تالیفات و آثار شیخ اعظم مرتضى انصارى

آنچه در پیش روى دارید قسمت دوم تالیفات و آثار شیخ اعظم مرتضى انصارى است که در آستانه دویستمین سال ولادت آن بزرگ مرد تقدیم حضورتان مى شود.

به امید توفیق براى نویسنده محترم دراحیاء فرهنگ اسلامى .

[حوزه]
ناصرالدین انصارى قمى

مناسک حج
این کتاب براى راهنمایى مقلدین به زبان فارسى تالیف گردیده و بناى شیخ در آن براحتیاط نهاده شده است .

حواشى
1. حاشیه میرزا محمدحسن شیرازى مجدد (13121230 ق) .

2. حاشیه حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل تهرانى (13261230 ق) .

3. حاشیه سید محمد کاظم یزدى طباطبایى (1247.1337 ق) .

4. حاشیه سید اسماعیل صدر(13371256 ق) .

5. حاشیه شیخ محمدتقى آقا نجفى اصفهانى (13321262 ق) .

6. (حاشیه سیدمحسن طباطبایى حکیم (13901306 ق .

این کتاب به وسیله یکى از فضلاء به عربى ترجمه شده و بر آن نیز حاشیه اى از مرحوم
میرزاى شیرازى اول نگاشته شده و در عظیم آباد هند به سال 1301 ق . چاپ رسیده است .

نسخه خطى این کتاب به شماره 8862 در کتابخانه آستان قدس رضوى موجوداست 1
حواشى شیخ :
مرحوم شیخ انصارى در خلال تدریس و تصنیف خویش بر برخى از کتب فقهى واصولى نیز حواشى چند نگاشته است که عبارتنداز:

1. حاشیه بر ترجمه نجات العباد تالیف شیخ محمدحسن نجفى صاحب جواهر (م 1266 ق) .

این کتاب به امر صاحب جواهر به وسیله آمیر سیدحسن مدرس اصفهانى بن سیدعلى (م 1273 ق ) به فارسى ترجمه شده و مرحوم شیخ براین ترجمه حواشى مفیدى نوشته است 2

2. حاشیه بر حاشیه شیخ موسى کاشف الغطاء (م 1243ق ) بر بغیه الطالب فى معرفه المفروض والواجب تالیف شیخ جعفر کاشف الغطاء (م 1227 ق) .

این کتاب رساله عملیه مرحوم کاشف الغطاء بوده و بسیارى بر آن حاشیه نگاشته اند. 3

3. حاشیه بر صلوه المسافر سیدمحمد بن سیدهاشم هندى نجفى (1323-1242 ق ) داماد صاحب جواهر 4 .

4. حاشیه بر عوائدالایام من مهمات ادله الاحکام تالیف ملااحمد نراقى بن ملامهدى کاشانى (م 1245 ق )ازاساتید و مشایخ اجازه شیخ . 5

5. حاشیه بر قوانین الاصول تالیف میرزاابوالقاسم بن حسن شفتى قمى (12311150ق) .

شیخ آقا بزرگ تهرانى به نقل از علامه سیدحسن صدر (م 1354ق .) مى نویسد:

این حاشیه ازاول حجیت خبر تا پایان ادله عقلیه ادامه داشته و گویا کتاب رسائل از آن انتخاب شده است .

مولف زندگانى شیخ مى نویسد:
حاشیه براستصحاب قوانین به خط محشى در دزفول موجوداست 6 .

6. حاشیه بر المتاجر المعاملات تالیف مرحوم وحید بهبهانى آقامحمدباقر بن محمداکمل (م 1205 ق) .

مرحوم شیخ فتاوى خود را به صورت حاشیه بر آن نگاشته است 7.

نوشته هاى شیخ دراصول
شیخ اعظم (ره ) باارائه نظرات ژرف و عمیق خویش دو علم فقه واصول را وارد مرحله تازه اى نمود.

اندیشه هاى والاى او که تا آن زمان بى سابقه بود محور بحث و تحقیق و دقت نظر قرار گرفت . محققان بسیارى عمده تالیفاتشان شرح بر تصنیفات شیخ مى باشد.

اینک دراین قسمت از مقال به معرفى آثاراصولى شیخ مى پردازیم و به برخى از حواشى آنها نیزاشاراتى مى نماییم :

1.الاجتهاد والتقلید
در آغاز کتاب آمده است :

التقلید لغه جعل الغیر ذاقلاده و منه تقلیدالهدى .
شیخ آقا بزرگ تهرانى نسخه خطى آن را در کتابخانه میرزاى شیرازى اول (ره ) (م 1312 ق ) مشاهده نموده است 8 .

2. رساله در حجیت ظواهر کتاب
علامه تهرانى مى نویسد:

نسخه خطى آن در کتابخانه حسینیه تستریه نجف موجوداست 9 .

3. رساله در رد کسانى که قائل به قطعیه الصدور بودن اخبار هستند
مرحوم شیخ انصارى (ره ) در رساله حجیه الظن مى نویسد:

برخى ازاخباریین قائل هستند که تمام اخبار کتب اربعه قطعیه الصدور هستنداما
فائده اى بر بیان و جواب آن مترتب نمى باشد مگر جلوگیرى از حصول این وهم بر دیگران . ما در گذشته رساله اى دراین باب تالیف نموده ایم 10 .

4. فرائدالاصول
این کتاب حاوى برخى از رساله هاى شیخ دراصول است که از دیرباز از کتب درسى حوزه هاى علمیه شیعه قرار گرفته است .

این رساله ها عبارتنداز:

رساله در قطع .

رساله در ظن .

رساله دراجماع .

رساله دراصاله البرائه .

رساله دراستصحاب .

رساله در تعادل و تراجیح .

ازاین کتاب نسخ خطى فراوانى در گوشه و کنار کتابخانه هاى مختلف موجوداست .از آن جمله چند نسخه به شماره هاى : 2983 و 2990 و 7348 و 7394 در کتابخانه آستان قدس رضوى موجوداست .

نیز کتابى به نام : رسائل شیخ انصارى به شماره 14683 و 13046 در همان کتابخانه موجوداست که به احتمال قوى باید همان کتاب فرائدالاصول باشد.

منابع و مدارک رسائل
شیخ اعظم در تدوین کتاب فرائدالاصول از کتب بسیارى در فنون مختلف : فقه اصول حدیث رجال لغت و...استفاده کرده است .

اینک دراین مقال به ذکر برخى از مهمترین منابع آن هم در زمینه اصول فقه بسنده مى کنیم معرفى کتب فقهى را در بخش منابع کتاب مکاسب یادآور خواهیم شد.

1.الاستصحاب واثباه حجیته و مایتعلق وحید بهبهانى آقا محمدباقر بن محمداکمل (م 1206 ق) .
2. تعلیقه بر[ مختصرالاصول] تالیف حاجبى مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانى خراسانى شافعى (م 712 یا 722 - 791 یا 792 ق) .

3. تهذیب طریق الوصول الى علم الاصول یا تهذیب الاصول یا تهذیب الوصول تالیف آیه الله علامه حلى حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى (648 - 726 ق) .

علامه این کتاب را به نام فرزندش فخرالمحققین نگاشته است .

4.الذریعه الى اصول الشریعه تالیف سیدشریف مرتضى علم الهدى على بن حسین موسى (م 436.

( 5. زبده الاصول تالیف شیخ بهائى محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثى همدانى جبعى (953 - 1031 ق) .

شیخ در فرائد از کتاب دیگراوالحبل المتین فى احکام الدین استفاده کرده است .

6. شرح زبده الاصول غایه المامول فى شرح زبده الاصول تالیف فاضل جواد جوادبن سعید بن جواد کاظمى شاگرد شیخ بهایى .

7. شرح مختصرالاصول این حاجب تالیف عبدالرحمن بن رکن الدین احمد بن عبدالغفارایجى عضدى شافعى (701 - 756 یا 700 - 760 ق) .

