آثار و تالیفات آیة الله بروجردى

رضااستادى
آیه الله العظمى حاج آقا حسین طباطبائى بروجردى از جمله فقها و مراجع تقلیدى بود که در طول عمر با قلم و تالیف سرو کار داشت . هنوز سن ایشان به سى سال نرسیده بود که نوشتن حاشیه کفایه الاصول استادش آخوند ملامحمدکاظم خراسانى را آغاز کرد گویا در زمان حیات استاد این تالیف ارزنده را به پایان رساند واین رشته تالیف و حک واصلاح آن تا آخر عمر پربرکت ایشان ادامه داشت .

خود ایشان مى فرمود :

[زیاد چیز نوشته ام بعضى تمام و قسمتى ناتمام و بعضى هم براثر نقل وانتقال از بروجرد به قم مفقود شده است].

همین علاقه به نوشتن و تالیف و کارهاى علمى باعث مى شد که فضلا و شاگردان خود را به نوشتن و تالیف تشویق نمایند. گاهى مى فرمود:

[بسیار خوشوقتم که فضلاى حوزه زحمت مى کشند و در علوم دین بحث و بررسى مى کنند و آثار خوبى از خود به یادگار مى گذارند].

اما همانطور که آثار خودایشان از قلمى گویا و رسا و محتوایى متقنن و محکم برخوردار بود مکرر به فضلا و طلاب مى فرمود :[چیزى بنویسید که همه طبقات استفاده کنند واهل فن نیز خورده نگیرند].

براى نوشتن نمقاله اى پیرامون تالیفات مرحوم آیه الله بروجردى و یا هر شخصیت علمى دیگر بهترین و مطمئن ترین راه این است که :اصل
تالیفات از نزدیک بررسى و ویژگیهاى آنها یادداشت و براساس آن یادداشتها به معرفى و کتابشناسى پرداخته شود.

اما متاسفانه این کار براى این ناچیز میسور نبود و به عللى در صدد هم برنیامدیم که تالیفات آن مرحوم رااز نزدیک ببینم .این جا مناسب مى دانم یادآورى شود که از هنگام رحلت آیه الله بروجردى کتابخانه ایشان در شرائطى قرار گرفت که محققان نتوانستندازاین کتابخانه و تحقیقات آن مرحوم استفاده نمایند و حتى نسخه هایى از تالیفات و آثار علمى آن بزرگوار دراختیار کتابخانه هاى عمومى حوزه هم قرار نگرفتت و حال آن که این از حقوق مسلم حوزه هاى علمى شیعه بود که مى بایست بازماندگان محترم آن مرحوم رعایت مى کردند. بسیار جاى تاسف است که پس از سى سال از رحلت این فقیه نامدار هنوزاطلاع دقیقى از کم و کیف بخشى از تالیفات و آثار علمى ایشان در دسترس نباشد.

کتابهایى که بخشى از تالیفات آیه الله بروجردى در آنها یاد شده به قرار زیراست :

الذریعه الى تصانیف الشیعه علامه حاج شیخ آقابزرگ تهرانى .

اعلام الشیعه (قرن چهاردهم ) علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى چاپ نجف .

مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى چاپ نجف .

فهرست کتاب چاپى فارسى تالیف مرحوم خان بابامشار چاپ تهران در سه جلد.

فهرست کتب چاپ عربى تالیف مرحوم خان بابامشار چاپ تهران در یک جلد.

فهرست مولفین کتب چاپى تالى مرحوم خان بابامشار چاپ تهران در شش جلد.

آثارالحجه تالیف حاج شیخ محمد رازى چاپ قم در دو جلد.

گنجینه دانشمندان تالیف حاج شیخ محمد رازى چاپ تهران در هشت جلد.

زندگانى آیه الله بروجردى تالیف حضرت آقاى دوانى که در چهلمین روز درگذشت آیه الله بروجردى منتشر شد.

خاطرات آیه الله بروجردى تالیف حضرت آقاى علوى (داماد آیه الله بروجردى ) که درسالگرد رحلت آیه الله بروجردى منتشر شد.

زندگى حضرت آیه الله بروجردى نوشته حضرت آقاى سیداسماعیل علوى طباطبایى که در پایان فهرست نسخه هاى خطى مسجداعظم قم چاپ شده است .

زندگاین آیه الله بروجردى به ضمیمه تاریخچه شهر سامرا و زندگانى عسکریین تالیف حضرت آقاى مهدوى چاپ اصفهان .

ماهنامه مکتب اسلام شماره مخصوص رحلت آیه الله بروجردى . (شماره سوم . سال سوم) .

سالنامه مکتب تشیع مقاله اى که به مناسبت رحلت آیه الله بروجردى در همان تاریخ نوشته شده است .
سالنامه نور دانش سال 1366 قمرى .

علماى معاصرین مرحوم خیابانى چاپ سنگى در یک جلد.

زندگانى آیه الله چهارسوقى نوشته حضرت آقاى حاج سیدمحمدعلى روضاتى چاپ اصفهان .

اختران تابناک نوشته مرحوم حاج شیخ ذبیح الله محلاتى چاپ تهران در یک جلد.

اعیان الشیعه مقاله اى که پس از رحلت آیه الله بروجردى به قلم یکى از دانشمندان نوشته شده است . و دراعیان چاپ جدید درج گردیده است .

فقهاى نامدار شیعه که یکى دو سال قبل در قم منتشر شده است . ضمن سپاس از مولفان این بیست کتاب و مقاله ارزنده باید عرض شود که هیچ یک از آنها شامل همه تالیفات آیه الله بروجردى نیست و نیز تالیفات یاد شده دراین کتابها و مقالات به طور کامل معرفى نشده است . و در عین حال در تنظیم این مقاله از همین کتابها و مقالات استفاده شده است .

کتابهاى یاد شده و یا بخش مربوط به زندگانى و شرح حال آیه الله بروجردى در آنها همه پس از هجرت ایشان به قم نوشته شده است و تا آن جا که بنده اطلاع دارم هیچگونه شرح حالى ازاین بزرگوار قبل ازاین تاریخ نوشته نشده است و نیز خود معظم له هم در شرح حال و معرفى آثار خود چیزى به قلم نیاورده اند. علت این امر هم حتما بى اعتنایى ایشان به این قبیل معرفیها بوده و هیچگاه درصدد معرفى شخصیت علمى خود برنیامده و همانطور که مشهوراست مى فرموده :

هیچ قدمى براى رسیدن به مقام مرجعیت برنداشته ام .

اما پس از آمدن به حوزه علمیه قم به طور طبیعى معرفیها و شناساندن مقامات علمى و عملى آن بزرگوار مطرح شده است .

تالیفات مهم آیه الله بروجردى در چهار رشته است :

الف . رجال

ب . حدیث

ج . فقه

د.اصول فقه

و در فلسفه منطق عقائد و شعر هم آثارى ازایشان در دست است و یا به ایشان نسبت داده شده است .

