با پژوهشگران و محققان

طرح معجم موضوعى تفاسیر قرآن کریم
مقدمه
قرآن کریم آخرین کتاب قانون و کاملترین برنامه هدایتى خداوند براى انسان و بزرگترین معجزه پیامبر[ص] وثقل اکبراست که منبع غنى ولایزال حکمت و معارف الهى به شمار مى آید.

بااین همه دستهاى مرموز جوامع اسلامى راازاین کوثر زلال دور ساخته و با دسیسه هاى مختلف کام تشنه نسلهاى امت اسلام رااز گواراى بى بدیل آن محروم کرده اند.

در بخشى از جوامع اسلامى قرآن را با زیباترین نقشها و دلپذیرترین نواها رواج دادند بى آن که سخن و پیام قرآن را بشنوند و بى آن که سخن و پیام قرآن را بشنوند و بى آن که براى فهم آن به عزت و خاندان وحى روى آورند.

و در بخشى دیگراز جوامع اسلامى گرایش وافر به حدیث واقوال عالمان را مایه غفلت از قرآن قرار دادند. واین هر دو خلاف رهنمود صریح پیامبر[ص] است که فرمود:

[لن یفترفا حتى یردا على الحوض] .
با کمال تاسف این نقصیه حتى در حوزه هاى علمیه نیز مشهود
بوده و اندیشه وران همواره در صدد رفع آن بوده اند.

[مرکز فرهنگ و معارف قرآن] دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم از جمله مراکز فعال و پیشتازى است که به انگیزه طرح جدى قرآن در متن حوزه ها و فرا خواندن محققان و پژوهشگران و طلاب به اندیشیدن هرچه بیشتر در مفاهیم ژرف قرآنى تشکیل شده است .

نخستین گامهاى مرکز در راستاى هدف یاد شده با وام گرفتن از تحقیق ها و کاوشهاى ارزنده و پرارج حضرت حجه الاسلام والمسلمین جناب آقاى هاشمى رفسنجانى در زمینه قرآن برداشته شد.

سبک بدیع و نوینى که معظم له در تدوین یک دور کامل تفسیر قرآن ابداع کرده بود دراین مرکز تکمیل گردید و توسعه یافت و در نهایت مجموعه اى از برداشتهاى قرآن شکل گرفت که نتیجه نهایى آن تهیه و تدوین کلید قرآن وارائه تفسیر موضوعى خواهد بود.

ارائه و عرضه این تلاشها مراحل چهارگانه را در پیش رو دارد:

1. تفسیر ترتیبى قرآن
دراین تفسیر سیوه نوینى جز آنچه در تفاسیر ترتیبى دیگر به چشم مى آید به کارگرفته شده است یعنى نخست آیه و سپس کلیه مطالبى که از ظاهر آیه با کمک روایات و شان نزول استفاده شده آورده مى شود.

در حال حاضر جلدهاى نخستین این بخش آماده چاپ مى باشد وامیداست که به توفیق خداوند در مدت نه چندان طولانى مجموعه تفسیر ترتیبى در اختیاراهل تحقیق قرار گیرد.

2. فرهنگ موضوعى قرآن (کلید قرآن)
همگام با تهیه و تفسیر ترتیبى فهرست موضوعى الفبایى عناوین و مطالب جمع آورى شده و به سوره و آیه مربوطه ارجاع مى شود.

به عنوان مثال : در بحث[ تربیت] آدرس تمامى آیات که درباره آن مطلبى دارد فهرست گونه آورده مى شود.

بدیهى است که این مجموعه کلیدى به یارى خداوند با چاپ آخرین مجلد تفسیر ترتیبى به مرحله نهایى خواهد رسید و پس ازانتشار همه مجلدات تفسیر تربیتى در دسترس محققان قرار خواهد گرفت .

3. بانک اطلاعات معارف قرآن کریم
دراین بخش کلیه منابع و ماخذ و مدارک معارف قرآنى نخست شناسائى و گردآورى شده و سپس محتواى آنها براساس نظمى منطقى و در قالب سیستمى نظامدار و پیوسته طبقه بندى مى گردد.

اطلاعات واسناد گرد آمده دراین بخش علاوه بر کاربرد گسترده اى که براى همه محققان و مراکز پژوهش دارد سرمایه پربارى در تدوین تفسیر موضوعى خواهد بود.

تاکنون بخش وسیعى از ماخذ معارف قرآن کریم فهرست نویسى شده و فیشهاى تفسیرى پس از جمع آورى و سپس نمایه سازى به کامپیوتر داده مى شود.

4. تفسیر موضوعى قرآن
نهایى ترین واساسى ترین هدف مرکز دراین بخش شکل مى گیرد. که عبارت است از تهیه تفسیر قاموسى که از سیستم موضوع بندى نظامدار و منطقى برخوردار باشد.

