عنصر تبلیغ در پیکره دین

 

موضوع تبلیغ براى هر مکتب مذهب حزب و گروه در طول تاریخ ازاهمیت فوق العاده اى برخوردار بوده و بزرگترین نقش را در معرفى نشر حفظ و حراست اصول مبانى آنها و پیروانشان ایفا کرده است .

بدون تردید اگر مبلغان توانا و زبردستى به تبلیغ و ترویج اصول و مبانى مکتب هماهنگ با زمان نپردازند استمرار آن اصول و مبانى از ضمانتى برخوردار نخواهد بود واز مکتب و پیروان آن جزآثارى دراوراق تاریخ باقى نخواهد ماند. اگر مکتب و مرامى در جهان توانسته است حضورش را در صحنه هاى بین المللى یا منطقه اى حفظ کند و آثار و پیروانى داشته باشد وجود جایگاه بلند عنصر تبلیغ در آن مکتب و مرام بوده که آنها را داراى نقش نموده واز زوال و نابودى نگهداشته است .

به عنوان نمونه : مسیحیت کنونى بااین که از نظر منطق و محتوا قدرت چندانى در مقابله با شبهه ها واشکالاتى که از ناحیه دیگران متوجه آن مى شود ندارد ولى سراین که توانسته است در صحنه هاى افکار و عقائد و مجامع جهانى حضور خود را حفظ کند و به حیات خودادامه دهد و در عین حال دراندیشه و تسخیر محدوده هاى دیگرى از جهان باشد به خاطر توجه واهمیت کلیساها و مبشرین مسیحیت به تبلیغ واستفاده آنان از این سلاح و شیوه هاى پیشرفته آن بوده است .

واگر مکاتب و مذاهب و گروههاى بسیارى
را در لابلاى اوراق تاریخ مطالعه مى کنیم ولى در جامعه بشرى و صحنه هاى افکار و عقائد جهانى جاى خالى آنها را شاهدیم و نمود عینى و خارجى ندارند باز مى توان گفت یکى از عوامل مهم واساسى زوال آنها نداشتن برنامه صحیح تبلیغى بوده است . و به تعبیر دیگر: همان گونه که قلب انسان مرکز و محوراصلى حیات شریانهاى وجودانسان است و مسوولیت پمپاژ خون را به تمام اعضاء و مویرگهاى بدن را به عهده دارد و توسط این عمل قلب است که بدن از عوارض امراض ضعف و ناتوانى مصون مانده و به صورت موجودى قوى و پرتحرک به حیات خود ادامه مى دهد وجود عنصر تبلیغ در مکتب نیز نقش همان قلب را در حیات مکتب ایفا مى کند که باانجام درست وظیفه تبلیغ : باعث حیات معنوى و سبب حضور مکتب در معادلات فرهنگى اجتماعى و حفظ مکتب و پیروان از خطرالتقاط وافسردگى و غفلت زدگى مى گردد و حیات پویا و مستمر مکتب را به صورت همگام و هماهنگ با زمان و شرایط و مقتضیات آن تضمین مى کند.

امروزه عملا در صحنه هاى بین المللى و عرف سیاسى تئورى ارزشى تبلیغ در نظامهاى سلطه به ثبوت رسیده است به گونه اى که سرنوشت هر کشور و نظامى تا حدودى زیادى تحت تاثیر روند عمومى تبلیغات و تصمیمات استکبار جهانى است . در عصر حاضر یک کشورانقلاب کرده و تازه از دام سلطه جهانى رهیده قبل ازاین که از ناحیه دشمنان خود مورد هجوم نظامى و یا محاصره اقتصادى قرار بگیرد مورد حمله تبلیغاتى و روانى آنان قرار مى گیرد. واکنون بر جهان این اصل سیاسى حاکم است که : ملتها وانقلابهایى که براساس اهداف عالى و دست یافتن به ارزشهاى والایى قیام کرده و به پیروزى رسیده اند بایداز نظر روانى شکست داد تااحساس حقارت و خود کم بینى بکنند و روحیه و توان مقابله با سیاستها و ترفندهاى جناح مخالف و ضدانقلاب رااز دست بدهند و نتوانندارزشهایى را که براى آن انقلاب کرده اند پاس بدارند.این سیاست از ناحیه استکبار جهانى بیش از 10 سال است که نسبت به انقلاب اسلامى ایران به کار گرفته شده و مى شود.

بنابراین هر مکتب و مذهبى براى شناساندن و پاسدارى ازاصول و مبانى خود نیاز به تبلیغ دارد. همچنین براى حفظ پیروان و تقویت بنیه معنوى و آگاهى آنان و جذب دیگران پاسخ گویى به شبهات و اشکالاتى که پیش مى آید جلوگیرى ازانحرافات و بدعتها و حضور در صحنه جهانى و بین المللى احتیاج مبرم به اهرم تبلیغ دارد.

اهمیت عنصر تبلیغ دراسلام
براى درک اهمیت و جایگاه عنصر تبلیغ در یک مکتب نخست باید جهان بینى و رسالت و محدوده اى که آن مکتب براى گسترش خویش
در نظر دارد شناخته و روشن شود. دراین صورت است که اهمیت تبلیغ و تبلیغات در آن مکتب مشخص خواهد شد.

اگر جهان بینى و رسالت یک مکتب محدوده خاصى داشته باشد قهرا شعاع پیام رسانى و تبلیغ در آن مکتب محدود و در نهایت ازاهمیت و ارزش کمترى برخوردار خواهد بود امااگر جهان بینى و رسالت یک مکتب جهانى باشد محدوده تبلیغ آن نیز جهانى است .

اسلام دینى است جهانى ازاین روى اهمیت زیادى به امر تبلیغ و مبلغ داده است :

... و من احسن قولا ممن دعا الى الله و عمل صالحا . 1
کیست نیکوتراز آن کسى که به سوى خدا مردم را بخواند و کردار نیک انجام دهد.

مرحوم طبرسى در ذیل آیه شریفه در تفسیر مجمع البیان مى نویسد:

... و فى هذه الایه دلاله على ان الدعاالى الدین من اعظم الطاعات و اجل الواجبات . 2 ...
آیه شریفه دعوت و تبلیغ دین رااز بزرگترین طاعتها و مهمترین واجبات الهى شمرده است .

دراین زمینه در متون اصلى دین و سیره عملى پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] مطالب و شواهد فراوانى وجود دارد که این مقاله در صدد بیان آن نیست .

مفهوم تبلیغ دراسلام
تبلیغ از واژه هایى است که مانند بسیارى از مفاهیم زیبا و پرمحتوا در عرف مردم و در صحنه هاى سیاسى اجتماع و... دچار سرنوشت شومى شده است .

امروزه متاسفانه عکس آن معنى و رسالتى که در آن نهفته و تحمل آن را دارد از آن برداشت مى شود ازاین روى لازم و ضرورى است که کلمه[ تبلیغ] راازاین برداشتهاى گوناگون و ناقص و... رها ساخته و جایگاه شایسته و بایسته آن را بازیابیم .