تعداد تالیفات و آثار علمى آیه الله بروجردى ( غیراز رساله هاى عملیه ) طبق بررسى ما به چهل کتاب و رساله ( همه به زبان عربى ) مى رسد که یکى از آنها کتاب بسیارارجمند[ جامع احادیث الشیعه] و ده تاى از آنها هم کتابهاى[ تجریدالاسانید]است . براى معرفى این یازده اثر لازم است دو مقدمه نسبتا طولانى ذکر شود.
مقدمه نخستین پیرامون کتابهاى تجریدالاسانید:

آیه الله بروجردى در طول سالها مراجعه به کتابهاى حدیث و رجال به این نتیجه مى رسد که در مورد سندهاى روایات انجام چند کار سودمند بلکه ضرورى است :

1. تعیین تعداد روایاتى که از هر راوى روایت شده است . مثلا باید معلوم شود در میان سى و چند نفرى که ثقه الاسلام کلینى روایات کتاب کافى شریف رااز آنان نقل مى کند کدام یک تعداد روایاتشان اندک و کدام یک زیاد و یا بسیار زیاداست تاازاین راه احیانا درجه اهمیت مقام علمى راوى به دست آید. روشن است که این مطلب نیز مى تواند در احراز وثوق به روایات هر راوى تا حد قابل توجهى موثر باشد.

2. تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوى .این کار دو فائده دارد:

یکى این که : پس از معلوم شدن راوى و مروى عنه هر راوى به آسانى مى توان پى برد که در سلسله سند روایت واسطه اى حذف شده و حدیث مرسل است و یا حذف نشده و مسنداست .

فائده دیگراین که : تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوى مى تواند براى شناخت مقام علمى و نیز مذهب و مورد وثوق بودن یا نبودن او بسیار روشنگر و موثر باشد.

3. تعیین راویانى که در جوامع حدیثى روایت دارنداما در کتابهاى رجال عنوان نشده اند.

با بررسى اسانیداحادیث احیانا وضع موثق بودن و نبودن این قبیل روایات نیز روشن مى شود و در حقیقت این کار مکملى براى کتابهاى رجالى خواهد بود.

4. تمیز روایاتى که دراصطلاح به آنها مشترک گفته مى شود.

با بررسى دقیق سندها بسیارى از روایاتى که تصور مى شود مشترک بین موثق و غیر موثق مثلا هستند وضعشان روشن واشتراک خارج مى گردند.

5. تعیین این که هر راوى در کدام طبقه واقع شده واز کدام طبقه مى تواند روایت کند.

بااین کار مرسله بودن بسیارى از روایات روشن و نیز به مرسل نبودن بقیه اطمینان حاصل مى شود.

6. در سلسله سند روایات گاهى به تصحیف بر مى خوریم مثلا :[محمد بن سالم] به[ محمد بن مسلم] تصحیف شده و نیز به مواردى که قلب پیش آمده روبرو مى شویم مثلا : [الحسین بن خالد عن یعقوب بن شعیب] به[ یعقوب بن شعیب عن الحسین بن خالد] قلب و مقلوب شده است .

و همچنین گاهى در سند نام کسى را مى بینیم که زائداست مثلا در این سند :[ ابوعلى الاشعرى عن محمد بن الحسن بن على الکوفى] به ظن قوى و به قرینه سائر روایات ابوعلى اشعرى جمله[ محمد بن] زائد و صحیح این سند[ ابوعلى الاشعرى عن الحسن بن على الکوفى] است . و نیز گاهى مواردى را مى یابیم که نام
یک راوى از سلسله سند حذف و کم شده است . براى به دست آوردن موارد تصحیف قلب زیاده و نقصان بهترین راه این است که سندهاى مشابه کنار هم قرار گیرد و با مقایسه بین آنها موارد یاد شده اصلاح و تصحیح گردد.

مرحوم آیه الله بروجردى رضوان الله تعالى علیه براى انجام این شش کار که به خصوص براى فقها بسیار سودمنداست اقدام به یک سلسله تحقیقات و تالیفات کرده است .این تالیفات و تتبعات را به دو قسم کلى مى توان تقسیم کرد:

1. تجریدالاسانید " ترتیب الاسانید " تنقیح الاسانید.

2. طبقات الرواه .

و بااین دو کار بسیار مهم که حتما سالهاى متمادى تالیف و تنظیم آنها به طورانجامیده خدمتى بس بزرگ به حدیث و رجال و در حقیقت به معارف مکتب تشیع کرده اند.

واینک نام و معرفى اجمالى این تالیفات :

1. تجریداسانیدالکافى
کتاب کافى شریف تالیف ثقه الاسلام کلینى (متوفاى 329) شامل سى و پنج کتاب و حدود شانزده هزار حدیث است . آیه الله بروجردى سندهاى این روایات را دراین تالیف مورد بررسى و تنقیح قرار داده و موارد تصحیف اشتباه ارسال و غیره را تعیین کرده است . خوشبختانه این کتاب در سال گذشته به همت یکى از شاگردان آن مرحوم (حاج میرزامهدى صادقى که تازگى به رحمت خدا پیوست ) در 714 صفحه در قم به چاپ رسید.

2. تجریداسانیدالفقیه
کتاب من لایحضره الفقیه تالیف شیخ صدوق (متوفاى 381) شامل حدود پنج هزار حدیث است که بخش مهمى از آنها سند دارد.این اسانید دراین کتاب از منتها جدا و مرتب گشته و مورد بررسى و تنقیح قرار گرفته است .

3. تجریداسانیدالامالى
امالى که نام دیگر آن مجالس است از تالیفات شیخ صدوق شامل نود و هفت مجلس و حدود هزار روایت است سنداین روایات دراین تالیف مرتب و بررسى و تنقیح شده است .

4. تجریداسانیدالخصال
یکى از تالیفات شیخ صدوق خصال است که شامل حدود هزار و سیصد روایت است . دراین کتاب سندهاى این روایات مرتب و بررسى و تنقیح شده است .

5. تجریداسانید علل الشرایع
علل الشرایع هم از تالیفات شیخ صدوق و شامل حدود هزار و پانصد روایت است . دراین تالیف سندهاى این روایات از متن جدا و مرتب و تنقیح شده است .

6. تجریداسانیدالتهذیب
تهذیب الاحکام تالیف شیخ طوسى رضوان الله علیه (متوفاى سال 460) مى باشد.این کتاب شامل حدود سیزده هزار حدیث است . سندهاى
این روایات دراین تالیف مرتب و تنقیح شده است .

7. تجریداسانیدالاستبصار
کتاب دیگر شیخ طوسى استبصاراست .این کتاب با تهذیب و فقیه و کافى کتب اربعه حدیثى شیعه را تشکیل مى دهد.استبصار شامل حدود پنج هزار روایت است که سندهاى آنها دراین تالیف مرتب و بررسى شده است .

