده در ذیل هر حدیثى که مى آورد نکاتى را درباره حدیث و راویان آن یادآورى مى شود. از باب نمونه در ذیل روایت طلحة بن عبداللّه مى نویسد:

اخرجه الطبرانى فى الأوسط وفیه مثنى بن الصباح وهومتروک وضعیف جداً ووثقه ابن معین فى روایة وضعّفه ایضاً ولیس فى الحدیث تصریح بذکر المهدی…)47

طبرانى در الاوسط روایت را آورده است. در سند روایت مثنى بن الصباح که کنار گذاشته شده و جداًضعیف شمرده شده وجود دارد. در روایتى ابن معین او را توثیق کرده و ضعیف نیز دانسته است. در حدیث تصریح به نام مهدى نشده است.

به دیدگاههاى متصوفه و شیخیه اشاره مى کند و ابراز مى دارد:
(آنان دیدگاه درستى نسبت به مسأله مهدى ندارند و مبناى سخنان خود را از اصول واهى گرفته اند.)

مى نویسد:

(ما در اعتقادات و دیدگاههاى مذهبى خویش جز به قرآن و احادیث تمسک نمى جوییم و دین را جز از این دو راه اثبات نمى کنیم.)

در مورد ردّ کسانى که استدلال به این روایات را درباره مهدى نادرست مى پندارد بویژه ابن خلدون افزون بر آنچه یادآور شده مى نویسد:

(این احادیث کمتر از احادیثى که در باب احکام شرعى مورد استناد قرار مى گیرند نیست و معمول است که فقها به اینگونه روایات استدلال مى کنند و آنچه راجع به جرح و تعدیل راویان گفته شده در سایر سندهاى روایات نیز وجود دارد.

بنابراین مسأله مهدى جاى شک و شبهه ندارد و با وجود دلیلهاى بسیار انکار آن ایستادگى در برابر نصوص مستفیضه اى است که به حد تواتر نیز مى رسد.)

سپس استناد مى کند به دیدگاه شیخ علامه محمد بن احمد السفارینى حنبلى که مجموع احادیث را موجب علم قطعى دانسته و ایمان به خروج حضرت را واجب شمرده است.

(…ما یفید مجموعة العلم القطعى فالایمان بخروج المهدى واجب کما هو مقرر عند اهل العلم ومدون فى عقائد أهل سنة والجماعة.)48

مجموع احادیث مفید علم قطعى به وجود قیام مهدى است . از این روى ایمان به قیام مهدى واجب است همان گونه که نزد اهل دانش ثابت شده و در عقاید اهل سنت و جماعت تدوین شده است.

سخن آخر را به حوادثى که پیش از خروج حضرت مهدى رخ خواهد داد و نشانه ظهور و… اختصاص مى دهد.
نجم الثاقب فى احوال الامام الغائب (عج)
نوشته:

میرزا حسین نورى طبرسى.
ناشر: جعفرى مشهد.

شماره صفحه ها: 587.

محدث نورى در یکى از قراى نور در سال 1254 هـ . ق. دیده به جهان گشود. در تهران از محضر شیخ عبدالرحیم بروجردى مایه علمى گرفت و در سال 1278 هـ. ق. براى کسب دانش بیشتر به عراق هجرت کرد و از خرمن پرفیض شیخ عبدالحسین تهرانى شیخ اعظم انصارى بهره جست سپس به هنگام مهاجرت میرزا حسن شیرازى به سامرا باوى مهاجرت کرد. چند سال در سامراء بود و آن گاه به نجف اشرف بازگشت و در آن جا اقامت گزید و در همان جا به سال 1320 هـ . ق دیده از جهان فرو بست. وى آثار بسیار دارد49. از جمله: نجم الثاقب فى احوال الامام الغائب(عج) به زبان فارسى.

شیخ عباس قمى درباره شخصیت علمى وى مى نویسد:

(… اما علمه فاحسن فنه الحدیث ومعرفة الرجال والاحاطة بالاقوال والاطلاع بدقایق الآیات ونکات الأخبار بحیث یتحیر العقول عن کیفیته استخراجه جواهر الاخبار عن کنوزها وترجع الابصار حاسرة عن ادراک طریقته فى استنباط اشاراتها ورموزها.50)

اما آگاهى وى به فن حدیث رجال احاطه به دیدگاههاى دیگران شناخت دقایق آیات و نکات روایات به گونه اى بوده که خردها از چگونگى برداشت او از گنجینه هاى اخبار در شگفتى فرو رفته و نسبت به درک فهم و شیوه استنباط و کشف اشارت و رموز به دیده حیرت مى نگریسته اند.

این اثر مزیّن است به تقریظ مرحوم میرزاى شیرازى بزرگ.