آنچه تاکنون به اجمال آوردیم گزارشى فهرست گونه از
فعالیتها و اهداف این مرکز بوده که دراختصار ذکر آن به شدت کوشیدیم چه این که برنامه ریزى وانتخاب شیوه و به کارگیرى روشها و ضوابط هر یک از محورهاى فوق بحث مبسوط و چه بسا پیچیده اى دارد که در جاى خود تدوین شده است .

 

طرح معجم موضوعى تفاسیر قرآن
بى تردید یکى از ذخائر معرفتى فرهنگ اسلامى تفاسیرى است که در زمینه قرآن کریم تدوین شده است زیرااین مجموعه از ذخایر فرهنگ اسلامى صدها موضوع از مسائل گوناگون انسانى را به تناسب زمان و نیازها و دگرگونیهاى شرایط مورد بحث و بررسى قرارداده است . کمتر کتابى را مى توان یافت که به اندازه قرآن بر آن تفسیر نگاشته باشند آنهم با نگرشهاى متفاوت واز دیدگاه مذاهب مختلف اسلامى که برخى تعداد تفاسیر قرنى را تا 1500 دوره شمرده اند. دستیابى به این مجموعه از معارف کار چندان آسانى نیست بویژه براى محققى که بخواهد به طور موضوعى با مساله مواجه شود و موضوع خاصى را دراین گنجینه عظیم جستجو نماید.

این واقعیت سبب گردید تا یکى از وظایف بانک اطلاعات تهیه[ معجم موضوعى تفاسیر قرآن] تلقى گردد تا محققان را در جهت دستیابى سریع و آسان به موضوعات قرآنى مورد نظر یارى دهد.

در زمینه طبقه بندى موضوعى تفاسیر کارهاى پراکنده انجام گرفته است که ازاین نمونه ها به کتاب فهارس فى ظلال و فهرست موضوعى تفسیر نمونه مى توان اشاره کرد.اما لازم است به دو نکته اشاره شود:

1. کلیه فهرست هاى موضوعى که تاکنون به چاپ رسیده تنها درباره یک تفسیر نگاشته شده و دست کم تفسیرهاى رایج را یکجا فهرست نکرده اند. افزون براین که تعداداین فهرست هااز عددانگشتان دست نجاوز نمى کند.

2. تا آنجا که فهرستها دراختیار ماست و ما کاوش کردیم در بسیارى از موارد اصول اطلاع رسانى و طبقه بندى موضوعات در آنها رعایت نشده است و عناوین و مترادف و شبه مترادف به موضعات انتخاب شده ارجاع نیافته و تفکیکى بین موضوعات اصلى و فرعى بوجود نیامده است .

ماامیدواریم با تائیدات الهى و با تکیه بر تجارب پیشین در طرح فرهنگ و معارف قرآن و تهیه اصطلاحنامه (تزاروس ) موضوعات معارف قرآن بتوانیم این طرح را به انجام رسانیم .

 

اهداف و فواید طرح :
هدف اصلى معجم به کارگیرى متون تفسیرى به صورت دسته بندى شده براى تفسیر موضوعى قرآن در مرکز مى باشد زیرا معجم موضوعى تفاسیر قرآن به مااین امکان را خواهد داد که موضوعات معرفت دینى موجود در تفاسیر را با پراکندگى و گستردگى بسیار طبقه بندى نموده و بدین وسیله به محققان تدوین کننده تفسیر موضوعى سرویس بدهیم .

معجم یاد شده علاوه بر چاپ به کامپیوتر نیز داده خواهد شد تااز طریق نرم افزار کامپیوترى نیز دراختیار محققان و موسسان قرار بگیرد.

تهیه چنین معجمى فوائد و نمرات بسیارى را در کار تحقیق به وجود مى آورد که براى نمونه به مواردى چنداز آن اشاره مى شود:

1. تدوین این طرح به مااین
امکان را خواهد داد که کلیه اطلاعات موجود و پراکنده پیرامون یک موضوع خاص مثلا عصمت را در تفاسیر موجود استخراج و دسته بندى نمائیم و به نتایج قابل ملاحظه اى دست یابیم .

2. به کمک معجم مى تواند دیدگاهها و آراى مفسران پیرامون موضوعات خاص در قلمرو معرفت دینى به دست آورد واز راه مقایسه این نظرات و یا به تنهایى نگرش مفسران را شناسایى کرد.

3. معجم موضوعى تفاسیر به منزله کشف المطالب و راهنماى موضوعات براى تفاسیر موجود قرآنى است . در نتیجه سهولت و سرعت دست یابى به مطالب مورد نظر را فراهم مى سازد.