مرحوم آیه الله بروجردى در مقدمه تجریداسانید الکافى نوشته اند:

[پس تصمیم گرفتیم سندهاى جوامع بزرگ حدیثى شیعه (جز کتاب استبصار) مورد بررسى قرار دهم زیرااسانید تهذیب ما راازاسانیداستبصار بى نیاز مى کند].

بنابراین نباید کتابى به نام[ تجریداسانیدالاستبصار] داشته باشنداما در فهرست تالیفات ایشان (در چند جا کتابى به این نام یاد شده است ). نویسنده این سطور هم به پیروى از آنان این کتاب را یادکرد بدون این که اطلاع خاصى ازاین تالیف داشته باشد.

8. تجریداسانیدالفهرست
در فهرست شیخ طوسى حدود نهصد نفراز رجال شیعه مطرح شده است و در ذیل هر کدام از آنان تالیفات او و سلسله سند شیخ به آن مولف یاد شده است . آیه الله بروجردى این سندها را تجرید و مرتب و مورد بررسى و تحقیق قرار داده است .

9. تجریداسانید رجال الکشى
کتاب معرفه الناقلین تالیف ابى عمر و محمد بن عمربن عبدالعزیز کشى معروف به رجال کشى توسط شیخ طوسى رحمه الله علیه تلخیص و تهذیب شده است . متاسفانه اصل کتاب از بین رفته و همان تلخیص شیخ طوسى که در دست است به رجالى کشى معروف است .

این رجال شامل حدود هزار و صد و پنجاه روایت با سنداست که این سندها را آیه الله بروجردى تجرید و مرتب ساخته اند.

10. تجرید رجال النجاشى
در رجال یا فهرست تالیف ابوالعباس احمد بن على نجاشى (متوفاى 450) حدود هزار و سیصد نفر مولفین شیعه یاد و در ذیل تالیفات هر مولف سند نجاشى تا آن مولف نیز ذکر شده است . مرحوم آیه الله برجردى این سندها را تجرید و مورد بررسى و تنقیح قرار داده است .

این بود کتابهاى دهگانه اى که مرحوم آیه الله بروجردى دراین زمینه تالیف و تنظیم نموده اند. تا آن جا که بنده اطلاع دارم کارى بوده است ابتکارى ایشان و قبلا چنین کارى به این کیفیت انجام نشده بود از جهت اتقان این تحقیقات همانند تحقیقات صاحب معالم در کتاب پر ارج منتقى الجمان است 1 .

دوست و برادر عزیز ما مرحوم حجه الاسلام والمسلمین قاى حاج میرزاحسن نورى همدانى (که اول ماه رمضان امسال در راه مسافرت تبلیغى به رحمت خدا پیوست ) چند سالى بود که با وقت گذارى و کوشش این کتابها را آماده
 چاپ مى ساخت . به این منظور با بنیاد پژوهشاى اسلامى استان قدس رضوى همکاریهاى فراوان مى کرد.امیداست هر چه زودتراین کتابها توسط آن بنیاد چاپ تا با زیارت کردن آنهااز نزدیک بیشتر با کم و کیف این تحققات آشنا شده واستفاده نماییم و ضمنا زحمات مرحوم نورى هم به هدر نرود .

11. طبقات الرواه
آیه الله بروجردى در مقدمه کتاب تجریداسانیدالکافى پس از ذکر طبقات روایان به طوراجمال مى نویسد:

[فان ساعدناالتوفیق افردنا لذکرالطبقات کتابا علیحده ان شاءالله تعالى] 2

اگر توفیق یارى کند کتاب جداگانه اى درطبقات روات خواهیم نوشت .

در شرح حال ایشان به قلم برخى از دانشمندان که دراعیان الشیعه (چاپ جدید) درج گردیده است یکى از تالیفات آن مرحوم : [طبقات الرواه] درسه جلد دانسته شده است 8 .

امااز عبارت حاج شیخ آقابزرگ تهرانى در ذریعه چنین بر مى آید که طبقات الرواه نام دیگر همان کتابهاى تجریدالاسانیداست 4 .

بنابراین اطلاع دقیق ازاین مطلب نیاز به زیارت اصل تالیفات آیه الله بروجردى دارد که متاسفانه فعلا در دسترس نیست .

دراین جا بد نیست بدانیم که : چند نفراز قدما و متاخران در زمینه طبقات روات کتابهایى تالیف نموده اند که نام تعدادى از آنها را علامه تهرانى در ذریعه در حرف طاء آورده است . یکى از آنها [طرائف المقال فى معرفه طبقات الرجال] تالیف سیدعلى اصغر چاپلقى بروجردى (متوفاى 1313) مى باشد. تالیف این کتاب در سال 1304 هجرى قمرى به پایان رسیده و در آن حدود هشت هزار نفراز روایان طبقه بندى شده است که طبقه اول مشایخ مولف از جمله : شیخ مرتضى انصارى (متوفاى 1281) و طبقه سى و یکم اصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله مى باشند ( این طبقه بندى با ترتیبى که آیه الله بروجردى اتخاذ کرده انداندک تفاوتى دارد)این کتاب اخیرا در دو جلد توسط کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشى نجفى چاپ شده است .

و نیز در کتاب معجم رجال الحدیث تالیف حضرت آیه الله العظمى خویى طبقات روات کتب اربعه اجمالا تعیین گردیده است .این کتاب ارجمند در بیست و سه جلد چاپ شده است .

و همچنین در کتاب معجم الثقات و ترتیب الطبقات تالیف حضرت آقاى تجلیل دامت افاضاته (چاپ انتشارات جامعه مدرسین قم ) حدود هزار و پانصد نفراز راویانى که به طور عمومى یا خصوصى توثیق شده اند از طبقه یک طبقه دوازهم که طبقه شیخ طوسى رحمه الله علیه است طبقه بندى و تنظیم گردیده است .

12. حاشیه على رجال النجاشى
علامه تهرانى مى نویسد:
[ این حاشیه را که در نسخه اى از رجال نجاشى مورخ 977 به خط خود مرقوم داشته اند نزدایشان دیدم] 5 .

13. حاشیه على عمده الطالب 6
عمده الطالب تالیف جمال الدین احمد بن على داودى معروف به ابن عنبه از مشهورترین کتابهاى علم انساب است و مکرر چاپ شده است و جا داشت در چاپ اخیر آن ازاین حاشیه استفاده مى شد.

14. حاشیه على منهج المقال 7
حاشیه اى است بر رجال کبیر میرزا محمداسترآبادى معروف به منهج المقال . همین استرآبادى دو رجال دیگر و سیط و صغیر دارد که چاپ نشده است .

15. مستدرک فهرست منتخب الدین
دو کتاب به عنوان ذیل و متمم فهرست شیخ طوسى در سده ششم نگاشته شده است : یکى معالم العلماء تالیف ابن شهر آشوب مازندرانى صاحب مناقب . دیگرى به نام فهرست تالیف شیخ منتخب الدین رازى .