درباره انگیزه خود از تألیف این اثر مى نویسد:

(در سال 1303 هـ . ق. در خدمت
میزراى بزرگ بودم.

میرزا فرمود: خوب است کتابى مستقل درباره حضرت مهدى(عج) به زبان فارسى نگاشته شود. و شما شایستگى انجام این مهم رادارید.

عرض کردم: مقدمات امر فراهم نیست ولى از آن جا که در سال گذشته رساله اى درباره کسانى که در غیبت کبرى به زیارت حضرت مهدى(عج) مشرف شده اند تحت عنوان: جنة المأوى نگاشته ام اگر مصلحت باشد همان رساله را با افزودن مطالبى بر آن ترجمه کنم.

پیشنهاد پذیرفته شد. لکن میرزا فرمود: شمه اى از حالات حضرت مهدى هر چند به اختصار بر آن افزوده شود. حسب الامر مطاع میرزا به انجام این اثر اقدام شد و در نهایت یأس با استمداد از عسکریین بحمداللّه در اندک زمانى این خدمت به انجام رسید.)

کتاب حاضر در دوازده باب به شرح زیر تنظیم شده است:

باب اول چگونگى ولادت شمه اى از احوال شخصى حکیمه خاتون.

باب دوّم و سوّم اسامى القاب و کنیه ها شمایل و توجهات الهى به حضرت.

باب چهارم اختلاف مسلمانان نسبت به امر غیبت پس از اتفاق بر درستى صدور اخبارى که از پیامبر(ص) بر آمدن حضرت مهدى رسیده کتابهایى که عالمان اهل سنت در باب حضرت مهدى موعود تألیف کرده اند مطالب مورد اختلاف: نسب اسم پدر تشخیص و تعیین آن حضرت و دیدگاههاى علماى فرق اسلامى در مورد هر یک از مباحث فوق و نقد و بررسى هر یک و ارائه دیدگاه صواب.

باب پنجم و ششم: بحث و استدلال درباره این که حضرت مهدى موعود فرزند امام حسن عسکرى(ع) است.

باب هفتم و هشتم: سخن درباره کسانى است که در عصر غیبت کبرى به محضر حضرت شرفیاب شده اند یا بر معجزات حضرت آگاهى یافته اند و جمع بینِ روایاتى که مى فرماید:

(مدعى دیدار با حضرت را باید
دروغگو خواند) و داستانهایى که بیانگر دیدار بزرگان و اولیاء با حضرت هستند و…)

باب نهم درباره این که براى هر حاجت به امامى خاص باید توسل جست و اثبات این نکته که یکى از مناصب خاصه امام زمان (عج) پناه دل سوختگان است.

باب دهم در بیان گوشه اى از تکالیف و آداب مسلمانان نسبت به آن جناب.

باب یازدهم روزهاى ویژه آن حضرت و تکلیف پیروان حضرت در آن روزها.

ناگفته نماند مطالب سست بى اساس و بى پایه در کتابهایى که درباره حضرت مهدى نگاشته شده بسیار است باید با دقت به آنها نگریست و هر مطلبى را از آنها بى درنگ و بى مطالعه همه جانبه و بدون مراجعه به اهل فن نپذیرفت.

از جمله نوشته هایى که مطالب واهى بى پایه و به دور از خرد بسیار دارند نوشته هاى محدث نورى است که باید اهل نظر و محققان و نویسندگان تیز نگر واهى بودن اینها رابه همه شیفتگان مهدى و اهل مطالعه بنمایانند.

اعیان الشیعه جلد 4
نوشته:
محسن امین.
ناشر: دارالتعارف للمطبوعات بیروت.

سید محسن امین عاملى در سال 1283 هـ .ق. در قریه شقره جبل عامل متولد شد و علوم مقدماتى را در همان جا به پایان رساند و براى تحصیل علوم عالى به عراق هجرت کرد و در نجف اشرف رحل اقامت افکند و از محضر بزرگان آن حوزه بهره برد و به مقام عالى اجتهاد نائل آمد سپس به دمشق رفت و در آن جا اقامت گزید و مرجع شیعیان شد.

وى آثار بسیار دارد از جمله آنها اثر ارزشمند اعیان الشیعه است51.

مؤلف بزرگوار در این اثر با عظمت که در حقیقت دائرة المعارف پیشوایان دین رجال علم و ادب و فرهنگ است در مورد حضرت مهدى(عج) سنگ تمام گذاشته و بیش از 150 صفحه از کتاب را به آن حضرت
اختصاص داده است.