8. شرح وافیه الاصول تالیف سید صدرالدین محمد بن باقر بن محمد مهدى رضوى قمى استاد وحید بهبهانى (م بین 1150 یا 700 - 760 ق) .

9. عده الاصول شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى (385 - 460 ق .

( 10. عوائدالایام من مهمات ادله الاحکام (در بیان قواعداستنباط احکام شرعیه ) تالیف مولى احمد بن مهدى بن ابوذر نراقى کاشانى استاد شیخ (م 1245ق) .

11. غایه البادى فى شرح المبادى (مبادى الوصول الى علم الاصول ) تالیف شیخ محمد بن على بن محمد جرجانى غروى شاگرد علامه حلى .

12.الفصول الغرویه فى الاصول الفقیه تالیف شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم (محمد رحیم ) تهرانى اصفهانى حائرى (م 1250ق ) مرحوم شیخ در رسائل اقوال ایشان را کرارا مورد نقد و بررسى و تحلیل قرار داده است .

13.الفوائدالمدینه تالیف ملا محمدامین بن محمد شریف اخبارى محدث استرآبادى (م 1033 ق) .
14.الفوائدالمکیه تالیف ملامحمدامین بن محمدشریف اخبارى - محدث استرآبادى - (م 1033ق) .

مرحوم شیخ براى نقل اقوال اخباریان به سخنان او دراین دو کتاب تمسک مى نماید:

15.القوانین المحکمه فى الاصول تالیف میرزاابوالقاسم گیلانى محقق قمى (م 1231 ق) .

مرحوم شیخ انصارى در کتاب فرائدالاصول بدین کتاب عنایت داشته و اقوال ایشان را نقد و بررسى کرده است .

16. مبادى الوصول الى علم الاصول تالیف علامه حلى جمال الدین ابومنصور حسن بن سدیدالدین یوسف حلى (726648 ق) .

17.المستصفى فى اصول الفقه تالیف ابوحامد زین الدین محمد بن محمد بن محمد بن احمد غزالى شافعى طوسى (505450ق) .

18. معارج الاصول تالیف شیخ نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیى بن سعید هذلى محقق حلى (676602ق .

( 19. معالم الدین و ملاذالمجتهدین تالیف جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین شهید ثانى (م 1011ق .

( 20. مناهج الاحکام تالیف مولى احمد بن مولا مهدى بن ابوذر نراقى کاشانى (م 1244ق) .

21. منیه اللبیب فى شرح التهذیب (تهذیب الاصول ) تالیف سید مرتضى ضیاءالدین عبدالله بن مجدالدین محمد حسینى حلى (ق 8ه).

22. نهایه الوصول الى علم الاصول تالیف علامه حلى . تهذیب الاصول خلاصه این کتاب است .

23.الوافیه فى اصول الفقه تالیف فاضل تونى ملا عبدالله بن محمد بشروئى خراسان (م 1071 ق) .

24. هدایه المسترشدین فى شرح معالم الدین تالیف شیخ محمدتقى بن عبدالرحیم (محمد رحیم ) تهرانى اصفهانى برادر صاحب فصول (م 1248 ق) .

فرائدالاصول نیز سه بار به نظم کشیده شده است :

1. توسط شیخ على بن محمدعلى مجیراوى على حیدر شروگى (13141237ق )
شاگرد شیخ و کوهکمرى .

ابتداى آن چنین است :

قال على بعد ذکرالبسمله کیف والا داراو تسلسلا
نسخه خطى آن در نزد مرحوم شیخ اسد حیدر مولف الامام الصادق و المذاهب الابعه نواده ایشان بوده است 11 .

2. توسط مرحوم آخوند ملاعلى قزوینى خوئینى حائرى (م ح 1318 ق ) نسخه خطى آن نزد سیدحسین موسوى هند در کربلا بوده است .

تاریخ فراغت از آن 1293 ق مى باشد.

3. مرحوم علامه شیخ موسى شراره عاملى (13041267ق ) شاگرد تلامذه شیخ انصارى نیز کتاب فوائدالاصول را به نام الدره المنتظمه به نظم در آورده است .

مباحث قطع کتاب توسط مرحوم سیدمهدى حکیم (م 1312 ق ) شرح گردیده و نسخه خطى آن در کتابخانه فرزندش مرحوم آیه الله سید محسن حکیم (م 1390ق ) موجوداست .

ابتداى آن چنین است :

ابدا بسم الله خیر مفتتحوالحمدلله على ماقد منح سمیتها بالدره المنتظمه حوت قوانین الاصول المحکمه حقایق الاصول منها تعرف من بحرهاالطالب ارخ (یعرف)
تاریخ فراغت از نظم آن 1290 ق . بوده است نسخه خطى آن نزد نواده اش شیخ محسن شراره موجود بوده است 13 .

حواشى و تعلیقات رسائل
حاج میرزاابراهیم بن حسین دنبلى خویى (1247 1325ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمرى حاشیه بر قطع .

شیخ ابراهیم بن على رضا فیروزآبادى یزدى (م 1321 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتى و
سیدمحمد کاظم یزدى حاشیه او بر رسائل 3 جلداست : جلداول در قطع وظن جلد دوم برائت واشتغال و جلد سوم دراستصحاب .

میرزا ابراهیم بن محمدعلى محلاتى (م 1336 ق ) شاگرد میرزا محمد حسن شیرازى حاشیه بر استصحاب.

سید ابن الحسن شمس العلماء بن سید حسن لکهنوى ( م 1336) شاگرد آخوند خراسانى و سید یزدى و شیخ الشریعه اصفهانى .

سید ابوتراب بن ابى القاسم موسوى خوانسارى (1271 - 1346 ق ) شاگرد شیخ محمد حسین کاظمى و میرزا حبیب الله رشتى .

سید ابو طالب بن ابو تراب خراسانى قائینى (م 1295ق ) شاگرد حاج محمد حسن کرباسى و شیخ محسن خنفر.

سیدابوالقاسم بن سید معصوم حسینى گیلانى اشکورى نجفى (م بعداز 1325 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتى . شرح وى بر رسائل جواهرالعقول نام دارد و به غیراز آن حاشیه دیگرى نیز بر رسائل نگاشته است .

سیدابوالمکارم بن ابوالقاسم موسوى زنجانى (13301255 ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمرى .

شیخ احمد بن حسین حاشیه بر تعادل و تراجیح را در سال 1300 در نجف اشرف به پایان رسانیده است .

این حاشیه با تالیف احمد بن حسین تفرشى نجفى تفاوت دارد زیرا تاریخ فراغت آن سال 1392 و 1394 ق است 14 .

نسخه خطى شماره 757 کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشى قم .

سیداحمد بن حسین تفریشى نجفى (م حدود 1309 ق ) مولف محاکمات الاصول شاگرد شیخ و فاضل ایروانى تاریخ نگارش کتاب 1294 ق .

سیداحمد سبطالشیخ بن سیدمحمدطاهر آغامیرى دزفولى نجفى داماد شیخ (1280 - 1355 ق ) شاگرد میرزاى شیرازى اول و آخوند خراسانى .

حاج میرزااحمد آشتیانى بن میرزا محمدحسن آشتیانى )1300 1395ق ) شاگرد میرزا محمدهاشم رشتى و میرزا حسن کرمانشاهى میرزاى نائینى .
شیخ احمد سلطان آبادى (م حدود 1315 ق ) شاگرد فاضل ایروانى . حاشیه وى مرشدالدلائل نام دارد.

شیخ احمد بن شیخ على کاشف الغطاء (م 1344 ق ) شاگرد آخوند خراسانى و سیدیزدى .

احمد علومى یزدى بن ملاحسین اردکانى (13931319ق ) شاگرد میرزاى نائینى و سیداصفهانى و میرزاآقااصطهباناتى . حاشیه بر قطع رسائل .

ملااحمد بن على اکبر فاضل مراغى (م 1310 ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمرى .

میرزااحمد بن حاج میرزا محمدحسن آشتیانى (13911300ق ) شاگرد میرزا حسن کرمانشاهى و میرزاى نائینى .