ابلاغ و[ تبلیغ] در لغت به معناى[ رساندن] و[ رسانندگى] است ولى در فرهنگ اسلام آنچه ازاین واژه منظور بوده و هست بیش از رساندن صرف پیام است بلکه بایدابلاغ مبین :[ ما على الرسول الاالبلاغ المبین] صورت بگیرد. پیام رسا و گویا و متناسب با فرهنگ هر عصر باشد تا در دلها واندیشه ها نفوذ نماید. قید[ مبین] که دراین آیه شریفه و در دیگر آیات بیشتر با[ ابلاغ] آمده شاهد گویایى است بر این مدعا زیرا باید محتواى پیام که همان دستورات واحکام شریعت است براى مکلفى که مى خواهد بدان جامه عمل بپوشد و در روز واپسین در موردانجام و یا عدم انجام آن مورد بازخواست قرار بگیرد به گونه اى روشن بیان گردد تا حجت بر وى تمام گشته و عذرى براى او باقى نماند.

با توجه به مفهومى که تبلیغ در فرهنگ اسلام
دارد و نیز رسالت جهانى اسلام و نقشى که تبلیغ در جهت ایفاى این رسالت دارد اسلام به امر تبلیغ بسیار توجه نموده از آن جمله : جاى دادن عنصر تبلیغ در پیکره دین به این معنى که اسلام در قالب عبادتهاى شبانه روزى : (نماز جماعت ) و هفتگى (نماز جمعه ) و سالیانه (مراسم حج ) و نماز عیدین که در طول سال انجام مى پذیرد و نیز مناسبتهاى مختلفى که یااز همان صدراسلام وجود داشته و یااین که در طول تاریخ حیات اسلام در جریانات حساس و در راه تکمیل گسترش اسلام اتفاق افتاده است و به عنوان ایامى با قداست و عظمت در مکتب واعتقاد پیروان شناخته شده و بر بزرگداشت آن تاکید گردیده است مانند:

ماه مبارک رمضان ماه محرم اعیاد وفیات بزرگان دین اینها همه مناسبتهایى است که اسلام بدان توصیه و ترغیب کرده است تا تبلیغ دین همواره به صورت مستمر و زنده پا برجا باشد واین حضور خود را در صحنه هاى زندگى بشر حفظ نماید واز زوال و نابودى مصون گردد و وعده خداوندى : [ انا نحن نزلناالذکر وانا له لحافظون]. 3 تحقق یابد.

اینک پس از ذکراین مقدمه جایگاه تبلیغ دراسلام راازاین بعد مورد بررسى قرار مى دهیم و به بیان عنصر تبلیغ در پیکره دین مى پردازیم :

مساجد مراکز تبلیغ
از دیدگاه قرآن کریم و روایات ماثوره از نبى اکرم[ ص] وائمه معصومین[ ع] مساجدازارزش و عظمت خاصى برخوردارند. در بسیارى از آیات قرآن مسلمانان به تکریم واحترام مساجد دعوت شده اند و براى تعطیل مسجد و تخریب آن عذابهاى سختى در نظر گرفته شده است . قرآن عمارت مسجد را حق مومنان و پاسدارى از حریم مقدس مساجد را ضرورى و یکى از دلائل تشریع جهاد و پاسدارى از حریم مساجد دانسته است]. 4

پیامبراکرم[ ص] وائمه معصومین[ ع] از مسجد به عنوان محبوب ترین مکانها خانه خدا خانه پرواپیشگان و... یاد کرده و بر تاسیس مسجد آباد ساختن مساجد رفتن به مساجد حضور داشتن در مساجد رفت و آمد به مساجد نماز در مساجد و... تشویق و تاکید ورزیده اند.

فلسفه و حکمت این همه تاکید واهمیت براى چیست ؟ آیا صرفا بدین جهت است که مساجد مکانى است براى دعا و نیایش و برگزارى نماز؟ و یا این که علاوه بر آن مساجد نقش دیگرى در جامعه دارند؟ که باعث این همه تشویق ها و تاکیدها شده است .

مسجد در میان مسلمانان اواولین روزى که تاسیس شد تنها مرکز دعا و نیایش و نماز نبود بلکه همراه با نماز در نشر فرهنگ غنى اسلام
واز بین بردن شرک از جامعه اسلامى بسیج مردم علیه ظلم و ستم شعائراسلامى امر به معروف و نهى از منکر مواعظ فراگیرى علوم اسلامى و هدایت مردم به صلاح واصلاح نقش زیربنائى واساسى داشته است . تبلیغ وارشاد از مهمترین امورى بوده است که در مساجدانجام مى گرفت است . روایات بسیارى مویداین مدعاست از جمله :

على[ ع] در روایتى که بیانگر فوائد رفت و آمد و به مساجداست بیشترین نقش مساجد را در جهت تبلیغ وارشاد بیان مى فرماید:

من اختلف الى المساجداصاب احدى الثمان اخا مستفادا فى الله او علما مستطرفا او آیه محکمه اویسمع کلمه قول على هدى او رحمه منتظره او کلمه ترد عن ردى اویترک ذنبا خشیه اوحیاء . 6
هر کسى پى در پى به مساجد رود یکى از هشت چیز را بهره خواهد برد:

1. برادرى که در راه خدا مورداستفاده او باشد.

2. دانش نو و سودآور.

3. نشانه محکمى که او را در راه حق جدى نماید.

4. شنیدن جمله اى که او را به راه خیر راهنمائى کند.

5. رحمتى که از خداوند منتظرش باشد.

6. سمتى که او رااز بدى باز دارد.

7. گناهى را که از ترس خدا ترک نماید.

8. یااین که گناهى رااز روى شرم و حیا ترک نماید.

و در روایت دیگرى پیامبر اکرم(ص) ضمن سفارشهایى به اباذر مى فرماید:

... یااباذر کل جلوس فى المسجد لغوالا ثلاثه : قرائه مصل اوذکرالله او مسائل عن علم . 7
اى اباذر! هر نشستى در مسجد لغو و بیهوده است مگر گزاردن نماز ذکر و یاد خدا پرسش از آنچه که انسان نمى داند.

تبلیغ و مسجد در تاریخ
با نگاهى به تاریخ صدراسلام و زندگى پیامبر[ص] و خلفاء وامام على[ ع] که بر کشوراسلامى حکومت مى کردند در مى یابیم که مسجد علاوه بر محل نیایش و برقرارى نمازهاى یومیه مرکز فرماندهى بسیج و رهسپارى سپاه اسلام به میدانهاى نبرد حل و فصل و مشکلات قضاوت و رسیدگى به ایتام تعلیم و تعلم و مهمتراز همه مرکز تبلیغ اسلام واحکام آن نیز بوده است .

آموزش و تبلیغ دین از مسجدالنبى که در عصر نبوت و خلفاء بناى بسیار ساده اى داشت آغاز شد. مسجدالنبى در صدراسلام مرکز و مجمع تازه مسلمانانى بود که براى نیایش حل مسائل جدید استماع سخن وحى و آموزش معارف واحکام اسلامى .اکثر خطبه هاى پیامبراسلام[ ص] که مشتمل به مسائل گوناگونى است در مسجدایراد شده است .