آیه الله بروجردى نسخه فهرست منتخب الدین خود را با نسخه صاحب روضات الجنات مقابله آنگاه حواشى و مستدرکاتى بر آن نوشته اند 8 . حجم نوشته ایشان ازاصل کتاب بیشتراست . علامه تهران همین حاشیه را به عنوان[ ترتیب فهرست الشیخ منتخب الدین مع استدارکات] یاد کرده است 9 .

فهرست منتخب الدینرا مرحوم علامه مجلسى در جلداجازات بحار درج و با همین جلد مکرر چاپ شده است . و نیزاخیرا دوبار با تحقیق و پاورقى دو ن از محققان معروف در قم چاپ گردیده که متاسفانه دراین چاپهااز حاشیه آیه الله بروجردى به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نشده است .

16. الفهرستین
دراین کتاب بین رجال مطرح شده در فهرست شیخ طوسى و فهرست شیخ نجاشى جمع و ترتیب حروف تهجى تنظیم شده است 10 . شبیه کارى است که مرحوم ملا عنایت الله قهپایى نسبت به پنج کتاب اصلى رجال شیعه یعنى فهرست شیخ طوسى و فهرست نجاشى و رجال شیخ طوسى و رجال کشى و رجال ابن غضائرى انجام داده آن ار مجمع الرجال نامیده است 11 .

17. رساله حول سندالصحیفه السجادیه
دراین رساله به اشکالهایى که به سند صحیفه کامله شده پاسخ داده شده و ضمنا اجازات روایتى مرحوم آیه الله بروجردى از مشایخشان در این رساله یاد گردیده است .

18. بیوت الشیعه
بیاد رساله اى باشد در معرفى خاندانهاى علمى شیعه شبیه آنچه مرحوم علامه سید بحرالعلوم در فوائدالرجالیه خودانجام داده است .

19. حاشیه على رجال الشیخ طوسى ترتیب رجال الشیخ
آیه الله بروجردى مدتها در فکر پیدا کردن نسخه اى از رجال شیخ طوسى بودند ولى به آن
دست نیافتندازاین روى آنچه در منهج المفال استرآبادى از رجال شیخ نقل شده بود استخراج و تنظیم و به صورت کتاب در آوردند. سالهاى بعد به نسخه اى از رجال شیخ که در کتابخانه استان قدس رضوى بود برخوردند واز روى آن نسخه اى مقایسه اى به عمل آوردند به تفاوتهایى برخورد کردند.این موجب شد که با حواشى و اصلاحات کاستیهایى را که به نظرشان مى آمد جبران کنند. 12

علامه تهرانى همین تالیف را به نام :[ ترتیب رجال الشیخ الطوسى] یاد کرده است 13 .

20. رساله ى ترجمه بعض اعاظم اسرته واجداده
این رساله پرارج و کم حجم به ضمیمه شرح حال آیه الله بروجردى به قلم یکى از منسوبان ایشان حضرت آقاى سیداسماعیل علوى طباطبائى در قم چاپ شده و بخش شرح حال آیه الله که به زبان فارسى است توسط این جانب در پایان فهرست نسخه هاى خطى مسجداعظم قم چند سال قبل تجدید چاپ گردیده است . !

در پایان این بخش (کتابهاى رجالى مرحوم آیه الله بروجردى ) یادآور مى شود که : آیه الله بروجردى بر رجال اردبیلى (جامع الرواه ) و قرب الاسناد حمیرى و مجموع رساله ابى الجعد و نصراللئالى و غیره مقدمه هایى نگاشته اند که این نوشته ها نیز از آثار قلمى رجالى ایشان به شمار مى آید.

واما کتابهاى حدیثى ایشان :

21 جامع احادیث الشیعه
همانطور که قبلا گفته شد معرفى این کتاب نیز به مقدمه اى نسبتا طولانى نیاز دارد که بیان کننده تاریخچه تالیف و تدوین آن باشد:

یکى از شاگردان آن مرحوم که در تالیف این کتاب هم سهیم بوده است تاریخچه آن رااین طور توضیح مى دهد:

در سال 1370 هجرى قمرى روزى دراثناء درس ضمن قرائت احادیث از روى کتاب شریف وسائل الشیعه به حدیثى رسیدند که به واسطه الشیعه به حدیثى رسیدند که به واسطه تقطیع در چند باب ذکر شده بود به این مناسبت فرمودند.

[مرحوم شیخ حر عاملى بسیار زحمت کشیده تا چنین کتابى را به یادگار گذاشته و کار را بر مجتهد مستنبط بسى آسان کرده است لکن ما هم به سهم خود باید روش عالمان سلف را تعقیب و رشته زحمات آنان را تکمیل نماییم].

آنگاه فرمودند : نواقصى چند از جهت تقطیع احادیث و غیره در کتاب وسائل الشیعه رخ داده که اگر آن نواقص را رفع کنیم درامر استنباط واجتهاد بهتر و سریع تر پیش مى رویم . و آن نواقص که به نظر مى رسد به قرار زیر مى باشد:

1. در وسائل به خاطر تقطیع حدیث مجبور شده اند سندها را تکرار کنند یعنى با هر قطعه اى سند را بتمامه ذکر کرده اند.اگر حدیثى به پنج قطعى تقطیع و در پنج جاى وسائل
یاد شده سند آن حدیث پنج بار تکرار شده است .

2. چه بسا حدیثى داراى دو یا سه سنداست و لازم بوده که در تقطیع متن حدیث با هر قطعه اى از آن هر دو یا سه سند ذکر شوداما در وسائل این کارانجام نشده است بلکه یک سند را ذکر نموده به طورى که خواننده آگاه نمى شود که این حدیث از دو یا سه طریق رسیده و در نتیجه گاهى به اتفاق واقعى حدیث واقف نمى شود .

3. دراثر تقطیع احادیث صدر و ذیل روایات از هم جدا شده است در حالى که چه بسا ذیل در دلالت صدر یا صدر در دلت ذیل دخیل باشد و چون حدیث بتمامه به نظر مستنبط نمى رسد گاهى معنى واقعى حدیث فهمیده نمى شود و جریان افتاء ناقص مى گردد.

04 تقطیع احادیث موجب تکثیرابواب و عناوین کتاب شده است و چه بسیار که نباید براى یک مساله و فروع مربوط به آن بیش از یک یا دو باب تشکیل داداما در وسائل الشیعه ده الى پانزده باب تشکیل شده است واین باعث مى شود که فقیه به آسانى نتواند حکم فرعى رااز ادله اش استنباط کند.