شیوه بیان مطالب بیشتر بر مبناى نقل اخبار و اقوال بزرگان و دانشمندان است. در هر موضوع پیش از ورود در اصل بحث مقدمه اى مى نگارد سپس به مطالب اصلى مى پردازد. درباره حضرت مهدى(عج) موضوعات زیر را به بحث گذارده:

زمان ولادت ویژگیهاى شخصى پوشش غیبت و سفراء امامت حضرت وجود حضرت در شهرها ولى غایب از دیدگان اخبارى که از طریق اهل سنت درباره ظهور حضرت رسیده برخى مطالبى که شیعیان در اثبات امامت غیبت و… از قرآن احادیث پیامبر(ص) فاطمه(ع) و سایر ائمه(ع) بدانها تمسک مى جویند غیبتهاى انبیاء: صالح ابراهیم یوسف موسى اوصیاء و حجج پس از موسى تا زمان مسیح معجزات حضرت و نشانه هاى اثبات آن طرح یازده شبهه در مورد مهدى(عج) و پاسخ آن با دلیلها و برهانهاى عقلى و نقلى یادآورى نام دانشمندان و علماى اهل سنت که در وجود حضرت مهدى با شیعه هم عقیده اند بحث درباره نشانه هاى ظهور با استفاده از منابع گوناگون و شمارش 69 نشانه سال روز و مکان ظهور حضرت آنچه پس از ظهور توسط حضرت مهدى انجام مى پذیرد محل اقامت مدت حکومت سیره و سیماى وى به هنگام قیام و طریقه اجراء احکام نشانه هایى که در آن عصر خداوند ظاهر مى سازد شمار یاران مهدى نام شهرها و چگونگى گرد آمدن آنان و…

المهدى
نوشته:

سید صدر الدین صدر.
ناشر: دارالزهراء بیروت.

شمار ه صفحه ها: 255

سید صدر الدین صدر از زعماى شیعه است. وى در سال 1299 هـ . ق. در کاظمین دیده به جهان گشود و در مهد تربیت پدر بالید و تحصیلات ابتدایى و سطوح را در سامراء و کربلا نزد اساتید بزرگى چون: شیخ حسن کربلایى آقا ضیاء الدین عراقى و… فرا گرفت. در سال
1329 هـ . ق. به سفارش پدر به نجف اشرف هجرت کرد و در آن جا مدتها از محضر درس آخوند خراسانى و میرزاى نائینى بهره برد.

در سال 1349 هـ . ق. به مشهد مشرف شد و در آن جا اقامت گزید و به تدریس و رسیدگى به امور مردم و… پرداخت.

پس از مدتى به درخواست مؤسس حوزه علمیه قم شیخ عبدالکریم حائرى به قم مشرف شد و در حوزه علمیه قم جایگاه رفیعى یافت.

ایشان آثار فراوانى دارد52. از جمله آنها کتاب ارزشمند المهدى است.

مؤلف به منابع اصلى حدیث و تاریخ که معروف به وثاقت و مورد اطمینان و اعتمادند تکیه دارد و بحث دقیق و عمیقى را پى مى گیرد و به بسیارى از شبهات پاسخ مى گوید.

کتاب در یک مقدمه و هشت فصل و خاتمه تنظیم شده است.

وى درباره انگیزه تألیف کتاب مى نگارد:

(در مجلس دوستانه اى از مهدى منتظر(عج) و آنچه شیعه امامیه اثناعشریه در این باب بدان معتقدند سخن به میان آمد.

برخى از حاضران در مجلس اظهار داشتند برادران اهل سنت در این موضوع چه عقیده اى دارند. آیا از طریق آنان احادیثى که موافق احادیث شیعه باشد وارد شده و دانشمندان آنان نوشته اى دارند یا خیر؟

در پاسخ گفتم: از طریق اهل سنت احادیث مستفیضه بلکه متواتره وارد شده و علماى آنان در این باب تألیفات زیادى دارند. البته بعضى مناقشات و استبعاداتى نیز دارند که از گذشتگان خود گرفته اند و میان آنان رواج یافته و به تألیفات آنان با اختلاف در تعبیر سرایت کرده است.

بعضى از حاضران در مجلس گفتند: براى شما امکان دارد در این موضوع کتابى بنویسید؟ گفتم: پرداختن به این مسأله سبب جریحه دار شدن عواطف مى شود و این را نمى پسندم بویژه مثل این زمان که ما نیاز شدید به وحدت کلمه داریم. گفتند: بحث علمى با حفظ آداب مناظره و خارج
نشدن از آداب و اخلاق اسلامى اشکال ندارد.

از این روى پذیرفتم در این باب کتابى بنگارم.

آن گاه پس از مطالعه کتابهایى که در دسترس بود احادیث مربوط به موضوع را ذیل عنوان مناسب گردآورى کردم. اگر حدیثى بر چند عنوان دلالت داشت آن را زیر هر یک از عناوین آوردم.