بنابراین مسجد در صدراسلام تنها مرکزى براى نیایش و پرستش نبود بلکه تمام معارف و
احکام اسلامى در آنجا تبلیغ مى شد. همه گونه تبلیغات علمى و دینى حتى خواندن و نوشتن در آنجاانجام مى گرفت . هیئت هایى که براى تحقیق و شناخت اسلام ازاطراف واکناف مى آمدند در مسجد بر پیامبر گرامى اسلام[ ص] وارد مى شدند و سوالات خود راازایشان مى پرسیدند 8 تا آغاز قرن چهارم اسلامى مساجد در غیراوقات نماز حکم 9.مدارس امروزه را داشت و بسیارى از بزرگان علم و دانش و روساى مذاهب خمسه جلسات درس خود را در مساجد برگزار مى کردند.

1. عزالى از مکحول نقل مى کند که : ده تن او صحابه رسول خدا[ص] گفته اند که ما در مسجد قبا سرگرم فراگیرى دانش بودیم که ناگهان پیامبر خدا در آنجا حضور یافت و فرمود:

[آنچه مى خواهید بیاموزید و خداى شما را پاداش ندهد مگر آن که به کار ببندید آنچه را فرا مى گیرد]. 10

2. رویداد دیگرى که بر وجود فعالیت علمى و تبلیغى در مسجد در زمان پیامبر[ص] دلالت دارداین است که : (رسول خدا[ص] ) روزى وارد مسجد شدند و دیدنداز جمع حضار دو حلقه تشکیل شده است : یکى حلقه به ذکر و عبادت مشغول آن یکى به تعلیم و تعلم سرگرم . چون نیک نگریست گفت : هر دو گروه کردار نیک دارند اما من براى تعلیم فرستاده شده ام :

کلاهما على خیر ولکن بالتعلیم ارسلت .
و خود در حلقه اى که سخن از تعلیم و تعلم بود نشست 11 .

روشن است که تعلیم و تعلم دراوائل ظهوراسلام دراین مساجد منحصر به علوم دینى و مذهبى بود و نوعا در سطح ساده اى تدریس مى شد ولى پس از آن علوم و فنونى که از همان دانشها و معارف سرچشمه مى گرفت در مساجد راه یافت و از همین مساجد براى تدریس آن استفاده مى شد.

3. تا زمان خلیفه دوم که مرزهاى اسلامى از حدود جزیره العرب فراتر نرفته بود مراکز فعال تعلیمات اسلامى مسجدالنبى در مدینه و مسجدالحرام در مکه بود.ازاواخر دهه دوم هجرى باافزایش چشمگیر دامنه فتوحات مرزهاى اسلام از شرق و غرب گسترش یافت و جمع کثیرى به آیین اسلام گراییدند که در زبان و نژاد بااعراب مسلمان مغایرت داشتند.ازاین زمان آموزش زبان عربى براى درک معانى آیات قرآن و تعالیم آن در سرزمین هاى فتح شده آغاز گردید و آن دسته ازاصحاب پیامبر و تابعین ایشان که دعوت به اسلام و تعلیم مبانى دین را بر حضور در صحنه اى پیکار ترجیح مى دادند در مساجد نو بنیاد در آموزش پرداختند.این مساجد ابتدا در شهرهاى کوفه بصره حیره مداین بنیاد گردید و به دستور خلیفه دوم برخى از صحابه رسول خدا مامور اقامه نماز و آموزش قرآن و مسائل دین شدند . 12

4. در زمان خلافت على[ ع] که مرکز حکومت از مدینه به کوفه انتقال پیدا کرد مسجد
کوفه مرکز نشراسلام و تبلیغ دین اسلام شد. اکثر خطبه هایى که از على[ ع] در نهج البلاغه به وسیله سیدرضى[ ره] جمع آورى شده و مشتمل بر دستورهاى اعتقادى اخلاقى اقتصادى سیاسى و...است در مسجدایراد شده است .

5. باانقراض حکومت اموى و تشکیل حکومت عباسى تحولى شگرف در زندگى علمى واجتماعى مسلمانان بویژه شیعه آغاز گردید. دراین دوره مبانى دین اسلام بویژه مذهب تشیع به وسیله امام باقر وامام صادق(ع) توضیح و تدوین گردید. فرصتى دست داد که امام صادق(ع) فارغ از مزاحمتهاى حکام اموى و عباسى به تبلیغ واستحکام مبانى دین اسلام بپردازد.

شیخ مفید(ره) کسانى که از محضر آن امام بزرگواراستفاده کرده اند بالغ بر چهار هزار نفر مى داند.

واین شاگردان از مسجدالنبى مرکز درس امام صادق علوم اسلامى را به دیگر مراکز و مسجد کوفه و شهرهاى دیگر برده اند.

نجاشى از حسن بن على الوشاء کوفى روایت کرده که دراین مسجد محضر نهصد دانشمند را درک کردم که هر یک مى گفت : جعفربن محمد برایم حدیث کرد:

انى ادرکت فى هذاالمسجد (مسجد کوفه ) تسعماه شیخ کل یقول حدثنى جعفر بن محمد . 13

مسجد و تبلیغ در نگاه عالمان
1. آیه الله بروجردى[ ره] از مساجد به عنوان مراکزارشاد و هدایت یاد مى کند و مى فرماید:

کانوا فى بادى الامر یعملون بوظائف السیاسیه فى مراکزالاشاد و الهدایه کالمساجد فکان امام المسجدامیرا لهم و بعد ذلک کانوا یبنون المسجدالجامع قرب دارالاماره . 14
درابتداى امر حل و فصل مسائل سیاسى در مراکزارشاد و هدایت مانند مساجد صورت مى گرفته است . دراین بیان نقش اصلى مساجد همان ارشاد و هدایت در نظر گرفته شده و حل و فصل مسائل سیاسى به عنوان یک کار فرعى .

2.امام خمینى[ رض] دراین زمینه مى فرماید:

مسجد در صدراسلام مرکز جنبش حرکت هاى اسلامى بود.از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى شده است . و درادامه سخن خطاب به هیئت اعزامى از عربستان مى فرمایند:

[...شما که ازاهالى مسجد واز علماء مسجد هستید باید پیروى از پیامبراسلام[ ص] واصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و براى قطع ایادى شرک و کفر و تایید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید]. 15

3.استاد شهید مرتضى مطهرى مى فرماید:

[مسجد مدینه در صدراسلام تنها براى اداء
فریضه نماز نبوده بلکه مرکز جنب و جوش و فعالیت هاى دینى واجتماعى مسلمانان همان مسجد بود. هر وقت لازم مى شداجتماعى صورت بگیرد مردم را به حضور در مسجد دعوت مى کردند. و مردم از هر خبر مهمى در آنجا آگاه مى شدند و هر تصمیم جدیدى گرفته مى شد در آنجا به مردم ابلاغ مى شد]. 16

کنترل مساجد
با توجه به مرکزیت تبلیغى مساجد بوده است که شایستگى تاسیس و تصدى مسجداز جانب نااهلان وافراد غیرمعتقد و غیرپاى بند به دین نفى شده است :

ما کان مشرکین ان یعمروا مساجد الله . 17
مشران حق ندارند که مساجد خدا را تعمیر کنند بلکه این حق از آن کسانى است که نیتى به جز خدا و هدفى جزاعلام کلمه توحید و نشراسلام را نداشته باشند 18 .