5. بااین که مرحوم شیخ حر روایات را تقطیع کرده و با تقطیع بهتر مى توانسته روایات مربوط به هر بابى را تحت همان باب جمع آورى کند مع ذلک روایات مربوط به فرع واحد همه جا تحت باب واحد منضبط نیست مثلا گاهى فرعى رااز نظرادله اش مورد بررسى قرار مى دهى و روایات مربوط به آن را در باب خودش مى بینى و گمان مى کنى آنچه از روایات با این فرع مرتبط بوده همه را دیده اى اما پس از چند ورق درباب دیگرى روایات مربوط به باب گذشته را مى یابى که به ملاحظه صدر یا ذیل آن دراین جا ذکر شده است درصورتى که مى توانسته است بااشاره معینه اى این جهت را تامین نماید لکن چون دراشارات نیز بناى تعیین موضوع را نداشته این قبیل موارد را نیز به سیاق سایرابواب عمل کرده واشاره معینى ننموده است

ازاین روى گاهى مفتى و فقیه در حالى که طبق روایات باب اول فتوى داده به روایات دیگر در باب دیگراطلاع پیدا مى کند و تغییر راى و فتوى مى دهد.

و همین نقص به تنهایى کافى است که اقدام به اصلاح کتاب مبارک وسائل الشیعه شود تا کار بر آیندگان از فقها آسان گردد واشارات هر باب به بابهاى دیگر روشن و معین باشد.

6. یکى از جهاتى که موجب شده صاحب وسائل روایات را تقطیع کند تقلیل دراشارات است . در صورتى که اگراشارات به طور معین روشن و واضح باشد تکثیراشارات نه تنهااقل ضررااز تقطیع است بلکه هیچ گونه ضررى برایش متصور نیست .

این شش قسمت از نواقص کتاب وسائل الشیعه به لحاظ تقطیع احادیث بود.

7. تکیرابواب و تکراراسانید موجب زیادى حجم کتاب شده است و رجال آن که سبک
تالیف باید طرزى باشد که حتى المقدور از حجم کتاب کاسته گردد.

8. کلیه امورى که مى توانداز حجم کتاب بکاهد باید رعایت گردد مثلا جاى نام مولفان کتب حدیث رمز خود کتاب کافى است همانطور که در کتاب وافى فیض کاشانى (ره ) براى هر کتاب رمزى قرار داده است مثلا رمز[ کا]از کافى عوض[ محمد بن یعقوب الکینى] رمز[ یب] از تهذیب و [صا]ازاستبصار عوض[ م حمدبن الحسن الطوسى] ازاستبصار عوض[ محمد بن الحسن الطوسى] و رمز[ قیه] از من لایحضره الفقیه عوض[ محمد بن على بن الحسین بن بابویه القمى.]

این کلمات به عدداحادیث تکرار شده که با رعایت این جهت مقدار قابل ملاحظه اى از حجم کتاب کم مى شود.

9. همانطور که کتب اربعه از غیر کتب اربعه ممتاز و بیشتر مورد اعتماد فقهاست روایات این کتابها هم بایداز غیر آنها ممتاز باشد یعنى در آغاز هر باب باشد مگر روایاتى که مثل یا نحو روایات کتب اربعه باشد که باید در ذیل محل خود قرار گیرد.

10. بعضى از روایات کتاب مستدرک الوسائل مرحوم حاجى نورى هم باید به وسائل الشیعه افزوده گردد.

11.اگر صلاح باشد روایات اهل تسنن نیز در ذیل هر باب به عنوان پاورقى قرار گیرد تا قلت بضاعت آنان از نظر سنت و حدیث معلوم گردد.

12. مقدمه اى به کتاب افزوده شود که طبق حدیث ثقلین از طرق عامه از طرفى و مسند روایات ائمه اثنى عضر علیهم السلام که منتهى به رسول اکرم صلى الله علیه و آله مى شوداز طرف دیگر ثابت شود کلیه روایات شیعه سنت نبوى است و عمل بر طبق آنها بر جمیع مسلمین (حتى آنان که امامت ائمه اطهار علیهم السلام را نپذیرفتند) فرض و واجب است .

پس ازاین که آیه الله بروجردى مطالب فوق را فرمودند گروهى از تلامذه و شاگردان ایشان اظهار آمادگى براى انجام این کار کردند و زیر نظرایشان کار شروع و بحمدالله به پایان رسید 14 .انجام این کار حدود ده سال طول کشید و به همت و کوشش حدود بیست نفراز فضلا و اساتید کتاب شریف جامع احادیث الشیعه تدوین و تنظیم شد که تاکنون شانزده جلد آن چاپ شده و چند جلد دیگر آن باقى مانده است . در تدوین تالیف این کتاب بسیارارزنده همه خواسته هاى آیه الله بروجردى (جز ذکر روایات اهل تسنن در ذیل هر باب ) تامین شده و مورد پسند آن مرحوم قرار گرفت تا جایى که مى فرموده :

این کتاب ثمره زندگى و نتیجه عمر من است . 15

دراین جا لازم است به عنوان سپاس و قدردانى از زحمات و کوششهاى آقایانى که در تدوین این اثرارزنده سهمى داشته اند نام آن را در حد اطلاع خود یاد کنیم .البته مقدار و کیفیت کاراین عزیزان با هم یکسان نبوده است وارزیابى
کار هر کدام فرصت و توضیح دیگرى لازم دارد :

آیات و حج اسلام آقایان :

شیخ حسینعلى منتظرى نجف آبادى .

شیخ اسماعیل معزى ملایرى .

شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى رحمه الله علیه .

شیخ محسن حرم پناهى قمى .

سید حسین کرمانى

سید مصطفى کاشفى خوانسارى .

شیخ عبدالرحیم بروجردى .

شیخ على پناه اشتهاردى .

شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانى .

شیخ حسین نورى همدانى .

شیخ ابراهیم امینى نجف آبادى .

شیخ على ثابتى همدانى .

شیخ محمد واعظزده خراسانى .

شیخ محمدباقرابطحى اصفهانى .

سید محمدعلى ابطحى اصفهانى .

شیخ محمدتقى ستوده اراکى .

سید... بهشتى بروجردى .

سیدمحمدحسین درچه اى رحمه الله علیه .

22. حاشیه على وسائل الشیعه
به نظر مى رسد در طول سالیان دراز که به تحقیقات فقهى رجال مشغول بودند این تعلیقات را (که شاید بخشى از آنها مربوط به همان نواقصى که براى وسائل الشیعه یاد کرده اند باشد) بر وسائل الشیعه نگاشته اند.

واما تالیفات فقهى آیه الله بروجردى

23. حاشیه على نهایه الشیخ الطوسى
آیه الله بروجردى نسخه نهایه خود را با نسخه اى که نزد علامه حلى (ره ) بوده و خطوطایشان بر آن دیده شده است مقابله و تصحیح و سپس آن را تحشیه کرده اند 16 . متاسفانه در چاپهاى متعددى که از نهایه شده ازاین حاشیه به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نگردیده است .

24. حاشیه على مبسوط الشیخ الطوسى
آیه الله بروجردى کتاب مبسوط چاپ سنگى را با نسخه اى خطى مقابله و برخى از بخشها که در آن چاپ ناقص بوده است تکمیل و به آن ضمیمه کردند و بر کل کتاب تعلیقاتى نگاشته اند.