در نقل روایات بر کتابهایى که در چاپخانه هاى اهل سنت به طبع رسیده بود یا آثار مخطوطى که اعتبار آنها مسلّم بود اکتفا کردیم و جز اندکى از کتابهاى چاپ شده در ایران نقل نکردم. عنایت داشتم مطالبى را گرد آورم که از کتابهاى اهل سنت و مورد اعتماد آنان باشد. از علماى شیعه و منابع شیعى که احادیث نبوى را از طریق اهل سنت نقل کرده اند حدیث نقل نکردم مگر مقدارى از کتاب: الدر الموسویه فى شرح العقاید الجعفریه تألیف حسن صدر کاظمى به خاطر اداى بعض حقوق و تأیید مطالب.)

در پایان مقدمه مى نویسد:

(خدا را شاهد مى گیرم من به دیده انصاف به احادیث و سخنان سلف صالح نگریستم و بر آن رویه مشى کردم که اعتقاد خود را با دلیل منطبق سازم نه این که دلیل را بر اعتقاد منطبق سازم.)

تحت عنوان نظرة اجمالیه به کتابهایى که بزرگان اهل سنت درباره مهدى(عج) نگاشته اند اشاره مى کند و مستفیض و متواتر بودن روایات پیامبر(ص) درباره حضرت مهدى از دیدگاه اهل سنت مى نمایاند:

(… قال ابن حجر فى (الصواعق) قال ابوالحسین الابرى قد تواترت الاخبار واستفاضت بکثرة رواتها عن المصطفى(ع) بخروج المهدى وانه من اهل البیت.53)

ابن حجر در الصواعق از ابوالحسین الابرى نقل مى کند: روایات متواتر و مستفیض در بسیارى راویان از پیامبر(ص) بر ظهور مهدى(عج) و این که از اهل بیت است رسیده.
(… قال الشبلنجى فى (نوالابصار) تواتر الاخبار عن النبى(ص) ان المهدى من اهل بیت وانه یملاء الارض عدلاً.)54

شبلنجى در نور الابصار گفته است: اخبار نقل شده از پیامبر(ص) مبنى بر این که مهدى از اهل بیت و زمین را پر از عدل مى کند متواتر است.

آن گاه سخنان دیگرى که بر تواتر و استفاضه اخبار مهدى(عج) دلالت دارد مى آورد و مى نویسد: اگر از سخنان صریح این گواهان چشم بپوشیم و به احادیث از حیث سند و دلالت نظر افکنیم روایات سه دسته اند:

1 . روایات صحیح از نظر سند و بى اشکال از نظر دلالت. ائمه حدیث و بزرگان حفّاظ بر صحت و حسن بودن آنها تصریح کرده اند. در وجوب عمل و اخذ این دسته از روایات تردیدى نیست.

2 . روایاتى که از نظر سند صحیح نیستند ولى دلالت آنها روشن است و قواعد مقرر در علم رجال این دسته از روایات را از آن جهت که به واسطه دسته اول جبران مى شوند و اجماع بر مضمون آنهاست معتبر مى شمارند.

3 . روایات صحیح و ضعیفى هستند که مخالف عموم احادیث متواتر و مستفیضه اند که اگر تأویل آنها ممکن نباشد طرح و اعراض از آنها لازم است. مثل روایاتى که دلالت مى کنند که اسم مهدى احمد است و اسم پدرش عبداللّه. یا این که از اولاد ابى محمد الحسن زکى است. مطالب هشت فصل کتاب بدین شرح است:

فصل اوّل درباره بشارتهایى که بر ظهور مهدى(عج) در کتاب خدا سنت پیامبر(ص) سخنان على(ع) و بزرگان و اعلام در قالب نظم یا نثر وارد شده است.

فصل دوّم مهدى منتظر عرب و از امت پیامبر(ص) است و بیت شریف و خانواده وى مشخص بوده و شواهد بسیارى بر این دلالت دارند.

فصل سوّم: ویژگیهاى ظاهرى و باطنى ملکات فاضله دانش قضاوت بیعت حکومت اصلاحات و…

فصل چهارم مقام و منزلت حضرت نزد خداوند و…

فصل پنجم ولادت تعیین اسم لقب کنیه نام پدر مادر طول عمر
شریف و…

فصل ششم چگونگى غیبت محل غیبت علت غیبت چگونگى بهره مندى مردم از حضرت در زمان غیبت و…

فصل هفتم نشانه هاى آسمانى و زمینى ظهور جوّ عمومى جهان خروج سفیانى و…

فصل هشتم فضیلت انتظار فرج نهى از تعیین زمان ظهور محل ظهور بیعت شمار یاران و…

در پایان کتاب فهرستى ارائه شده از کتابهایى که نویسنده محترم از آنها نقل روایت کرده است.

تعداد مشاهده مقاله: 322