و با کسانى که خواسته اندازاین مرکز تبلیغى سوءاستفاده نمایند به شدت برخورد شده است . چنانچه ورشکستگان سیاسى (منافقین ) درصدد برآمدند که ازاین حربه به نفع خوداستفاده کنند واز مسجد علیه مسجد واسلام فعالیت کنند که پیامبر گرامى اسلام[ ص] به وسیله وحى از توطئه آنان آگاه شد و با همه احترامى که براى مسجد قائل بود دستور داد که آن مرکز را نابود سازد و به آتش بکشند چرا که منافقین آن مسجد را براى جنگ با خدا و رسول بنا نهاده بودند . 19

متاسفانه پس از پیامبراکرم[ ص] نیز سوءاستفاده ازاین مرکز تبلیغى همچنان ادامه پیدا کرد تا جایى که معاویه ازاین پایگاه براى کوبیدن على[ ع] استفاده مى کرد. سلاطین بنى امیه و بنى العباس براى ظاهرسازى و فریب مردم مساجد را به صورت خیلى اشرافى تزیین مى کردند و مساجد رااز نقش اصلى و هویت و رسالت خویش که تبلیغ اسلام راستین بود دور مى ساختند.این حرکت سوء همچنان از جانب سلاطین جورادامه دارد.

در کشور ما نیز مساجد رسالت اصلى خود رااز دست داده بودند که با رهنمودهاى پیامبرگونه امام راحل مساجد احیاء شد واز مساجد به عنوان اولین و محکمترین سنگرهاى تبلیغاتى و مبارزاتى علیه شاه و استعمارگران استفاده شد تااین که انقلاب اسلامى به پیروزى رسید ولى پس از پیروزى انقلاب اسلامى دشمن که از نقش مساجد در آگهى بخش و تحرک آفرینى آگاه شده است برنامه هایى جهت دورى مردم بویژه نسل جوان از مساجد واجتماعات اسلامى داردازاین روى امام امت[ قدس سره] مى فرماید :

[مسجدها را خالى نکنید... شیطانها...از مسجد مى ترسند... اجتماعتان را حفظ کنید و مساجد را محکم نگهدارید] 20 .

نتیجه :
با توجه به نقشى که براى مساجد یادآور
شدیم اینک بر مسلمانان بویژه مسوولان نظام جمهورى اسلامى و روحانیون و روشنفکران متعهد اسلامى است که براى تداوم نقش مساجد و حفظ ملاکهایى که اسلام براى مساجد ذکر کرده تلاش کنند و نگذارند عده اى سودجو و دنیاپرست ریاکار و... در صف بنیان گذاران و متصدیان مساجد قرار گیرند که تصدى و بنیان مساجد به دست این عده پیامدهاى زیانبارى را به دنبال دارد. علاوه بر آن نگذارند که مسجد و منبر و محراب دراختیار عده اى قرار گیرد که ازابتدایى ترین مسائل اسلامى باخبرند و یا مبلغ اسلام آمریکائى اند.

براى بازگرداندن نقش اصلى مسجد به مسجد بایدانقلابى ژرف در تمام ابعاد مسجد و تحولى عظیم در طرزاداره و برنامه ریزى آن به وجود آید و بنیانگذاران متصدیان خطبا وامام جماعتهاى بى درد و بیگانه از اسلام اصیل و ناب محمدى به وسیله مراکز ذى صلاح طرد شوند.

و با توجه به مسوولیت همگانى مسلمانان بویژه روحانیون در بالا بردن آگاهیهاى مکتبى و مذهبى و سیاسى مردم براى تداوم انقلاب اسلامى و اهداف و آرمانهاى بلندامام خمینى قدس سره اجتماع برادران و خواهران در مساجد و کار فرهنگى و سیاسى و آموزشهاى نظامى مناسب ضرورى و لازم است امام خمینى قدس سره دراین زمینه مى فرماید:

[بایداجتماعات در مساجد و محافل مذهبى هر چه بیشتر و با شکوهتر بر پا شود واهل منبر و خطباى محترم به روشنگرى و سازندگى هر چه بیشتر قیام اقدام نمایند]. 21

نماز جمعه
نماز جمعه راازابعادى چند مى توان مورد بحث و بررسى قرار داد آن ابعاد عبارتنداز:

1. اهمیت نمازجمعه .

2. پیشینه تاریخى نمازجمعه .

3. چگونگى نمازجمعه .

4. شرائط نمازجمعه .

5. شرائط امام جمعه .

6. لزوم شکوه نمازجمعه .

7. خطبه نمازجمعه .

8. نمازجمعه و موضع گیرى دشمنان اسلام

9. نقش هدایتى نمازجمعه .

و...

ما دراین بخش قصد بررسى همه ابعاد را نداریم . هدف تنها تبین نقش هدایتى و تبلیغى نمازجمعه است ازاین روى با مقدمه اى کوتاه همان جهت را پى مى گیریم .

در متون دینى ما ازاصل نماز تعابیر گوناگون و زیبایى شده است .

دراین تعابیر گاه نماز به عمود خیمه تشبیه شده که با شکستن آن تمامى خیمه دین فرو خواهد ریخت .

و گاه به نهر آبى تشبیه گردیده که انسان مسلمان هر روز پنج نوبت روح خود را در آن
شستشو داده واز پلیدیها مى زداید.این تعابیر هر کدام بیانگر میزان رابطه نماز بااصل دین و نقشى است که نماز در جهت تقویت و رشدانسانها دارداین پیوند و رابطه در نماز چند برابر مى گردد.

از همین روى براى شرکت در نمازجمعه پاداشهایى بسیار بزرگ از قبیل : آموزش و رهایى از آتش آسانى حساب در قیامت ثواب حج ثواب یک سال نماز و روزه و... در روایات رسیده ازائمه معصومین[ ع] در نظر گرفته شده است 22 .

و براى شرکت نکردن در آن تهدیدهاى سخت و شدیدى در متون دینى وارد شده است 23 .

دراهمیت نمازجمعه همین بس که زندانى هم باید در مراسم نمازجمعه شرکت کند تااو هم روح خود را شستشو داده و آگاهیهاى لازم را فراگیرد و زندان مانع رشد فکرى و معنوى او نشود. به روش و گفتار ائمه هدى[ ع] دراین زمینه توجه کنید:

امام صادق[ ع] نقل مى کند که : على[ ع] زندانیان را با ضمانت اولیاء آنان از زندان آزاد مى ساخت تا در نمازجمعه شرکت جویند 24 .

همچنین آن حضرت مى فرماید:

آوردن زندانیان براى شرکت در نمازجمعه و نمازعید و سپس بازگرداندن آنان به زندان از وظایف حکومت اسلامى است 25 .