شیخ اسدالله بن على اکبر زنجانى (13541282ق ) شاگرد میرزاى شیرازى اول و میرزاى شیرازى دوم .

سیداسدالله بن عبدالحسین نبوى دزفولى (م 1313؟) شاگرد شیخ محمدرضا دزفولى .

شیخ اسماعیل بن علینقى ارومى تبریزى تائب (13741295ق .) شاگرد شیخ محمد طه نجف و سیدفتاح سرابى .

ملا محمدامین شاگرد شیخ تاریخ نگارش 1291ق . علامه تهرانى نسخه اى از آن در کتابخانه مرحوم آیه الله سیدمحمد حجت مشاهده کرده است .

سیدمحمد باقرین سیدمرتضى درچه اى اصفهانى (م 1342 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتى .

شیخ محمدباقر بهارى همدانى بن محمد جعفر (م 1323ق ) شاگرد آخوند خراسانى و محق رشتى و حاج میرزا حسین خلیلى .

شیخ محمدباقر زنجانى فزرند مقدس (م 1341 ق ) تاریخ نگارش 1325 ق .

میرزا محمدباقر بن محمد مهدى زنجانى (13941312ق ) شاگرد میرزاى نائینى .

سیدمحمدباقر بن سید مرتضى طباطبایى یزدى حائرى (1239 1298 ق ) شاگرد شیخ و میرزاى شیرازى اول .

حاشیه وى به نام : وسیله الوسائل در آخر کتاب دیگرش : حل العقول لعقدالفحول فى علم الاصول به چاپ رسیده است .
نسخه اى خطى از آن در مجموعه شماره 765 کتابخانه آیت الله مرعشى موجود مى باشد.

شیخ باقر بن حسن بن اسدالله کاظمى برادر صاحب مقابیس .او رسائل را تلخیص نموده است .

سیدمحمد باقر بن محمدعلى قاضى طباطبایى تبریزى (13661285ق ) شاگرد محقق رشتى و سیدیزدى و شیخ الشریعه اصفهانى حاشیه او مخزن الفوائد نام دارد.

شیخ محمد تقى تربتى (م 1330 ق ) شاگرد میرزاى شیرازى مجدد. حاشیه بر تعادل و تراجیح .

سیدمحمدتقى بن رضا حسینى قزوینى سیدآقا (م 1333ق ) شاگرد حاج میرزا حبیب الله رشتى .

شیخ محمدتقى آقا نجفى اصفهانى بن شیخ محمد باقر بن شیخ محمدتقى مولف هدایه المسترشدین (13321262 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازى و شیخ مهدى کاشف الغطاء و شیخ راضى نجفى . حاشیه براوائل رسائل .

میرزا محمدتقى شیرازى بن میرزا محب على (م 1338 ق ) پیشواى انقلاب 1920 م عراق . شاگرد فاضل اردکانى و میرزاى شیرازى اول .

شیخ محمدتقى بن شیخ حسن دزفولى کاظمى (م 1327ق ) شاگرد شیخ و میرزاى شیرازى .

میرزا جعفر بن میرزا صادق تبریزى شاگرد شیخ الشریعه اصفهانى . نام حاشیه وى الدر رالغریه نام دارد. مرحوم شریعت تقریظى در سال 1317ق . بر آن نگاشته است .

شیخ جعفر بن شیخ باقر آل محبوبه نجفى (م 1377ق ) مولف ماضى النجف و حاضرها شاگرد نائینى و آقا ضیاء عراقى .

شیخ جعفر بن باقر سودانى (م 1345ق ) شاگرد سیدیزدى و شیخ احمد کاشف الغطاءاین حاشیه الوجیزه نام دارد.

شیخ جواد بن عبدالحسین آل مبارک (م 1311ق ) شاگرد ملا لطف الله مازندرانى . حاشیه بر بعض مباحث رسائل .

- ملا محمد جواد بن عباس صافى گلپایگانى (1288 - 1378 ق ) شاگرد جهانگیرخان قشقایى و آغانجفى اصفهانى و سیدمحمدباقر درچه اى . حاشیه بر قطع وطن .
حاج شیخ جواد بن ملا محرم على طارمى ابهرى زنجانى (م 1325 ق ) شاگرد سید کوه کمرى و فاضل ایروانى و مجدد شیرازى .

سیدمحمد جواد بن سیدمحمد موسوى آذربایجانى شاگرد شیخ انصارى حاشیه وى به نام توضیح الفرائد از حجیت قطع تا پایان حجیت ظن در 1288 ق . تالیف شده است .

سیدمحمدجواد بن محمد زنجانى اصفهانى (م 1340 ق ) شاگرد شیخ .

این حاشیه توضیح الفرائد نام دارد.

شیخ جواد بن شیخ حسن آل مظهر (13751308ق .) شاگرد شریعت اصفهانى و سیدابوتراب خوانسارى و پدرش . وى رسائل رااز حشر و زواید پیراسته است .نام این اثر: بیان غایه المقاصد فى تلخیص الفرائد.

شیخ حبیب الله اردبیلى شاگرد آخوند خراسانى .

حاج میرزا محمدحسن آشتیابنى بن میرزا جعفر (ح 13191248ق ) شاگرد سید شفیع جایلقى و شیخ انصارى .

وى ناشر آراء شیخ درایران بوده است . حاشیه وى بحرالفوائد نام دارد و بارها به چاپ رسیده است .

علامه تهرانى مى نویسد:

[ اعززها الحواشى - ماده واکثرها نفعا حاشیه المترجم].

میرزا محمدحسن بن حاج ملاعلى علیارى تبریزى (1266 - 1358 ق ) شاگرد میرزا محمدانصارى دزفولى و فاضل شرابیانى و میرزا محمدحسن ماه مقانى و میرزاابوالقاسم یعقوبى .

شیخ محمدحسن آل یس کاظمى (1220 - 1308 ق ) شاگرد صاحب فصول و صاحب جواهر و شیخ على کاشف الغطاء.

شیخ حسن بن شیخ محمدحسین نجفى صاحب جواهر (1366 - 1345ق ) شاگرد محقق رشتى و شیخ محمدحسین کاظمى و آخوند خراسانى .

شهید سیدحسن موسوى بن آیه الله سیدابوالحسن اصفهانى (1319 - ش 1345ق ) شاگرد پدر خویش .

سید حسن صدر بن سیدهادى کاظمى (1272 - 1354ق ) مولف تکمله ام الامل و تاسیس الشیعه شاگرد میرزاى شیرازى اول .
حاشیه او به نام وسائل الرسائل شهرت یافته است .

سیدمحمد حسن رئیسى افغانى (ح 1319 - 1399 ق ) شاگرد میرزاى نائینى و سیدابوالحسن اصفهانى .

شیخ محمدحسن بن ملاصفر على بارفروشى مازندرانى شیخ کبیر (م 1345 ق ) شاگرد محمد تقى هروى .

این حاشیه به سال 1332 ق در دو جلد رحلى (1335+317ص ) به گونه سنگى چاپ گردیده است .

شیخ محمد حسن بن محمدصالح آل کبه بغدادى (م 1336 ق ) شاگرد میرزاى شیرازى و آقا رضا همدانى و شیرازى دوم .

شیخ محمدحسن بن محمدصادق دزفولى .

شیخ محمدحسن انصارى بن شیخ منصور برادرزاده و داماد شیخ (13321254ق ) شاگرد سید کوه کمرى و مجدد شیرازى و شیخ .

شهید سیدحسن مدرس به سیداسماعیل (ح 1287 - 1357 ق "1316 ش ) شاگرد آخوند خراسانى سیدیزدى شریعت اصفهانى و جهانگیرخان قشقایى این شرح بااستفاده از بیانات استادش سیدمحمدباقر درچه اى بوده و آماده چاپ است . شرح مباحث ظن استصحاب .