25. حاشیه على خلاف الشیخ الطوسى
از کتابهایى که بسیار مورد عنایت آیه الل بروجردى بود خلاف شیخ طوسى است .ایشان نسخه خطى این کتاب را تهیه واصلاح و تصحیح و تعلیقاتى بر آن نوشتند. سپس به دستورایشان اصل کتاب با برخى حواشى ایشان و نیز برخى حواشى مرحوم آیه اله حاج سیداحمد زنجانى در یک جلد رحلى چاپ شد.از آن تاریخ تا کنون چهار بار دیگر چاپ شده است : باراول در سه جلد چاپ حروفى بار دوم در دو جلد چاپ حروفى بار سوم افست از روى یک نسخه خطى و بار چهارم چاپى که هم اکنون در جریان است و سه جلد آن منتشر شده است .این چاپ اخیراز مزایاى بسیار ارزنده اى برخورداراست
26.الفقه الاستدلالى
این اثر بسیارارزنده را برخى از تلامیذایشان زیارتت کرده اند و به نظر مى رسد یکى از مهمترین کتابهاى فقهى استدلالى قرن حاضر باشد.

27. رساله فى المواسعه والمضایقه
یکى از شاگردان ایشان مى نویسد:

[ استاد در تاریخ 20 جمادى الاولى سال 1372 در مجلس درس ازاین رساله خود یاد کردند]. 17 احتمال مى روداین رساله یک جزءاز همان دوره فقه استدلالى ایشان باشد.

28. رساله فى منجرات المریض 18
شایداین رساله هم یک جزء از همان دوره فقه استدلالى باشد.

29. حاشیه على عروه الوثقى
عروه الوثقى رساله فتوایى و به زبان عربى تالیف مرحوم سید محمد کاظم طباطبائى یزدى (متوفاى 1338 قمرى )است .این کتاب در سال 1330 براى اولینن بار چاپ شد و به خاطر مزایا و جامعیتى که داشت از همان روزگار مورد توجه فقها و مجتهدین قرار گرفت و در طول هشتاد سالى که از تاریخ انتشار آن مى گذرد حاشیه متجاوزاز چهل نفراز مراجع و فقها و مجتهدین براین کتاب چاپ و منتشر گردیده است و نیز ترجمه فارسى آن هم توسط چند نفراز فقها تحشیه شده است .

یکى از حاشیه هاى عروه الوثقى که از جهت کیفیت بسیار بالا و علمى است حاشیه آیه الله بروجردى مى باشد که به گفته برخى از دانشمندان همین حاشیه عروه یکى از عوامل شهرت علمى ایشان گردیده است .

البته این که برخى از نویسندگان این حاشیه عروه را اولین حاشیه عروه و یااولین حاشیه عروه منتشر شدهه دانسته اند براى ما روشن نیست زیرا حاشیه عروه مرحوم آیه الله العظمى آقا سیدابولحسن اصفهانى طبق نوشته فهرست کتب چاپ عربى در سال 1344 یعنى حدود ده سال قبل ازانتشار حاشیه عروه آیه الله بروجردى منتشر شده است واز نظر تالیف هم دلیلى در دست نیست که تالیف کدام حاشیه عروه بر دیگران مقدم است .

30. تقریرات بحث صلاه الجمعه و صلاه المسافر
این تقریر به قلم آیه الله منتظرى و به نام[ البدالزاهر] مکرر چاپ شده است .

31. تقریرات بحث الصلاه
این تقریر به قلم آیه الله فاضل لنکرانى و به[ نام نهایه التقریر] در دو جلد چاپ شده است .

32. تقریرات بحث الخمس
این تقریر به قلم حجه الاسلام والمسلمین آقاى حاج سید عباس ابوترابى و به نام[ زبده القمال] پس از رحلت آیه الله بروجردى در یک جلد چاپ شده است .

اما کتابهاى اصول فقه

33. حاشیه على کفایه الاصول
همینطور که قبلاگفته شد آیه اللفه بروجردى تالیف و تصنیف رااز همان دورانى که در نجف
بودند آغاز نمودند. نخستین تالیف ایشان همین حاشیه کفایه الاصول استادش آخوند خراسانى است که زمان حیات استاد نوشته اند. برخى از تلامیذایشان که این حاشیه رااز نزدیکک دیده بودند مى گفتند: دوره کامل است .

34. حاشیه على فرائدالاصول للشیخ انصارى
این حاشیه در کتاب آثارالحجه حضرت آقاى رازى و نیز در کتاب زندگانى شیخ انصارى یاد شده است .

35. تقریرات مباحث اصول الفقه
این تقریر به قلم آیه اللفه منتظرى و دو جلداست . جلداول آن در مباحث الفاظ به نام[ نهایه الاصول] چاپ شده است . بسیار مناسب است که جلد دوم آن هم که شامل مباحث عقلیه است نیز چاپ شود تا حوزه هاى علمیه از آن بهره مند شوند.

تالیفات متفرقه ایشان .

36. رساله فى المنطق
این رساله هفقط در کتایهاى فقهاى نامدار شیعه یاد شده است واین جانب درباره آن اطلاع خاصى ندارد.

37. تعلیقه على الاسفار لملاصدراالشیرازى
این تعلیقه را آن طور که نقل شده است بر نسخه چاپى کتابخانه شخصى خودشان مرقوم داشته اند. 19

38. حاشیه على منهج الرشاد
منهج الرشاد از تالیفات حاج شیخ جعفرر شوشترى است . یک بخش آن که درباره اصول عقائداست در آغاز مجمع الرسائل قرار داده شده و آیه الله بروجردى بر همین بخش حاشیه هایى دارند که بااصل آن ضمیمه مجمع الرسائل چاپ شده است .

39.المهدى علیه السلام فى کتب اهل السنه
حضرت آقاى دوانى مى نویسند:

آیه الله بروجردى در بروجرد هر سال ماه مبارک رمضان منبر مى رفتند و به موعظه مردم مى پرداختند. یک سال چند نفراز روساى ادارات بروجرد که بهایى بودند سرگرم تبلیغ مسلک بهائى گرى شدند. حضرت آیه الله بروجردى نخست از راه قانون وارد شد و عزل آنان را خواست . و چون پافشارى مقامات بالاتر را مشاهده کرد به صورت قهر و اعتراض از بروجرد خارج شد. هنوز چند فرسخى نرفته بود که شهر منقلب شد و مردم علیه آن چند نفر شوریدند. واین امر باعث شد که مقامات دولتى آیه اللفه را به عزت به شهر برگرداندند و آن افارد بهایى را از آن حدود بیرون کردند.