پیامبراسلام[ ص] به صاحبان کار دستور داده است : مانع شرکت کارگران در مراسم نمازجمعه نشوند 26 .

نقش تبلیغى نمازجمعه
نمازجمعه داراى دو رکن اساسى است : رکن اول آن اجتماع مردم براى برگزارى نمازجمعه است که دراین جهت توصیه ها و تاکیدهاى فراوانى براى حضور در نمازجمعه و هر چه باشکوه برگزار کردن آن داریم .

رکن دوم که پایه واساس نمازجمعه است محتوا و مضمون آن است که در خطبه هاى خطیب جمعه متجلى مى شود.

خطبه در نمازجمعه از مهمترین اجزاى نمازجمعه و جایگزین دو رکعت از نمازاست . چنانچه امام صادق[ ع] دراین زمینه مى فرماید:

علت این که نمازجمعه دو رکعت است وجود دو خطبه است . خطبه ها نمازاست تا وقتى که امام از منبر پایین آید 27 .

و در جاى دیگر مى فرماید:

لاجمعه الا بخطبه وانما جعلت رکعتین لمکان الخطبتین . 28
نمازجمعه بدون خطبه صحیح نیست . به خاطر خطبه ها این نماز با دو رکعت انجام مى گیرد.

با نگاهى گذرا به سیره پیامبر[ص] و على[ ع] و گفتارائممه معصومین[ ع] و فقهاء در مى یابیم که برامام جمعه لازم است که از درد و رنج مسلمانان ازاوضاع کشورهاى اسلامى از ترفندهاى دشمنان اسلام و خلاصه آنچه را به
حسب زمان و مکان گاهى از آن براى امت اسلامى لازم و ضرورى است سخن بگوید و مردم را در جریان مسائل روز قرار بدهد و آنان را موعظه وارشاد نماید و تقویت مبانى دینى و مذهبى و رشد سیاسى فرهنگى آنان را در نظر داشته باشد.

امام رضا(ع)در این زمینه مىفرماید:

انما جعلت الخطبه یوم الجمعه لان الجمعه شهد عام فارادان یکون للامیر سبب الى موعظتهم و ترغیبهم و ترهیبهم من المعصیه و توفیقهم على مااراد من مصلحه دینهم و دنیاهم و یخبرهم بما ورد من الافاق والاهوال التى فیهاالمضره والمنفعه . 29 ...
خطبه در روز جمعه تشریع شده است از آن جهت که جمعه از روزهاى اجتماع مردم است .از نظراسلام همه مکلفین باید در آن اجتماع حضور یابند. خداوند با تشریع این دستور اراده کرده است که توسط زمامداران مردم دراین روز موعظه وارشاد گردند و به نیکیها ترغیب واز بدیها بازداشته شوند.

همچنین حاکمان اسلامى و یا خطیب وامام جمعه منصوب از طرف او مردم را به مصالح دینى و دنیوى خود هدایت سازد وازاخبار واحوادث جهانى که براى آنان مفید و یا پیش گیرنده از زیان آنان است آگاه سازد.

امام رضا(ع)در ادامه گفتار مىفرماید:

[علت این که دو خطبه در نماز جمعه باید خواننده شوداین است که : در یکى به حمد و ثناى الهى پرداخته شود و در دیگرى حوائج مردم خطرهایى که مردم را تهدید مى کند بیان شود و براى مردان و زنان با ایمان دعا و طلب آمرزش شود و آنچه که لازم است ازاوامر و نواهى به مردم ابلاغ شود. و آنچه باعث صلاح و فساد مردم است یادآورى گردد]. 30

امام خمینى[ ره] در تحریرالوسیله درباره محتواى خطبه هاى نمازجمعه چنین مى فرمایند:

[سزاواراست که امام جمعه در ضمن خطبه هایش آنچه را که مصلحت دین و دنیاى مسلمانان است بیان دارد واز آنچه که در کشورهاى اسلامى و غیراسلامى مى گذرد و به زیان و یا سود آنان است و آنچه که مسلمانان در زندگى دنیوى واخروى به آن نیاز دارند مطلع سازد وازامور سیاسى واقتصادى که دراستقلال و آزادى آنان دخالت دارد و چگونگى رفتار آنان با سایر ملتها سخن بگوید و آنان رااز مداخله دولتهاى ظالم و استعمارگر درامور سیاسى واقتصادى که منجر به استعمار واستثمار آنان است آگاه گرداند

خلاصه : نمازجمعه و دو خطبه آن مانند حج و عیدین و غیره از مواقف عظیمه براى مسلمانان است ولى متاسفانه مسلمانان از وظایف و مواقف مهم سیاسى این عبادت غافل و ناآگاهند]. 31

موضوع گیرى دشمنان
از آنجا که این اجتماع عظیم در آگاهى و
رشد مسلمانان نقش بسزایى دارد دشمنان اسلام بویژه مسلمانان نماها (منافقین ) درطول تاریخ با ترفندهاى گوناگون سعى درایجاد خلل در صفوف به هم فشرده نمازجمعه نموده اند. آنان با بهانه هاى مختلف دراین مراسم شرکت نمى جسته اند تا باایجاد شکاف در بین مسلمانان به اهداف شوم و ضدانسانى خود برسند.

پیامبرگرامى اسلام[ ص] توطئه این بدسیرتان را بر ملا کرده و مى فرمایند:

من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین. 32
آن کسى که بدون عذر سه نوبت نمازجمعه را ترک کنداز منافقین شمرده مى شود.

امام باقر[ ع] دراین زمینه مى فرماید:

صلوه الجمعه فریضه والاجتماع الیها مع امام العدل فریضه فمن ترک ثلاث جمعه على هذا فقد ترک ثلاث فرائض و لایترک ثلاث فرائض من غیر عذر و لاعله الا منافق . 33
نمازجمعه واجتماع براى آن باامام عادل واجب است اگر کسى بدون عذر سه جمعه را پى در پى ترک کند سه فریضه را ترک کرده است و جز منافق سه فریضه را بدون علت ترک نمى کند.

نقش نمازجمعه در تداوم انقلاب
رمز پیروزى انقلاب اسلامى واستقامت مردم در برابر مشکلات طاقت فرسا و مقاومت در برابرابرقدرتها ایمان اتحاد و رهبرى قاطع امام امت[ ره] بود. همانگونه که این عوامل در پیروزى انقلاب اسلامى نقش داشت براى تداوم انقلاب نیزاین عوامل ضرورى است .اجتماعات نمازجمعه فرصت بسیار خوبى است که ائمه جمعه مى توانند به وسیله خطابه هاى خود ایمان واعتقاد مردم را تقویت کنند و مبانى دینى آنان رااستحکام بخشند و آنان را به وحدت و همبستگى بیشتر دعوت کنند و عوامل تفرقه و جدائى را دراین مجامع یادآورى نمایند .

بنابراین باید با تشکیلات و برنامه ریزى دقیق ازاین اجتماعات هر چه بیشتر در جهت تحکیم پایه هاى انقلاب اسلامى واعتلاى کلمه حق و نمایاندن چهره حقیقى اسلام و جمهورى اسلامى و شناساندن حکومت اسلامى و خنثى کردن توطئه هاى دشمنان کینه توزاسلام استفاده گردد.