سیدحسین بن سیدعباس حسینى اشکورى (م 1349ق ) شاگرد سیدیزدى و آقا رضا همدانى و شیخ عبدالله مازندرانى .

سیدحسین بن على بختیارى اصفهانى (م 1368ق ) شاگرد آخوند خراسانى و شیرازى دوم .

شیخ محمدحسین بن محمد جعفر تبریزى خیابانى (13911299ق ) شاگرد شریعت اصفهانى و آقا ضیاء عراقى . حاشیه او به نام ارشادالافاضل الى مطالب الرسائل در 2 جزء به سال 1365 ق . تدوین گردیده است .

سیدمحمدحسین بن سید حسن علوى عریضى سبزوارى (1368 - 1352ق ) شاگرد ملاهادى سبزوارى و میرزا محمدحسن شیرازى . حاشیه بر حجیت ظن و اصاله البرائه .

آیه الله حاج آقا حسین بروجردى بن سیدعلى (1292 - 1380 ق ) شاگرد آخوند خراسانى
و سیدمحمد فشارکى .

سیدحسین قزوینى بن سید مهدى حلى (م 1325ق) .

شیخ محمدحسین بن محمد مهدى کوهرودى سلطان آبادى (م 1314 ق ) شاگرد میرزاى شیرازى اول .

وى سه کتاب درباره رسائل نگاشته است :

1.اشرف الوسائل الى فهم الرسائل .

2. توضیح الدلائل على ترجیح مسائل الرسائل .

3. حل المعاقد عن وجوه الفرائد.

مولى محمدحسین بن محمد جعفر فشارکى (م 1353ق ) شاگرد میرزاى رشتى و میرزاى شیرازى اول .

شیخ محمدحسین بن شیخ على کاشف الغطاء (1373-1294ق ) صاحب جنه الماوى والفردوس الاعلى شاگرد سید یزدى حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل .

شیخ محمدحسین بن محمدحسن معین التجاراصفهانى معروف به : کمپانى (1361-1296ق ) مولف نهایه الدرایه شاگرد سیدمحمد فشارکى و حاج آقا رضا همدانى . حاشیه بر قطع رسائل .

سیدمحمدحسین بن سیدکاظم قزوینى موسوى کاظمى کیشوان (1295 - 1356 ق) .

ملا رحمه الله کرمانى (م)از مخالفین سرسخت مشروطیت شاگرد میرزا محمدحسن آشتیانى واستاداجازه آیه الله نجفى .

حاج آقا رضا بن شیخ محمدهادى نجفى همدانى (م 1322 ق ) مولف[ مصباح الفقاهه] شاگرد میرزاى مجدد شیرازى .

حاشیه ایشان الفرائدالرضوایه على الفرائدالمرتضویه نام داشته که در 141 صفحه به سال 1318 ق چاپ سنگى گردیده است .

سیدرضا بن محمد موسوى لنکرانى (1250 - 1322.) وى تالیف پیرامون رسائل نگاشته است :

1. حاشیه بر رسائل .

2. شرح مزجى بر قطع و ظن .
شیخ محمد رضا بن محمد جواد مغزى دزفولى (م 1352ق ) شاگرد آخوند خراسانى .

شیخ محمد رضى بن شیخ على گیلانى (م 1318ق ) شاگرد شیخ عبدالله مازندرانى .

حاشیه بر حجت قطع .

شید زین العابدین (سید آغا( بن سیدابوالقاسم طباطبایى زوارى تهرانى (م 1303ق) .

شاگرد میرزا محمد حسن شیرازى .

سید شعبان بن مهدى گیلانى (م 1348ق) .

سید محمد شریف بن محمد طاهر حسینى تویسرکانى (م 1322ق ) شاگرد شیخ زین العابدین مازندرانى و سید حسین کوه کمرى .

سید محمد صادق بحرالعلوم نجفى (1315 1390) شاگرد شیخ آقا بزرگ تهرانى و سید محسن حکیم و میرزاى نائینى و سیداصفهانى .

شیخ محمد صالح حائرى مازندرانى (م 1346ق

( سید صالح بن سید میر عبدالرحیم موسوى اردبیلى (م 1319ق ) شاگرد سید حسین کوه کمرى .

سید محمد صالح حبن محمد سعید موسوى خلخالى تهرانى (م 1306ق ) شاگرد سیدابوالحسن جلوه . وى رسائل را به فارسى ترجمه کرده واین ترجمه در تهران به چاپ رسیده است .

شیخ محمد طه بن شیخ مهدى نجف (1241 1323ق ) مولف اتقان المقال شاگرد شیخ محسن خنفر. حاشیه رسائل وى الفوائدالسنیه والدرر النجیفه نام دارد که با حاشیه وى بر معالم در 1315 ق به چاپ رسیده است .

شیخ عبدالحسین بن شیخ عیسى حائرى (1292 1373ق ) شاگرد میرزاى آشتیانى و آخوند خراسانى و شریعت اصفهانى .

سید عبدالحسین نشرف الدین بن سید یوسف موسوى عاملى (1290 1387ق ) مولف المراجعات شاگرد آخوند خراسانى و سید یزدى و شریعت . حاشیه وى در غارت کتابخانه مولف به وسیله مزدورانن انگلیس در اسل 1329 ق به یغما رفت .

سید عبدالحسین بن عبدالله مجتهد لارى (1264 1342ق ) پیشواى مبارزه علیه استعمار
انگلیس در فارس شاگرد میرزا محمغ حسن شیرازى . شهید سیدعبدالحسین دستغیب شیرازى (1322 - ش 1402) شاگرد میرزا آقااصطهباناتى و سیدابوالحسن اصفهانى .

شیخ عبدالحسین بن نعمه طریحى نجفى (1235 - 93 یا 1295ق ) شاگرد شیخ انصارى .

- 1323 ق ). وى بر ربع رسائل حاشیه اى مفصل نگاشته است . شیخ عبدالحسین بن على محلاتى (ح 1274 میرزا عبدالرحیم نهاوندى (م 1304 ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ انصارى .

میرزا عبدالرحیم بن نصرالله انصارى جابرى (م 1334 ق ) شاگرد آخوند خراسانى و محقق رشتى . حاشیه بر قطع واصاله البرائه .

سید عبدالصمد بن سیداحمد موسوى جزایرى (1243 - 1337ق ) شاگرد شیخ و فاضل اردکانى و شیخ جعفر شوشترى .

میرزا عبدالعلى بن عبدالصمد زنجانى (م 1268 1349) شاگرد فاضل شرابیانى و شیخ محمدحسن مامقانى .

شاگرد شیخ بعدالکریم بن شیخ على جزایرى (1289 - 1382ق ) شاگرد آخوند خراسانى سیدیزدى و شریعت اصفهانى . شرح بر قطع و ظن .

سیدعبدالکریم اعرجى کاظمى شاگرد شیخ هادى تهرانى و شیخ محمدحسین کاظمى .

شیخ عبدالله بن محمدعلى راینى کرمانى نجفى (1254 - 1327 ق ) شاگرد شیخ و میرزا محمدحسن شیرازى .

عنوان حاشیه ایشان : تنقیح المقاصد فى شرح الفرائداست .

شیخ عبدالله مازندرانى بن محمد نصیر (م 1330 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتى از پیشوایان بزرگ فکرى - مذهبى مشروطیت .

سیدعبدالله بن محمد طاهر موسوى شیرازى (1319 - 1405ق ) از مراجع تقلید معاصر شاگرد آقا ضیاء عراقى و سیدابوالحسن اصفهانى . حاشیه ایشان به نام عمده عمده الوسائل فى الحاشیه على الرسائل در 4 جلد به سال 1365 ق در نجف به قطع خشتى چاپ گردیده است .

شیخ عبدالله بن شیخ محمدحسن مامقانى (1290 - 1351 ق ) مولف تنقیح المقال شاگرد
پدرش . حاشیه بر قطع و ظن .

شیخ عبدالمنعم بن شیخ حسن آل زاید دهام (م 1357ق ) شاگرد آخوند خراسانى .