4. زمینه تدوین مجموعه هاى موضوعى و تفکیک شده از دیدگاههاى مفسران پیرامون مباحث تاریخى اجتماعى فقهى سیاسى کلامى و ... را آماده مى سازد.

5. تکامل بحثهاى کم حجم در پرتو دستیابى به نکات و موضوعاتى که در جاى جاى تفاسیر بدانها پرداخته اند ناگفته و بدون بحث مانده است .

 

ضوابط و حدود طرح
محدوده کار معجم کلیه تفاسیر قرآنى متداول و رایج و در دسترس و مورداستفاده و قابل مراجعه مى باشد از این روى کلیه تفاسیر ناقص نیز فیش بردارى مى گردد مگر تفسیرهاى تک جلدى که تنها به شرح لغات واژه هاى قرآن پرداخته اند.

آن دسته از تفاسیر که به لحاظ موضوعى در گذشته فهرست نگارى شده اند در کلیت طرح لحاظ مى گردند و در نهایت کار بررسى روى آنها انجام خواهد شد بنابراین آن دسته اى که قابلیت ادغام و هم نشینى در کنار سایر فهرستهاى موجود را داشته باشند دراین مجموعه ادغام و آن دسته اى که به لحاظ سبک تدوین قابلیت ادغام را نداشته باشند تصحیح و ضمیمه خواهند گردید.

تفاسیر خطى موجود دراین مرحله فیش بردارى نمى شود.

به لحاظ هر چه بیشتر استاندارد نمودن معجم و سهولت دسترسى مراجعان و عدم خدشه پذیرى طرح براثر مرور زمان و تغییر چاپ از رایج و متداولترین چاپ که در طولانى ترین مدت قابلیت ارجاع و مرجع قرار گرفتن براى معجم موضوعى را داراست انتخاب و دراختیار محققان با ذکر صفحه و جلد قرار مى گیرد. البته براى کسانى که چاپهاى دیگرى از تفسیر را داشته باشند یا در آینده چاپهاى دیگرى به وجود آید ذکر شماره سوره و آیه پیش بینى شده است .

آن بخشهایى از تفسیر فیش بردارى و مرجع موضوعات براى پژوهشگران قرار مى گیرد که متن تفسیر داراى پیام و محتواى و سخن قابل ارجاع باشد ازاین روى آن قسمتهایى که تنها نامى از موضوع برده شده و یا موضوع بدون بررسى و نقد و تحلیل از سوى مفسر یاد شده که اجمالا بى پیام مى باشد فیش بردارى نخواهد شد.

موضوعات انتخابى واژه ها و سبک نگارش به زبان فارسى خواهد بود. البته به اراده خداوند در آینده واژه ها به عربى ترجمه و معجم موضوعى به دو زبان منتشر خواهد شد.

سبک و تنظیم واژه هااز روش نمایه سازى اطلاع رسانى و پیش همارا استفاده خواهد شد و عناوین به صورت جزئى به کلى با سرعنوان مربوطه نوشته مى شود.

با پژوهشگران و محققان
در ماههاى اخیر شاهدانتشار مجله اى پژوهشى در حوزه تحقیقات اسلامى بودیم . مجله[ آینه پژوهش] ویژه اطلاع رسانى تحقیقات اسلامى به همت تنى چنداز فاضلان حوزه علمیه قم به جرگه مطبوعات علمى و تخصصى پیوست .این نشریه که به ترتیب دو ماهنامه منتشر مى شود نخستین شماره آن در خرداد - تیر سال جارى و دومین شماره آن در مرداد - شهریور منتشر گردیده است . تورق شتابان این مجله دقیقا نشان مى دهد که دوراز سطحى کاریهاى روزمره حائزاهداف و برنامه هاى تعیین شده اى است که براى تحقق آن راه مى سپارد .

این نشریه که به انگیزه بهسازى پروهش و نشر از طریق فن[ اطلاع رسانى] منتشر گردیده است نخستین نشریه تخصصى در کتابشناسى و نقد کتاب و اطلاع رسانى است که در حوزه فرهنگ اسلامى عرضه مى گردد ازاین رو نشریه مزبور به جبران خلاء و کمبودى بزرگ دست یازیده است که مى باید به بانیان آن در جبران این کمبود دست مریزاد گفت و توفیق آنان را در غناى هر چه بیشتر مجله آرزو کرد.
ساختار و سر فصلهاى[ آینه پژوهش] مقبول دیده و مطبوع دل بسیارى از پژوهندگان افتاده است و نشان مى دهد که این نشریه طرحى تو در انداخته و نیروهاى فکرى را دراقدامى بدیع و بکر که اهتمام بدان به شدت ضرور مى نمود رهنمون کرده است . سرفصلهاى این نشریه عبارت است از:

1. سرمقاله : دراین بخش به مسائل جبارى فرهنگى اشاره مى شود و پیشنهادهاى لازم براى بهبود تحقیقات اسلامى به دست داده مى شود.