دراین موقع ماه مبارک رمضان فرا رسیده آیه الله در تمام این ماه درباره مسعودامام زمان اروحنا فداه صحبت کردند. و براى این منظور کتابهاى معتبر علماى بزرگ اهل تسنن را به مسجد مى آوردند و در منبر از روى کتاب روایاتى را مى خواندند. والحق دراثبات وجود حضرت حجت حجت را تمام کردند.
این بود مختصر نوشته حضرت آقاى دوانى .

این جانب حدس مى زنم : همین منبرهاى یک ماه آیه الله را به این فکر انداخته که کتابى در موردامام زمان علیه السلام از نظراحادیث اهل تسنن بنویسند و طرح این کتاب و باب بندى آن هم ظاهرا انجام شده است .اما برخى از شاگردان ایشان که این کتاب را دیده بودند مى فرمود:

[ این تالیف آغاز شده بوداما در همان مراحل اولیه ناتمام مانده است].

خواسته آیه اللفه بروجردى با تالیف کتاب بسیار گرانقدر[ منتخب الاثر] توسط آیه الله حاج شیخ لطالله صافى انجام شد.از قرار مسموع این کتاب را آقاى صافى به اشاره وامر آیه الله بروجردى تالیف کرده اند.

40.الاثارالمنظومه
در مقاله اى که یکى از دانشمندان در شرح حال آیه الله بروجردى نوشته و دراعیان الشیعه چاپ جدید درج گردیده است چنین آمده :[ کان ادیب فى العربیه والفارسیه و له فیهما نظم و قصائد].

بنابراین بایدازایشان آثار منظومى هم به یادگار مانده باشد.

رساله هاى عملیه
کتابها و جزوه هایى که به عنوان رساله علمیه مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى به زبانهاى : فارسى عربى اردو و غیره منتشر شده فراوان است ولى به نظرمى رسد که جز حاشیه عروه الوثقى و حاشیه مجمع الرسائل و یکى دو حاشیه و رساله کوچک دیگر انند: مناسکک حج (که اینها تالیف خود آن مرحوم است و یااگر تالیف دیگرى است ایشان آن را ملاحظه و با فتاواى خود مطابق نموده اند) بقیه رساله هاى علمیه ایشان توسطافراد مورد وثوق ایشان تهیه و تنظیم شده است و نبایداز تالیفات ایشان به حساب آورد.

در هر حال به تعدادى ازاین رساله هااشاره واحیانا توضیحاتى داده مى شود:

41. حاشیه مجمع الرسائل
مرحوم حاج محمد حسن جزى اصفهانى رساله عملیه اى مطابق فتاواى میرزاى شیرازى جمع آورى کرده و مکرر به نام مجمع الرسائل چاپ شده است .

آیه الله بروجردى براین کتاب حاشیه زده و مکرر با متن آن چاپ شده است . چاپ اول آن در بروجرد پیش از هجرت ایشان به قم انجام شده است .

42. حاشیه منتخب الرسائل
مرحوم سیدابولقاسم اصفهانى (ظاهرا همان که عروه الوثقى را ترجمه کرده است ) مجوعه اى از فتاواى مرحوم سید محمد کاظم طباطبائى یزدى صاحب عروه را گردآورى و به نام منتخب السائل نامید.

چند نفراز مراجع تقلید براین کتاب حاشیه نوشته اند که یکى از آنان آیه الله بروجردى است .اصل کتاب با حاشیه ایشان در سال
1366 قمرى چاپ سنگى شده است و گویااز سالهاى بعد حاشیه ایشان داخل متن و به صورت دیگر چاپ شده است .

43. حاشیه وسیله النجاه
رساله اى مطابق با فتاواى سید محمد کاظم یزدى به نام وسیله النجاه منتشده بود. آیه الله بروجردى براین رساله حاشیه زده و در بروجرد ظاهرا بیش ازاین که به قم هجرت کنند چاپ شده است .

البته مرحوم حاج شیخ عبدالکریم یزدى حائرى و میرزا حسین نائینى و چند نفر دیگراز مراجع تقلید نیز رساله علمیه فارسى به نام وسیله النجاه داشته اند که شایداصل آنها رساله اى به همین نام از مرحوم سید حسین کوهکمرى و فاضل شریبانى بوده است . رساله وسیله النجاه شریبانى در سال 1306 قمرى چاپ و در سال 1322 با حواشى مرحوم آخوند دخراسانى تجدید چاپ شده است . رساله وسیله النجاه سید حسین کوهکمرى نیز در سال 1324 قمرى مطابق با فتاواى حاج سید على تبریزى چاپ شده است . واز آیه الله بروجردى هم رساله اى به همین نام در سال 1325 شمسى چاپ شده است .

44.انیس المقلدین
انیس المقلدین رساله علمیه اى استت که مرحوم سیدابوالقاسم اصفهانى مطابق با فتاواى مرحوم آیه الله العظمى سیدابولحسن اصفهانى گردآورى کرده و در سال 1247 قمرى چاپ شده است . همین رسالع با فتاواى آیه الله بروجردى مطابق و به نام ایشان منتشر شده است .

انیس المقلدین هم به نام مرحوم آیه الله العظمى حاج سیداسماعیل صدر در سال 1329 قمرى به چاپ رسیده است .

45. صراط النجاه
حاج محمد على یزدى رساله اى فارسى مطابق با فتاواى شیخ انصارى جمع آورى و صراط النجاه نامید. چند نفراز مراجع تقلید براین رساله حاشیه نوشته و مکرر چاپ گردیده است .

شاید صراط النجاه آیه الله بروجردى همین صراط النجاه شیخ انصارى باشد که با فتاواى ایشان مطابق شده است .

46. حاشیه على تبصره المتعلمین
یکى از فضلا تبصره علامه حلى (ره )را مطابق با فتاواى آیه اللفه بورجدى تحشیه کرد و متن و حاشیه به خطر مرحوم طاهر خوشنویس توسط انتشارات علمیه اسلامیه به قطع جیبى به چاپ رسیداما چون دراین حاشیه نویسى برخى اشتباهات پیش آمده بود در چاپهاى بعدى این حواشى حذف گردید.

47. مجمع الفروع
آقاى على آشتیانى رساله اى فارسى به ترتیب عروه الوثقى و با نظمى جالب مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى تنظیم کرد که نسبت به رساله هاى فارسى قلبى مانند: جامع الفروع و مجمع الرسائل بسیار ممتاز بود واز نظر کثرت فروع و مسائل از توضیخ المسائل هم برترى
داشت و به همین جهت آیه الله العظمى حاج سیداحمد خوانسارى اى رساله را پسندیده بود و مشخصا آن را با فتاواى خود مطابق و دراختیار مقلدانش قرار داد .