شیخ عبدالنبى نورى (م 1344 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازى . شیخ على بن شیخ عبدالله مظفر (م بعداز 1308 ق ) تالیف در سال 1299 ق . حاشیه براستصحاب .

شیخ على بن محمد على منتفقى (1238 - 1314ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمرى .

سیدعلى حصبانى بن سیدحسین شاگرد میرزاى شیرازى و آخوند خراسانى . حاشیه وى تا آخر تعادل و تراجیح در دو جلد پایان نگارش جلد دوم آن 1305 ق .

شیخ على شروقى بن محمدعلى مجیراوى نجفى (1237 - 1314 ق ) ( از تلامذه شیخ و سیدحسین کوه کمرى .

ملاعلى خویى (م 1309 ق ) - حاشیه براوائل رسائل ( ازاول قطع تا اواخراجماع ) ( از تلامذه شیخ) .

حاشیه وى با کتاب[ مشارق الاصول] در 1312 ق به چاپ رسیده است .

مولى على دوزدرى (م ح 1290 ق ) شاگرد شیخ مرتضى انصارى و میرزاى شیرازى . حاشیه بر قطع . نام این حاشیه :الدرو والفوائد فى حاشیه الفرائد.

نسخه اى خطى از آن به شماره در کتابخانه آیه الله مرعشى و نسخه اى دیگر در کتابخانه مرحوم قاضى در تبریز موجوداست .

شیخ محمدعلى بن نصرالله فتحى دزفولى (13581271ق ) برخى از حاشیه رسائل وى همراه با برخى از حاشیه رسائل آخوند خراسانى در سال 1374 ق . در تهران به چاپ رسیده است .

سیدمحمدعلى بن سیدعبدالله موسوى دزفولى (13331275 ق ) شاگرد شیخ فضل الله نورى و سیداسماعیل صدر و سیدمحمدباقر حجت .

شهید سیدمحمدعلى بن محمدباقر قاضى طباطبایى (13991331ق ) شاگرد سیدمحسن حکیم و شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و شیخ عبدالحسین رشتى .

ملاعلى خوانسارى (م 1307ق ) شاگرد شیخ .
شیخ على اکبر حکمى بر محمد مهدى یزدى قمى (م 1322ق ) شاگرد میرزا ابوالقاسم کلانترى و آغا محمد رضا قمشهى .

شیخ على بن مولى محمدجواد مرندى (1287 - 1370) شاگرد آخوند خراسانى و شریعت اصفهانى .

شیخ على زاهد همدانى (1274 - 1329 ق ) شاگرد آخوند خراسانى و سید یزدى .

شیخ على بن نصرالله همدانى نجفى (م 1339 ق ). شاگرد حاج آقارضا همدانى .

على بن حبیب الله ابیوردى شیرازى (م قبل از 1368 ق ) شاگرد آخوند خراسانى حاشیه وى بنام الفرائدالعلویه در تهران به سال 1315 ق و 1328 ق به چاپ رسیده است .

شیخ على اکبر بن رجب على دیزجى زنجانى (م ح 1310ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمرى . به نام نهایه الوسائل فى شرح الرسائل در دو جلد.

بخشى از آن (حاشیه بر قطع و ظن ) به خط مولف که در 1279 ق . نگاشته شده به شماره 434 در کتابخانه آیه الله مرعشى موجوداست .

شیخ محمدعلى انصارى دزفولى (1311 - 1353ق ) شاگرد شیخ محمدحسن انصارى داماد شیخ شرح بر رسائل .

سیدمحمدعلى بن سیدمهدى حسینى ابطحى سدهى (م 1371 ق) .

ملا محمدعلى بن ملا کاظم شاهرودى (م 1393 ق ). حاشیه بر بعضى مباحث رسائل .

میرزا على محمد رازانى (م 1324 ق ) ازاساتید آیه الله بروجردى .

مولى محمدعلى بن احمد قراجه داغى (م 1310 ق ). حاشیه براصول عملیه .

شیخ على بن شیخ محمدرضا بن شیخ هادى کاشف الغطا (تولد 1331ق .) حاشیه وى توضیح الرسائل نام دارد.

میرزا محمدعلى بن محمدنصیر مدرسى چهاردهى (م 1334 ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمرى حاشیه بر قطع و ظن .

مولى محمدعلى خوانسارى بن حاج محمدحسن (1254 - 1332 ق ) شاگرد مجدد شیرازى و میرزاى رشتى و شیخ راضى نجفى .

مولى محمدعلى بن حاج خداداد نخجوانى نجى (1268 - 1332 ق ) شاگرد محقق رشتى و فاضلین ایروانى و شرابیانى .
حاج شیخ على اکبر بن محمدحسین نهاوندى (ح 1279 - 1369ق ) شاگرد حاج میرزا حبیب الله رشتى و شریعت اصفهانى . حاشیه بر برائت .

میرزا غلامحسین بن على اصغر دربندى نجفى (م 1322ق ) ازاساتید شیخ عبدالله مامقانى و شاگرد آخوند خراسانى و میرزا حسین خلیلى . حاشیه بر قطع .

مولى غلامرضا (حاج آخوند) بن حاج رجب على قمى (م بعداز 1312 ق ) شاگرد شیخ نام حاشیه قلائد در 504 صفحه در تهران به سال 1312 ق . به چاپ رسیده است .

این حاشیه بصورت قوله اقول مى باشد و در بیان مقاصد شیخ یکى از بهترین حواشى بوده و مطالب اصولى استاد را خوب فهمیده و توضیح داده است .

سیدفتاح سرابى تبریزى (1252 - 1311 ق ) شاگرد شیخ و میرزاى شیرازى و سید کوه کمرى .

شیخ فتح على زنجانى نجفى (م 1338 ق ) شاگرد محقق رشتى .

حاشیه ایشان تنقیح المسائل فى التعالیق على الرسائل نام دارد.

شهید آقا شیخ فضل الله بن ملا عباس نورى مازندرانى (ش 1327ق ) شاگرد میرزاى شیرازى .

نسخه اى از آن (ظاهرا به خط مولف ) که در تاریخ 29 رجب 1292 پایان یافته به شماره 734 در کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشى موجوداست .

شیخ قاسم بن حمود آل قسام (م 1331 ق ) شاگرد شریعت اصفهانى و سیدیزدى و سیدابوتراب خوانسارى .

آقا شیخ قاسم اسلامى (؟ش 1400 ق ) شاگرد میرسیدعلى یثربى کاشانى و سیدمحمدتقى خوانسارى .

سیدمحمدکاظم بن سید عبدالعظیم طباطبایى یزدى (1247 - 1337ق ) مولف عروه الوثقى شاگرد میرزا محمدحسن شیرازى و صاحب روضات .

آخوند ملا محمدکاظم خراسانى بن مولى حسین (13291255ق ) مولف کفایه الاصول شاگرد شیخ و میرزاى شیرازى اول .

ایشان دو حاشیه و شرح بر رسائل نگاشته اند.

1. الحاشیه القدیمه على فرائدالاصول .

2. الحاشیه الجدیده على الرسائل یا در رالفوائد فى شرح الفرائد تاریخ تالیف از 1291 تا 1302 ق .

این حاشیه بارها به چاپ رسیده و طبع تهران آن در 372 صفحه وزیرى به سال 1318 ق مصحح و کم غلطترین آن است . در هامش آن یازده رساله از بزرگان به چاپ رسیده است .

شیخ لطف الله اسکى لاریجانى مازندرانى نجفى (م 1311ق ) از شاگردان صاحب جواهر حاشیه بر رساله ظن .

حاشیه وى ذریعه الاعتماد على احقاق الحق و فهم المراد عن عبارات شیخناالمرتضى الاستاد نام دارد.

مولى محمد بن محمدباقر - فاضل ایروانى - (م 1306ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ و صاحب ضوابط. حاشیه براستصحاب .

سیدمحمد عصار (م 1355ق ) وى رسائل را تحت عنوان : برکات الرضویه تلخیص نموده است .