2. روشها:این فصل عهده دارارائه روشهایى است که براى غناى کار محققان به کار مى آید و در آن مقالاتى عرضه مى گردد که جنبه[ روش دهى] داشته باشد: روش پژوهش نگارش ویرایش و...

در نخستین شماره مجله از ضرورت و شیوه نقد کتاب و در دومین شماره آن از عنوان کتاب و آیین انتخاب آن سخن رفته است .

3. نگرش در نگارشها: دراین فصل به نقد و معرفى کتابهاى جدیدالانتشار پرداخته مى شود. کتابهایى که در شماره هاى پیشین مجله مورد سنجش و نقد قرار گرفته عبارت است از: جلداول و دوم دائره المعارف بزرگ اسلامى تصحیح تفسیر جوامع الجامع تقریرات اصول میرزاى شیرازى تصحیح تازه منیه المرید مقتل ابومخنف وارمغان شهید.

4. پژوهشهاى در آستانه نشر:این فصل مشتمل بر گزارشى است از کتابها و تحقیقاتى که تالیف و تصحیح آن به فرجام رسیده و در آستانه نشراست . پى ریزى این فصل براى جلوگیرى از کارهاى مکررى است که بر روى یک کتاب انجام مى گیرد و تفاوت ماهوى و کیفى با یکدیگر ندارند. در شماره هاى اول و دوم مجله به معرفى شانزده کتاب در دست تحقیق و چاپ پرداخته شده و چگونگى تصحیح و مراحل آن بازگو شده است .

5. بایسته هاى پژوهشى : سوژه ها و موضوعات مناسب و نیازمند پژوهش در این فصل معرفى مى گردد. پرسشهاى

فقهى پزشکى از سوى سمینار پزشکان مسلمان و پژوهش در تزهاى اصلاحى جهان اسلام مقالاتى است که به عنوان بایسته هاى پژوهشى به نویسندگان و پژوهندگان پیشنهاد گردیده و ضرورت و چگونگى تحقیق در آن یادآورى شده است .

6. تجربه ها: دراین فصل به گفتگو با پژوهندگان و نویسندگان پرداخته مى شود که سالها در پژوهش و نگارش راه سپرده و تجربیاتى شنیدنى و نیوشیدنى دارند. چهارچوب این گفتگو در مقولات پژوهشى و فرهنگى است و در ضمن آن به عرضه تجربیات دانش مردان پرداخته مى شود که دانستن آن براى بهبود کیفى پژوهش و نشر مفید و بایسته است .

7. مراکز علمى و فرهنگى :افزایش روزافزون مراکز علمى و فرهنگى نیازمند معرفى و آشنایى پژوهندگان با آن مراکز و نیز آشنایى این مراکزاز مشى واهداف یکدیگراست .اهتمام به این مهم دراین بخش از مجله تدارک دیده شده است و تاکنون دراین بخش کتابخانه آیه الله العظمى مرعشى نجفى علیه الرحمه و موسسه تحقیقى و آموزشى مکتب امیرالمومنین معرفى شده است .

تازه هاى نگارش و نشر:این فصل از مجله عهده دار معرفى اجمالى و کتابشناسى آثارى است که منتشر مى گردد واستحضاراز آنها براى محققان و مولفان سودمند و مفید تواند بود. برخى آثار به اجمال (میانگین یک ستون ) و برخى دیگر به صورت مشخصات کتابشناسى آن معرفى گردیده است .

9. کتابشناسى موضوعى : دراین فصل عرضه کتابشناسى موضوعى در یکى از مقولات فرهنگى پرداخته مى شود واز رهگذر آن به خوانندگان امکان مى دهد که در موضوع مورد مطالعه پى جوى کدام کتابها و نسخه ها باشند. در شماره هاى پیشین مجله به کتابشناسى توصیفى فرق اسلامى پرداخته شده است .

10.اخبار:اخبار علمى و فرهنگى و گزارش سمینارهاى علمى و خبر ارتحال دانشوران و پژوهندگان دراین بخش از مجله گنجانیده شده است .

بارى سرفصلهاى مجله مزبور چنان است که گذشت [ تلک عشره کامله] . ابتکار واتقان آینه پژوهش و گام نهادن در مسیرى جدید در فرهنگ اسلامى و جبران خلاها در عرصه مطبوعات پژوهشى و تخصصى از مشخصه هاى این مجله نو بنیاداست توفیق ادامه انتشاراین نشریه را آرزومندیم .

تعداد مشاهده مقاله: 240