براى بهره هاى لازم ازاین گونه اجتماعات امور ذیل یادآورى مى شود:

1.امت اسلامى براساس وظیفه دینى سیاسى خود به دوراز جریانات براى حفظ کیان اسلام وانقلاب اسلامى در نمازجمعه شرکت مى کنند بنابراین ائمه جمعه بایداز موضع گیریهاى گروهى و حزبى اجتناب نمایند تا محورامت حزب الله در هر شهر واستان باشند.اگرائمه جمعه ازاین اصل عدول کنند در نقش اصلى خود که همان هدایت و رهبرى فکرى سیاسى مذهبى مردم مسلمان منطقه است موفقیت چندانى نخواهند داشت .

2.ائمه جمعه باید با مطالعه دقیق و عمیق
نسبت به جریانات سیاسى و مسائل مورد ابتلاى جهان به خطبه ها عمق بیشترى ببخشند. با طرح مسائل لازم درابعاد گوناگون :اعتقادى اخلاقى و سیاسى سعى کنند هر جمعه به شرکت کنندگان آگاهى و آشنایى بیشترى نسبت به معارف زندگى ساز اسلام و مسائل روز و جهان اسلام بدهند.

با نگاهى به نمازجمعه و مقایسه آنها با یکدیگر به روشنى در مى یابیم که کیفیت نمازجمعه از حیث غنا واتقان خطبه ها و... باعث جذب بیشتر مردم به نمازجمعه و برعکس خطبه هاى شعارى و بى محتوا و یا کم محتوا موجب سردى مردم شده است .

3. براى صرفه جویى در وقت و براى یادآورى و طرح آنچه که بیان و ابلاغ آن لازم است تنظیم و دسته بندى مطالب و آمادگى قبلى امرى است لازم و ضرورى .

بدون تردید دراین صورت فراگیرى و ثمردهى و جاذبیت آن بیشتر خواهدبود.

4. موضوعات قابل بحث و سخنان ناگفته بسیار است . چون در نمازجمعه وقت محدوداست لازم است ائمه جمعه مطالب خود را براساس اولویت ها دسته بندى کنند به آن مطلبى که ازاهمیت بیشترى برخورداراست بهاى بیشترى بدهند.

5. در نمازجمعه همه اقشار مردم از بى سواد و با سواد فرهنگى و غیرفرهنگى شرکت مى کنند لازم است ائمه جمعه مراعات حال همگان را نموده و طورى سخن بگویند که قابل استفاده براى همگان باشد. قرآن و روایات ماثوره ائمه معصومین[ ع] در طرح معارف بهترین الگوست . مشکل ترین براهین علمى را در قالب ساده و همه کس فهم بیان مى کنند. امام خمینى[ ره] نیز در طرح مسائل و معارف اسلامى مى تواندالگوى بسیار خوبى براى ما باشد.

6. براى تاثیرگذارى و ثمردهى بیشتر خطبه ها ائمه جمعه باید مقتضاى حال را رعایت کنند و به گرمى و سردى هوا خستگى مردم و... توجه داشته باشند.

عدم توجه به این اصل در برخى از موارد باعث پیامدهاى زیانبارى خواهد شد که به هیچ وجه قابل جبران نیست و خطابه ها نه تنها مفید و با ثمر نخواهد بود که باعث فرار و بدبینى مردم خواهد شد.

اینها برخى از نکات است که ائمه جمعه باید براى بهره گیرى لازم از این اجتماعات و جذب مردم و تاثیرگذارى هر چه بیشتر به آن توجه داشته باشند. علاوه براین باید براى برنامه هاى فرهنگى و تبلیغى دیگر دراین مراسم بزرگ و با شکوه بهره لازم برده شود.

نماز عیدین
ما دراینجا نیز قصد بررسى همه ابعاداعیاد و نماز عیدین را نداریم . ما دراینجا فقط
اشاره اى به نقش هدایتى نماز عیدین است .

عید سعید قربان و فطر دو عید حقیقى است و دو عید رسمى مسلمانان جهان است . با نگاهى کوتاه به کتب ادعیه و روایات ماثوره از پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] در مى یابیم که این دو عید از دیدگاه اسلام از قداست وارزش ویژه اى برخوردارند. عید واقعى دراسلام هنگامى است که انسانها با طرد شیطان و هواهاى نفسانى به سوى پروردگار رحمان بازگشت نموده باشند. و به عبارت دیگر عید دراسلام جشن بازگشت به فطرت ناب انسانى و دورى جستن از گناه و زشتیها و یادآورى پیوند درونى انسان با خداست .

نمونه عالى این ارزشها در دو عید قربان و فطر متجلى است که پس ازانقلاب روحى روزه و مناسک حج برگزار مى شود.

و نماز عیدین که در پایان دو جنبش و تحول روحى عظیم بر پا مى شود نه تنها جشن رهایى از گناه و پیوستگى به خداست که مجمعى بزرگ و یک مانور سیاسى است مانورى که در سرنوشت سیاسى اجتماعى و فرهنگى مسلمانان سهم بسزایى دارد. چنانکه مفسر گرانقدر مرحوم علامه طباطبائى[ ره] مى نویسد:

[فان العید من شانه ان یجمع الکلمه و یجدد حیاه المله و ینشط نفوس العائدین و یعلن کلها عاد عظمه الدین]. 34

عید موجب وحدت کلمه تجدید حیات ملت و نشاط جامعه و یادآور عظمت و نقش دین است .

نماز عیدین همانند نماز جمعه داراى دو خطبه است بااین تفاوت که خطبه هاى نمازعیدین پس از نماز خوانده مى شود. دراین خطبه ها همانند نمازجمعه خطیب آنچه را مسلمانان با آن روبرو هستند و دانستنش لازم و ضرورى است مطرح مى سازد و همگان را در جریان مسائل مسلمانان قرار مى دهد. در ضمن پند واندرز و بیان مسائل سیاسى و اجتماعى در عید فطراحکام زکاه فطر و در سخنرانى عید قربان احکام قربانى و موارد مصرف آن را براى مسلمانان بیان مى کند.

از آنجا که خطبه هاى نماز عیدین همانند نمازجمعه است از جهت مضمون و محتوا به شرح و تفصیل بیشتر آن مى پردازیم .

ولى براى ثمربخشى این دو مجمع عظیم اسلامى اصولى را که به عنوان یادآورى و تذکر در پایان بحث نمازجمعه ذکر کردیم دراین دواجتماع نیز باید مراعات شود.

متاسفانه این مراسم با شکوه (نمازجمعه عیدین ) در طول تاریخ اسلام به جزایامى کوتاه دراختیار حکام نالایق و جائر بوده است و آنان ازاین اجتماع و نیایش دسته جمعى در جهت تقویت پایه هاى حکومت جائرانه و ضدمردمى خود استفاده مى کرده اند و صاحبان اصلى آن ازاین مراسم محروم بوده اند.