سیدمحسن حجت بن آیه الله سیدمحمد حجت کوه کمرى .

سیدمحمدبن محمدتقى حسینى تنکابنى (1277 - 1359ق ) شاگرد میرزا محمدحسن آشتیانى . حاشیه وى ایضاح الفرائد نام دارد و در 1358 ق در سه جلد به چاپ رسیده است .

وى در توضیح مطالب اصولى شیخ نهایت کوشش را نموده و خلاصه اى از بیانات و تحقیقات استادش (آشتیانى ) را در خلال اثرش گنجانیده است .

میرزا محمد بن سلیمان تنکابنى (34 یا 35 - 1302ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ شیخ محسن خنفر.

شیخ محمد بن محمد حسین اشکورى نجفى (م 1356 ق) .

شیخ محمد حرزالدین (م 1273 - 1365ق ) مولف معارف الرجال شاگرد شیخ محمد طه نجف و میرزاى رشتى و میرزا حسین خلیلى .

مولى محمد بن فضلعلى - فاضل شرابیانى - (1248 - 1322 ق ) شاگرد شیخ و سید کوه کمرى .
سیدمحمد بحرالعلوم طباطبائى بن سیدمحمد تقى .

شیخ محمد بن ملا محمد على امامى اراکى (م 1399ق ) شاگرد میرزاى نائینى حاشیه وى تشدیدالقواعد فى حاشیه الفرائد نام دارد.

شیخ محمد لاکانى وى شرحى بر رساله هاى قطع و ظن واستصحاب و تعادل و تراجیح رسائل نگاشته است .

سید محمد بن عبدالکریم موسوى تبریزى مولانا (م 1362ق ) شاگرد فاضل شرایبانى و شریعت اصفهانى .

حاشیه وى [ مصباح الوسائل فى شرح الرسائل] نام دارد که در 1343ق . در 442 صفحه به چاپ رسیده است .

سید محمد بن هاشم هندى غروى (1242 1323ق ) داماد صاحب جواهر مولف شوارع الاعلام و شاگرد شیخ و شیخ محسن خنفر.

سید محمد بن احمد موسوى کمارى قراچه داغى (1309 1351ق ) شاگرد شریعت اصفهانى و سید یزدى و حائرى یزدى .از آغاز تااستصحاب .

حاشیه وى سال 1347ق در 527 صفحه به قطع خشتى در تبریز چاپ گردیده است .

شیخ محمود بن محمد ظالمى (م 1324ق ) شاگرد آخوند خراسانى و شیخ محمدحسین کاظمى . حاشیه تا آخر شبهه محصوره .

شیخ مرتضى بن عبدالله تالهى همدانى (م 1348ق) .

سید شمس الدین محمد بن سید على مرعشى نجفى (1260 1338ق ) شاگرد فاضل شرایبانى و شیخ الشریعه اصفهانى و شیخ عباس کاشف الغطاء.

این کتاب حاوى تحقیقات عمیق و مشتمل بر نقد وایراداتى بر کتاب رسائل است و بسیار مورد توجه اساطین اصول واساتید فن قرار گرفته و به قول برخى بهترین حاشیه مى باشد.

حاج میرزا موسى بن جفعفر تبریزى (م 1307ق ) شاگرد شیخ و سید کوه کمرى .

حاشیه وى اوثق الوسائل فى شرح الرسائل نام دارد.

شیخ مزوسى بن شیخ محمد لائذ (م 1367ق ) شاگرد شیخ طه نجف و سید یزدى حاشیه رساله قطع .

 

( 183 )

سیدموسى بن فضل الله حسینى همدانى .

وى چهار حاشیه جداگانه بر چهار رساله : قطع و ظن برائت استصحاب و تعادل و تراجیح نگاشته است .

سیدمهدى بن سیدصالح طباطبایى حکیم (م 1312ق ) شاگرد شیخ طه نجف و آخوند خراسانى .

شیخ موسى بن عبدالله هجرى احسائى ابوخمسسین (1295 - 1353ق ) شاگرد شیخ حسن مطر و سیدابوتراب خوانسارى .

شیخ مهدى کجورى (م 1293ق ) شاگرد صاحب جواهر.

این حاشیه به سال 1305 ق . در 515 صفحه رحلى در تهران به چاپ رسیده و مورد پسند مرحوم شیخ نیز واقع گردیده است .

شیخ مهدى بن محمدحسین بن عزیز خالصى کاظمى (1277 - 1343 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازى و میرزا حبیب الله رشتى .

وى فرائدالاصول را تلخیص کرده و تحت عنوان[ مختصرالرسائل] به سال 1343 ق . در مشهد به چاپ رسانیده است .

میرزامهدى بن میرزا جعفر آشتیانى (1306 - 1372 ق ) شاگرد شیخ محمدحسن آل یس و میرزاى شیرازى . حاشیه بر بعضى از مباحث رسائل .

میرزا مهدى بن میرزا جعفر آشتیانى (1306 - 1372ق ) شاگرد سید یزدى و شیخ فضل الله نورى .

میرزا نصرالله مدرس شیرازى (م 1291 ق ). وى از شیخ اجازه دارد.

ملا نظر على طالقانى (1240 . 1306ق ) شاگرد شیخ و صاحب جواهر.

شیخ نورالدین بن محمد تفریشى وزوائى قمى (م 1342ق) .

سیدهادى خراسانى حائرى (م 1368 ق) .

شیخ آقا هادى بن محمدامین تهرانى (م 1321ق ) شاگرد شیخ و میرزاى شیرازى و فاضل ایروانى . حاشیه بر برائت واستصحاب .

حاشیه وى با عنوان : محجه العلماء صفحه وزیرى در تهران به سال 1320 ق . به چاپ رسیده است .
شیخ هادى بن شیخ غدیر طرفى نجفى (1278 - 1358ق ) شاگرد میرزا حسین خلیلى و شیخ محمد طه نجف و سید یزدى .

میرزا شهاب الدین محمد هاشم بن سید جلاالدین موسوى خوانسارى (1319 - 1356ق ) شاگرد میرزاى نائینى و سیداصفهانى و آقاضیاء عراقى .

حواشى که مولفین آن شناخته نشده اند
حاشیه یکى از شاگردان شیخ که در زمان حیات استاد آن راازابتدا ناانتها نگاشته است .این حاشیه ر ملکیت سیدحسن رضوى حائرى (م 1327 ق ) بوده است .

حاشیه برخى از شاگردان شیخ ازابتدا تاانتهاى رسائل .این حاشیه در کتابخانه سید محمدباقر حجت طباطبایى در کربلا موجود بوده است .

حاشیه یکى از شاگردان شیخ انصارى بر استصحاب . این حاشیه نیز در کتابخانه سید محمدباقر حجت طباطبایى موجود بوده است

حاشیه یکى ازاصحاب شیخ که در کتابخانه حسینیه تستریه موجود است .

حاشیه یکى از شاگردان صاحب جواهر. نسخه اى از آن در کتابخانه سیدمهدى قزوینى (م 1358ق ) موجود بوده است .

حاشیه اىبا عناوین :قوله - قوله در چهار جزء و استدلالى. نسخه اى خطى از قسمت سوم و چهارم به شماره (3155) در کتابخانه مرعشى نجفى موجود و تاریخ پایان آن چهاردهم شوال 1281 ق . مى باشد.

حاشیه اى که شایداز کمال بن محمد باشد که در زمان حیات شیخ تالیف گردیده و گفتار درسى وى را نیز نقل مى نماید.

نسخه خطى آن به شماره ( 3188)درکتابخانه مرعشى نجفى موجود است. حاشیه اى از شخصى به نام : محمد حنفیه که در آن بر تمام رسائل به جزاستصحاب تعلیقه نگاشته است . براستصحاب نیز کتابى جداگانه به رشته تحریر در آورده است . نسخه خطى ناقصى از آن که تنها مباحث شک (مقصد سوم ) و برائت را در بر دارد به شماره (2929) در کتابخانه مرعشى نجفى موجود مى باشد. نسخه خطى آن به شماره (3188) در کتابخانه مرعشى نجفى موجود مىباشد .
تازه هاى تالیف درباره رسائل :
تمهید الوسائل فى شرح الرسائل ، نوشته آقاى على مروجى قزوینى. جلد اول آن به چاپ رسیده است.