48. توضیح المسائل
کسانى که رساله هاى فارسى از قبیل : جامع الفروع را دیده باشند تصدیق مى کنند که تنظیم و نیز نثر فارسى این رساله ها جورى نبود که براى عموم مقلدین قال استفاده باشد بلکه بیشتر براى مساله گوها کارآیى داشت . در زمان آیه الله بروجردى خدمت بسیار بزرگى که دراین زمینه انجام شده تالیف کتاب توضیخ المسائل با نثرى متین و نظامى در خور تحسین بود. در نتیجه این خدمت رساله علمیه فارسى به صورتى درآمد که براى عموم باسوادها تا حد زیادى قابل استفاده باشد .

این خدمت ارزنده توسط حجه الاسلام والمسلمین جناب آقاى حاج شیخ على اصغر کرباسچیان معروف به علامه (موسس مداررس علوى تهران ) و به کمک مرحوم حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ جواد خندق آبادى تهرانى و نیز کمک دانشمند محترم واستاد گرانقدر جناب آقاى على اصغر فقیهى صاحب تالیفات متعدد ( از جمله دستور زبان فارسى )انجام شد که هم از نظر محتوى مطمئن و هم از جهت نثرر فارسى بى اشکال باشد.

امیداست کسانى که متصدى درج حواشى مراجع تقلید در متن توضیح المسائل مى شوند به نشرر کتاب هم توجه داشته بانشد تا کم کم به طور قهقهرى به همان عبارات ناموزون قبلى بازگشت نکند.

49 مناسک الحج
رساله مناسک حج مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى در 140 صفحه در سال 1328 شمسى چاپ سنگى شده است که سالها همین مناسک مورد مراجعه مقلدین ایشان بوده و شاید مکرر چاپ شده باشد.

50. توضیح المناسک
حضرت آقاى علامه مناسک حج آیه الله بروجردى را نیز مانند توضیح المسائل : با نثرى متین تنظیم کردند و به نام توضیح المناسک منتشر ساختند که تا پایان عمر حضرت رسمیت یافته بود 20 .

--------------------------------------------------------------------------------

پاورقى ها
1. منتقى الجمان اولین بار به دستور آیه الله بروجردى در دو جلد به چاپ رسید.

2. تجریدالاسانیدالکافى .22.

3. اعیان الشیعه ج 6.94.

4. الذریعه ج 15.149.

5. الذریعه ج 7.111.

6. شرح حال آیه الله بروجردى سیداسماعیل علوى طباطبائى .18.

7. علماء معاصرین .251.

8. زندگانى آیه الله بروجردى آقاى على دوانى .122.

9. مصفى المقال .148.

10. زندگانى آیه الله بروجردى آقاى مهدوى اصفهانى .180.

11.مجمع الرجال به کوشش حاج شید ضیاءالدین علامه فانى اصفهانى در هفت جلد چاپ شده است .

12. زندگانى آیه الله بروجردى به قلم على دوانى .123.

13. مصفى المقال 148.

14. ازدواج دراسلام سید مظطفى کاشفى خوانسارى چاپ دوم از انتشارات کتابفروشى طهورى تهران . بااندک تصرف و تلخیص در برخى عبارات

15. جامع احادیث الشیعه ج 1.5 چاپ اول (رحلى) .

16. زندگانى آیه الله بروجردى آقاى دوانى .

17. مقدمه میزان الانساب میرمحمد هاشم خوانسارى نوشته حضرت آقاى میر سیداحمد روضاتى .

18. فقهاى نامدار شیعه 452

19. همان مدرک 452.

20. در معرفى برخى از رساله هاى عملیه که رویت تنشده بود از ذریعه علامه تهرانى و فهرست کتب چاپ مشاراستفاده شده در عین حال ممکن است در معرفى آنها گرفتاراشتباه شده باشیم .اقل الله تعالى عثراتنابمنه و کرمه .

***
خواهشمنداست بعداز معرفى وتوضیح کافى در مورد آثار فقهى و رجالى مرحوم آیت الله العظمى آقاى بروجردى قدس سره الشریف در مجله حوزه مطلب ذیل رااضافه فرمائید.

متاسفانه آثارارزنده مرحوم آیت الله العظمى آقاى بروجردى رضوان الله تعالى علیه در زمان پربرکت ایشان بزیور طبع آراسته نشد و با اینکه بکرات فضلا و علماى حوزه اجازه چاپ و نشر آنها رااز محضر مبارکشان تقاضا مینمودند لکن معظم له از قبول این پیشنهاداتت بخاطر تجید نظر و بررسى مجددامتناع داشتند و بعداز رحلت ایشان باز هم بخاطر مشلات و موانعى اینچنین بعهده تعویق افتاد. تااینکه در سال گذشته سرپرست محترم بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستا مقدس جناب حجه الاسلام و المسلمین آقاى حاج سیخ على اکبرالهى خراسانى دام عزه آمادگى بنیاد را جهت چاپ و نشر کلیه تالیفات بجا مانده از آن شخصیت والامقام را اعلام واینجانب نیز صرفا بخاطر خفظ و صیانت این آثاراز حوادث و پیشامدهاى غیر منتظره و هکذا بحهت انتفاع عموم ازاین گنجینه گرانمایه با کمک میل واشتیاق با پیشنهاد بنیاد موافقت و تمامى آثار معظم له را که نزد حقیر موجود بود و ذیلابه آن اشاره میشود بطور رایگان و بدون کوچکترین چشمداشت مالى دراختیار بنیاد قرار دادم که امیداست در آینده نزدیک کتب مزبور چاپ و جهت استفاده دراختیار حوزات علمیه و محققین و متتبعین و مجامع فرهنگى و سایر مشتاقان قرار گیرد دراینجا لازم دانستم
که از جانب مستطاب حجه الاسلام والمسلمین آقاى واعظ طبسى تولیت محترم آستان بخاطر پیگیرى قضیه و هکذا هیات مدیره محترم باخصوص استاد عالیمقام جناب حجه الاسلام والمسلمین آقاى واعظ زاده و سرپرست محترم که انصافا با نهایت کوشش و جدیت و در کمک دلسوزى و علاقه نسبت به آماده سازى آثا و چاپ و نشر آن فعالیت خالصانه دارند تشکر و سپاسگزارى کنم .

محمدصادق الطباطبائى البروجردى

--------------------------------------------------------------------------------
1- مرتب اساتید کافى

2- طرق فهرست نجاشى

3- اساتیدابى عمر والکشى

4- اساتید من لایحضره الفقیه

5- رجال اسانید من لا یحضره الفقیه

6- مرتب رجال اساتید کافى

7- مرتب اساتید معانى الاخبار

8- مرتب اسانید خضال

9- مرتب اسانید علل الشرایع

10- مرتب اساتید ثواب الاعمال و عقاب الاعمال

11- تصحیح رجال شیخ طوسى

12- مرتب اسانید تهذیب واستبصار

13- مرتب رجال اسانید فهرست شیخ

14- طبقات اسانید کافى

15- طبقات رجال اسانیدالکشى

16- طبقات رجال طرق نجاشى

17- طبقات رجال اساتید تهذیب

18- حاشیه بر مهور جواهر

تعداد مشاهده مقاله: 310