امام باقر( ع ) آن روزگار اندوهناک را چنین به تصویر مى کشد:

...یا عبدالله مامن یوم عیدالمسلمین

( اضحى و فطر ) الا و هو یجدوالله الال محمد(ص) فیه حزنا. قال : قلت : ولم ؟ قال :انهم یرون حقهم فى ایدى غیرهم . 35

عیدى (فطر و قربان ) بر مسلمانان نمى گذارد مگر کن که یادآور اندوه دودمان پیامبر(ص) است .

عبدالله سوال کرد چرا؟

در پاسخ فرمودند: زیرا حق و پایگاه خویش را در کف دیگران مشاهده مى کنند.

امروز که با رهنمودهاى پیامبرگونه امام خمینى[ ره] و توفیق خداوند این مراسم عظیم دراختیار صاحبان اصلى آن درایران اسلامى قرار گرفته است بر ملت و دولت و حوزه هاى علمیه بویژه سخنرانان این مجالس است که ازاین شعائرالهى و فرصت هاى خدادادى به بهترین وجه سود جسته وامت اسلامى را به وظائف و مسوولیتهاى خود آشنا سازند و فلسفه این اجتماعات را براى مردم بیان کنند و با برنامه ریزى حساب شده پیام اسلام راستین و زندگى ساز رااز طریق این مجامع به گوش ملت عزیزایران و مسلمانان جهان برسانند و در راه تحکیم و تداوم انقلاب و پایه هاى حکومت اسلامى و برقرارى حکومت بین الملل اسلامى حداکثراستفاده را بنمایند.

حج مهمترین پایگاه تبلیغاتى
حج داراى ابعاد و جهات گوناگون است . حج عبادت و پرستش حق است در بهترین و زیباترین صورت ممکن . حج نیایش در برابر خداى با عظمت است در بهترین شکل . عبادت و پرستش حق و نفى و پرستش غیراو در تمامى اعمال حج نمایان و آشکاراست . حج داراى ابعاد: معنوى سیاسى فرهنگى اجتماعى اقتصادى است ولى آنچه ما دراین بخش در پى آنیم اشاره اى به نقش تبلیغى این کنگره عظیم اسلامى است . آیات و روایات سیره پیامبر[ص] وائمه معصومین(ع) مبین این نکته است که از مهمترین فوائد حج تبلیغ و رساندن پیام اسلام است .

سخن را دراین بعداز حج از قرآن کریم و دعوت موسس کعبه حضرت ابراهیم(ع) براى زیارت خانه خدا آغاز مى کنیم :

1-واذن فى الناس یاتوک رجالا و على کل ضامر یاتین من کل فج عمیق لیشهدوا منافع لهم و بذکروااسم الله فى ایام معلومات . 36
ما به ابراهیم گفتیم : مردم را به حج دعوت کن تا پیاده و سواره بر مرکبهاى لاغراز راه دور بیایند و شاهد منافع گوناگون خویش دراین برنامه حیات بخش باشند و خداى را در روزهاى معین یاد کنند.

ازاین که جمله[ لیشهدوا منافع لهم] در برابر[ یذکروااسم الله] آمده است مى فهمیم که حج داراى دو بعداست : بعد عبادى که در ذکر و یاد خدا تجسم و تبلور مى یابد و بعداجتماعى که مشاهده منافع بیانگر آن است . واژه منافع بدون قید و مطلق آمده است تا شامل هر نوع منفعت :
اعم از اقتصادى سیاسى فرهنگى و تبلیغى باشد.اگر تزکیه و تقرب الى الله منفعت است بیان معارف اسلام و دعوت مردم به اسلام ناب محمدى[ ص] دعوت به اتحاد دعوت به تحرک و مبارزه با ظلم و ظالم بیان مشکلات مسلمانان و چاره جویى براى آن نیزاز بزرگترین منافع است .

شیخ محمود شلتوت در تفسیراین آیه شریفه مى گوید:

[....منافعى که حج وسیله شهود و تحصیل آن مى باشد و به صورت نخستین فلسفه حج در آمده است یک مفهوم گسترده و جامعى است که هرگز در نوع و یا خصوصیتى خلاصه نمى گردد بلکه این جمله با عمومیت و شمولى که دارد همه منافع فردى واجتماعى را در بر مى گیرداگر تزکیه نفس و تقرب به سوى خدا منفعت است مشاوره و ترسیم خطوط گسترش علم و فرهنگ نیز منفعت است .اگراین دو منفعت به شمار مى روند دعوت مسلمانان به اینکه همگى توان خود را در گسترش اسلام متمرکز سازند نیز منفعت به شمار مى رود...این منافع به مقتضاى زمان واوضاع مسلمانان در هر زمان فرق مى کند]. 37

نکته قابل دقت در آیه شریفه این است که : خداوند تبارک و تعالى جمله[ یشهدوا منافع لهم]... را که بیانگرابعاد سیاسى اجتماعى نظامى فرهنگى تبلیغى واقتصادى حج است بر جمله[ یذکروا اسم الله]... که ترسیم گر بعد عبادى آن است مقدم داشته است واین مى فهماند که بعد سیاسى فرهنگى حج ازاهمیت بیشترى برخورداراست بنابراین حج را نباید یک عبادت محض بدون این که با زندگى پیوندى داشته باشد به شمار آورد

.2 ان اول بیت وضع للناس للذى ببکه مبارکا و هدى للعالمین فیه آیات بینات 38 ...
نخستین خانه اى که براى مردم بنا شد در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است . دراین آیه شریفه بر هدایتگرى کعبه تاکید شده است .

بعد تبلیغى حج از نگاه روایات
روایات ماثوره از پیامبرگرامى اسلام[ ص] وائمه معصومین[ ع] دراین بعداز حج (تبلیغى ) بسیاراست که ما آنها را به چهار دسته تقسیم نموده واز هر بخشى به ذکر نمونه اى اکتفاء مى نماییم .

1. برخى از روایات شناخت اسلام و شناساندن آن شناخت آثار رسول خدا[ص] واخبار او شناخت سیره و روایات ائمه معصومین[ ع] راازاساسى ترین و مهمترین اهداف این مراسم بزرگ ذکر کرده انداز جمله :

امام صادق(ع) مى فرماید:

فجعل فیه الاجتماع من المشرق والمغرب لیتعارفوا و لتعرف آثار رسول الله و تعرف اخباره و یذکر ولاینسى و لوکان کل قوم یتکلمون
على بلادهم و ما فیها هلکوا و ضربت البلاد و سقط الجلب والارباح و عمیت الاخبار و لم یقفوا على ذلک فذلک عله الحج . 39

در سرزمین مکه اجتماعى از شرق و غرب پدید آورد تا همدیگر را بشناسند و آثار رسول خدا[ص] واحادیث واخباراو شناخته شود و در آنجا مورد تذکر قرار گیرد تا فارموش نشود و در آنجا مورد تذکر قرار گیرد تا فراموش نشود. اگر هر گروهى به آنچه در سرزمین هاى خود جریان دارد تکیه مى کردند نابود مى شدند و شهرها رو به ویرانى مى گذاشت وامر تجارت و بازرگانى به تباهى مى گرائید و گزارشات واخبار به دست افراد نمى رسید این است فلسفه حج .