درر الفوائد فى شرح الفرائد، نوشته آقا سید یوسف مدنى تبریزى ، شاگرد میرزا فتاح شهیدى ، در 7 جلد. از این اثر تاکنون 5 مجلد در قم به چاپ رسیده است.

شرح الرسائل ، نوشته آقاى حاج شیخ مصطفى اعتمادى، در سه جلد.

مؤلف در نگارش این کتاب از 16 شرح و کتاب استفاده نموده و مطالبى را که مناسب تشخیص داده، با این که شیخ متعرض نشده است ، متعرض شده است.

تشریح المقاصد، نوشته آقاى سید محمد جواد ذهنى تهرانى این کتاب فارسى است و تا کنون 4 جلد از آن به چاپ رسیده است.

الرسائل الجدیدة، نوشته آیة الله على مشکینى اردبیلى، مؤلف حشو و زوائد فرائد الاصول را زدوده و به گونه اى خلاصه آن را به طالبان علم عرضه کرده است. این کتاب ، تا کنون چندین بار به چاپ رسیده است.

5- رساله در مشتق :
آقا بزرگ تهرانى مىنویسد:

(این رساله در سال 1305 ق . به چاپ رسیده است. رک : الذریعة 21.42 ش 3870)

مجموعه فتاوى شیخ انصارى
ورودایشان به نجف اشرف (براى دومین بار) هنگام ریاست علمى صاحب جواهر و شیخ على کاشف الغطاء بود )سال 1249ق ) با رحلت کاشف الغطاء در سال 1254 ق و صاحب جواهر در سال 1266ق ریاست مطلقه علمى حوزه علمیه نجف و جامعه شیعه به وى محول شد. زمان آن رسید که فتاوى تدوین و در دسترس مقلدان قرار بگیرد.اما مشاغل فراوان به ایشان مجال نداد تا به جمع آورى نظرات و فتاوارى خود بپردازدازاین روى شاگردان آن بزرگ بر آن شدند تا آراء و نظرات فقهى استاد را گردآورى کرده و در دسترس مقلدین قرار دهند.اینک دراین بخش برخى از کتابهایى را که در تبیین فتاوى شیخ تالیف
گردیده است معرفى مى کنیم :

1.اصول دین

رساله اى است فارسى در بیان اصول دین و برخى از فروع مطابق با فتاوى شیخ .این رساله توسط میرزاعلى آقا بن رستم پیش خدمت تبریزى جمع آورى و در سال 1276ق . به چاپ رسیده است . 15

2.اصول دین

رساله اى است فارسى در بیان اصول و فروع دین مطابق با فتاوى شیخ . این رساله به همت مولى محمدتقى شریف یزدى فرزند محمدباقر گردآورى شده و در سال 1277 ق . به چاپ رسیده است 16 .

3. ذخیره المعاد

رساله اى است فارسى احکام عبادات از آغاز طهارت تا پایان مسائل اعتکاف منطبق بر نظریات شیخ .این رساله به همت مولى على تسترى گردآورى شده است . نسخه خطى آن در کتابخانه مرحوم میرزاى شیرازى در سامراء موجوداست . 17

4. رساله ، رضاع واحکام آن
رساله اى است فارسى در مسائل و فروع رضاع .این رساله از[ رساله الرضاع ] شیخ توسط مرحوم ملامحمد یوسف استرآبادى استخراج گردیده و به سال 1277 ق به چاپ رسیده است .

نسخه خطى آن در کتابخانه آقاى سید محمد جزایرى موجود است 18 .

5. رساله عملیه شیخ انصارى
رساله اى است فارسى در احکام عبادات . این رساله به همت و تلاش آقا شیخ محمد یوسف استرآبادى گردآورى شده و مکرر از جمله : در 1369 ق . به چاپ رسیده است .
نسخه خطى آن به شماره 12854 در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .

از جمله حواشى آن :

حاشیه آقا شیخ محمد بن شیخ محمدحسن انصارى دزفولى (13441272 ق ) است .

6. سوال و جواب

رساله اى است فارسى درابواب طهارت پاکى از حدث و خبث و مسائل متفرقه صلوه .این رساله توسط همو مطابق با فتاوى شیخ جمع آورى شده و مکرر در تهران از جمله در سال 1268 ق . به چاپ رسیده است 19 .

مرحوم آغااحمد خوئینى قزوینى (م 1307ق ) بر آن تعلیقه اى نگاشته است .

7. سرورالعباد
رساله اى است فارسى که مرحوم حاج مولى محمدعلى یزدى از فتاوى شیخ استخراج نموده و مکرر از جمله در بمبئى به سال 1302ق . همراه با حاشیه میرزاى شیرازى اول به چاپ رسیده است 20 .

8. صراط النجاه
رساله عملیه مرحوم شیخ به زبان فارسى بوده که توسط حاج مولى محمدعلى یزدى از فتاوى استاداستخراج گردیده و مکرر به چاپ رسیده است . 21

9. صراط النجاه
رساله اى است معرب از کتاب فوق که به وسیله حاج مولى محمدعلى یزدى پس از وفات شیخ تعریب گردیده است .این رساله داراى مقدمه اى در باب تقلید و فصولى چند و خاتمه مى باشد.

برخى از حواشى آن عبارتنداز:

حاشیه مرحوم حاج میرزا محمدحسن شیرازى (م 1312 ق) .

حاشیه مرحوم حاج میرزا حبیب الله رشتى (م 1312 ق) .
حاشیه مرحوم شیخ محمد طه نجف (م 1323ق) .

نسخه اى از آن در کتابخانه امام امیرالمومنین ( ع ) در نجف موجوداست 22 .

10. صیغ العقود
رساله اى است فارسى که توسط مرحوم استرآبادى از فتاوى شیخ استخراج گردیده و مکرر در تهران به چاپ رسیده است .اولین آن چاپ 1270 ق و آخرین 1333 ق مى باشد 23 .

مرحوم شیخ ملاآغااحمد خوئینى قزوینى (13071247ق ) از شاگردان شیخ بر آن حاشیه نگاشته است .

11.الفرائدالغریه فى الاحکام الدینیه

رساله اى است فارسى درابواب طهارت و صلوه و صوم از فتاوى مرحوم شیخ به وسیله آقا شیخ على بن جهانگیرایروانى تدوین گردیده است . 24

مجموعه الهدایه
این رساله جامع فتاوى شیخ است که توسط شیخ محمدتقى بن محمد با شریف یزدى (م بعداز 1277 ق ) در سه بخش :

1.اصول دین 2. فروع دین 3. گناهان کبیره و صغیره گردآورى و در سال 1277 ق در یزد به چاپ رسانیده است .

13. منتخب المسائل
رساله اى است که حاج بشیر بن نظر على از فتاوى مرحوم شیخ برخى مسائل راانتخاب نموده است .

نسخه خطى آن (تاریخ نگارش : 1270 ق ) در سامراء موجوداست 26 .

آقا شیخ محمدحسن فرزند شیخ منصورانصارى برادرزاده و داماد شیخ (1254 - 1332 ق ) بر آن حاشیه نگاشته است .
مقررین بحثهاى شیخ :
1. سیدابوالقاسم طباطبایى بن حسن نوه سیدمحمد مجاهد (1242 - 1309 ه.ق ). تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است . 27 .

2. حاج میرزاابوالقاسم کلانترى تهرانى (1236 - 1292 ه.ق) .

اکثر تالیفات وى در فقه واصول ازافادات شیخ مى باشد. تصنیفات او در فقه از صلوه مسافر و وقف و رهن و طهاره و لقطه و غصب و زکوه به چاپ نرسیده است .

تقریرات اصولى وى به غیراز حجیت قطع و ظن و تعادل و تراجیح و مشتق واستصحاب در کتابى به نام : مطارح الانظار 28 شامل بحثهاى :

مجمل و مبین مطلق و مقید مفاهیم مقدمه واجب صحیح واعم واقتضاء فساد نمودن نهى همراه با دو مسئله فقهى تقلید میت و تقلیداعلم به چاپ رسیده است 29 .ایشان پدر حاج میرزاابوالفضل تهرانى مولف : شفاءالصدور فى شرح زیاره العاشور و جد میرزا محمدثقفى مولف تفسیر روان جاوید است .

وى از جمله کسانى بوده که پس از پایان درس شیخ بحث ایشان را براى عده اى تقریر مى کرده است .

3. میرزااحمد فیضى کاشانى بن میرزا محمدمحسن . (م 1286ق ) وى از شیخ انصارى و صاحب جواهراجازه اجتهاد و روایت داشته واز جمله کسانى است که بحث شیخ را پس از درس تقریر مى نموده و نیز تقریرات فقه شیخ را نگاشته است 30 .

4. مولى احمد فاضل مراغى بن على اکبر. (م 1310ق ) تقریرات فقه شیخ را به رشته تحریر در آورده است 31 .

5. سیداسماعیل کاشانى بن سید عبدالرزاق .

وى قسمت بسیارى از تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است 32 .

6. میرزا بابا سبزوارى (نام اصلى وى سیدجعفر حسینى است ) (بعد 1293ق ) وى تقریرات اصول شیخ را نگاشته و نسخه خطى آن در کتابخانه آستان قدس رضوى موجوداست 33 .

7. سیدمحمدتقى سبزوارى بن سید کاظم (م 1312ق ) وى تقریرات فقه را در سه جلد شامل : صلوه صوم اجاره رهن متاجر و کفارات و... بحث اصول را در یک

جلد شامل : مباحث الفاظ اجتهاد و تقلید حجیت ظن و استصحاب نگاشته است 34 .

8. حاج میرزا حبیب الله رشتى فرزند میرزا محمدعلى خان . (1234 - 1312ق ) مولف بدایع الاصول .ایشان تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است .

درباره شیخ مى گفته است :

استاد داراى سه چیز بود: زهد علم و سیاست .

زهد را با خود به قبر برد. علم را به من و سیاست را به حاج میرزا محمدحسن شیرازى بخشید . شیخ فرموده است :

من درس را براى سه نفر مى گویم : میرزا محمدحسن شیرازى میرزا حبیب الله رشتى و آغا حسن نجم آبادى تهرانى 35 .

9. حاج میرزامحمدحسن آشتیانى فرزند میرزا جعفر (ح 13191248یا1314ق ) مولف بحرالفرائد فى شرح الفرائد از مراجع بزرگ ایران از بزرگان شاگردان شیخ اولین ناشر آراء و مبانى اوصلى وى درایران مقرر بحث استاد پس از درس . آن بزرگوار مباحث فقه و اصول استاد خود را به رشته تحریر در آورده است 36 .

10. آقا شیخ حسن شاه عبدالعظیمى بن محمد مهدى (م ح 1292ق ). تقریرات اصولى شیخ را در مباحث : مقدمه واجب اجتماع امر و نهى تعادل و تراجیح اجتهاد و تقلید در یک جلد به نام : ذخائرالاصول نگاشته است 37 .

11. شیخ حسن هشترودى تبریزى به ملاعبدالله . (م 1304 ق) .

وى ازاصول مبحث اجتهاد و تقلید واز فقه مباحث : صلوه و زکاه و صوم و بعضى از فروع نذر و وقف از تقریرات شیخ را نگاشته که به پایان نرسید و فرزندش شیخ حسین (م ح 1330ق ) در آنها حاشیه نوشته است 38 .

12. سیدحسین کاشانى بن محمدباقر (م 1313 ق) .

وى بسیارى از تقریرات شیخ را نگاشته است 39 .

13. سیدحسین کوه کمرى بن سیدمحمد. (م 1291ق ) از بزرگترین مراجع شیعه .

وى بسیارى ازافادات شیخ را فقه واصول نگاشته واز جمله کسانى است که درس را براى عده اى تقریر مى نموده است 40 .

14. ملاحسینقلى همدانى بن رمضان شوندى در جزینى (13111239ه.ق ) از مفاخر
تشیع در علم اخلاق . وى تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است . 41 .

15. حاج سیدمحمد طاهر آقا میرى بن سیداسماعیل موسوى دزفولى . (م 1318ق ) دومین داماد شیخ .

وى تمام دوره اصول واز فقه مباحث : خلل صلوه مواریث و... را نگاشته است 42 .

16. حاج شیخ على خاقانى بن شیخ حسن (ح 1255 - 1334ق) .

وى تقریرات شیخ را در دوره اول نگاشته است . 43

17.شیخ على محمد طالقانى (1233 - 1312ق ). وى تقریرات شیخ را نگاشته است 44 .

18. شیخ على بن محمدعلى منتفقى نجفى (1237 - 1314ق) .

وى تقریرات شیخ را در فقه واصول نگاشته است .

19. مولى على خویى (م 1309ق ) از بزرگان شاگردان شیخ ( از تقریرات اصولى او سه جزء یافت مى شود: 1 خبر واحد 2اصل مثبت 3 برخى مسائل اصولى ). 45

رک :الذریعه 4.379 ش 1659

20. مولى على خوانسارى (م 1307ق) .

وى تقریرات فقه شیخ را در 2 جلد شامل : نماز مسافر غصب و غیره نگاشته است 46 .

21. مولى لطف الله اسکى لاریجانى (م 1311 ق ) استاد سیدابوتراب خوانسارى تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته امااصول از بین رفته است 47 .

22. میرزا محمد همدانى بن عبدالوهاب (م 1303ق ) امام الحرمین . 48

23. سید محمدموسوى نقوى هندى بن سیدهاشم (1242 - 1323 ق ) داماد صاحب جواهر. وى در نظم اللئالى نوشته است :

هنگام عرضه تقریراتم به علامه انصارى هب خط خود تعلیقاتى بر آن نگاشت 49 .

24. میرزا محمود میثمى عراقى بن جعفر(13101241ق) .

وى تمام تقریرات فقه شیخ را در کتاب : لوامع الاحکام در 4 جلد ( غیر از مباحث مکاسب و طهارت ) و تقریرات اصول را در دو کتاب :

1. جوامع الشتات فى ما برزمن العلامه الانصارى من الافادات (به غیراز مباحث کتاب فرائدالاصول)

2. قوامع الفصول عن وجوه حقائق علم الاصو نوشته است .

نسخه خطى جوامع به شماره 7371 7363 و نسخه خطى لوامع به شماره 9533
(کتاب 1287ق ) 6655 (1297ق ) 11636 (1299ق ) 11516 (1313ق ) 6654 (1315ق ) 6656 (بى تا) موجوداست 50 .

25. سیدمهدى حسنى خویى

وى تقریرات شیخ را فقه واصول نگاشته است .

26. شیخ مهدى بن شیخ صالح زریجاوى نجفى (م 1279ق ) وى تقریرات اصول و برخى ابواب فقه شیخ را نگاشته است .

27. شیخ منصور بن محمدامین انصارى دزفولى (1224 - 1294ق ) - برادر کهتر شیخ - وى تقریرات فقه واصول استاد را نگاشته است 51 .

نسخه هاى خطى فراوانى از تقریرات شیخ در کتابخانه آستان قدس رضوى موجوداست . برخى از آنها عبارتنداز:

1. شماره 13037 (شکسته نستعلیق عبدالجواد سبزوارى 1273ق) .

2. شماره 11709 (مختلف الخط 1298 ق) .

3. شماره 13034 (نسخ 1307ق) .

4. شماره 6507 (ناقص الاخر).

5. شماره 13033 13043 23 - 13420 و ضمیمه 13516 27 - 13524 13543.

تعداد مشاهده مقاله: 460