بااندک توجه به این روایت وامثال آن مى فهمیم که حج داراى ابعاد علمى سیاسى و فرهنگى واقتصادى است . در حقیقت موسم حج حلقه اتصالى است میان مسلمانان که ازاین طریق به شناخت اسلام راستین اسلام رسول الله[ ص] مى پردازند واخبار واوضاع جارى جهان را مورد نقد و بررسى قرار داده و به تبادل نظر مى پردازند.

امام رضا[ ع] ضمن بر شمردن آثار و فوائد حج مى فرماید:

... مع مافیه من التفقه و تقل اخبارالائمه الى کل صقع و ناحیه کما قال الله عزوجل : فلولا نفر من کل فرقه مهم طائفه لیتفقهوا فى الدین و لینذروا قومهم اذا رجعواالیهم لعلهم یحذرون . 40
از فوائد حج تفقه و شناخت دین و گرفتن پیام واخبارائمه معصومین[ ع] و رساندن آن به همه نقاط دور دست و همه شهرها مى باشد. سپس امام رضا[ ع] به آیه شریفه[ فلولا نفر من کل فرقه]... استشهاد مى کند.

امام بااستشهاد به این آیه شریفه کسانى که توفیق این سفرالهى را پیدا مى کنند تشویق و ترغیب مى کند که بایدازاین پایگاه عظیم توحیدى بهره هاى لازم را ببرند واسلام زندگى ساز و تحرک آفرین را بشناسند و حلال و حرام آن را بیاموزند و در بازگشت به عنوان یک مبلغ دین آنچه را آموخته اند براى مردم تبین و تشریح کنند تا مردم از سخنان آنان پند واندرز گرفته و تحدیز شوند.

2. برخى دیگراز روایات به طور مطلق کعبه را موجب تحکیم و تقویت دین مى داند.این گونه تعابیر پیوند مستقیم با بعد تبلیغى هدایتى حج دارد.از جمله :

على(ع) در نهج البلاغه مراسم حج رااز عوامل پیشرفت اسلام و نیرومند ساختن مبانى دین معرفى کرده مى فرمایند:

الحج تقویه للدین . 410
حج تقویتى است براى اسلام .

و نیز مى فرماید:

جعله سبحان علما للاسلام . 42
خداوند حج را پرچم اسلام قرارداده است .

العلم ینصب فى الفلوات تهتدى به الضاله . 43
علم چیزى است که در بیابانهاى وسیع نصب مى شود تا گمشدگان به وسیله آن علامت هدایت شوند و راه رااز بیراهه بشناسند.

على[ ع] که مى فرماید: کعبه براى اسلام علامت و نشانه است یعنى اگر کسانى براى شناخت اسلام راستین علامت و نشانه بخواهند بایداز علامت و نشانه کعبه استفاده کنند و به خواسته خویش دست یابند. مسلمانان با شرکت در مراسم حج مناسک واعمال آن را فرا مى گیرند و با بخشى از اسلام آشنا مى شوند و با تماس و شرکت دراجتماعات و بهره از مجالس علمى و دینى با بقیه احکام آشنا مى گردند.

3.امام صادق[ ع] مى فرمایند:

لایزال الدین فائما ما قامت الکعبه . 44
دین همواره قائم و برقراراست تا هنگامى که خانه کعبه بر قرار و استوار باشد و مسلمانان عاشقانه و صادقانه به دور آن طواف کنند.

4. حضرت زهرا[ ع] در ضمن خطبه فدکیه مى فرماید:

فجعل الله الایمان تطهیرا لکم من الشرک ... والحج تشیدا للدین 45
خداوندایمان را براى پاک و منزه نمودن شمااز پرک و بت پرستى ... و حج را براى تشیید و تحکیم مبانى دینى قرار داده است .

3. دسته سوم روایاتى است که حج مقبول را آن حجى مى داند که انسان مسلمان ضمن انجام اعمال و مناسک خود معالم دین و حلال و حرام خود را سوال کرده و یاد بگیرد و ولایت و دوستى خود را برامام حق عرضه داشته و برائت و تنفر خود رااز دشمنان دین اعلام نماید.

فضیل مى گوید:امام باقر[ ع] به مردمى که گرد کعبه طواف مى کردند نگاهى کرد و فرمود:

هکذا کانوا یطفون فى الجاهلیه انماامرواان یطوفوا بهاثم ینفروا الینا فیعلمونا ولایتهم و مودتهم و یعرضوا علینا نصرتهم ثم قرء هذه الایه واجعل افئده من الناس تهوى الیهم . 46
مردم دستور دارند که گرد خانه کعبه طواف کنند. و سپس به طرف ما بیایند و ولایت و دوستى خود را به مااعلام کنند و یارى خود را نسبت به ما عرضه بدارند. سپس این آیه را قرائت فرمود:

[دلهاى برخى از مردم را متوجه ما گردان].

سدیر مى گوید:امام باقر[ ع] وارد مسجدالحرام مى شد و من خارج مى شدم که دست مرا گرفت و رو به کعبه ایستاد و فرمود:

یا سدیرانماامرالناس ان یاتوا هذه الاحجار فیطوفوا بهاثم یاتونا فیعلمونا ولایتهم لنا . 47 ...
مردم مامور شدند که نزداین سنگها (کعبه ) بیایند و گرد آن طواف کنند و سپس نزد ما آیند ولایت خود را نسبت به ما عرضه بدارند.

همین است گفته خداوند در قرآن که مى فرماید:

انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى .
من آمرزنده ام آنى که ایمان آورد و کار شایسته کند و سپس رهبرى شود آن گاه با دست به سینه اش اشاره کرد و فرمود: به سوى ولایت ما رهبرى شود.

و پس از آن عده اى از عالمان دینى را که به وظایف خود عمل نمى کردند به عنوان کسانى که سد راه خدا مى کنند معرفى کرد و در ادامه فرمودند:

که اگراین پلیدان در خانه خود بنشینند و داعیه نداشته باشند عده اى از مردم گول نمى خورند و راه حق وصاحب حق را مى یابند وازاواطاعت مى کنند .

امام باقر[ ع] دراین روایات حج مردمى که در مراسم حج شرکت مى کنند و تنها براى ظاهر آن اکتفا کرده و به معارف و رهبرى خوداهمیت نمى دهند حج جاهلیت نام گذارى مى کند و حج راستین را حجى مى داند که حج گزار وقتى به خانه و وطن و محل زندگى خود بر مى گرد نسبت به اصول عقاید و معارف خود شناخت جدیدى به دست آورده باشد. با رهبران راستین دیدار و حلال و حرام خود را سوال کرده با آنان تجدید بیعت کرده باشد

4. دسته چهارم از روایات از حج به عنوان جهاد یاد کرده است . تعبیراز حج به جهاد در روایات و در کنار هم قرار گرفتن آیات حج و جهاد 48 در قرآن بیانگرارتباط و تناسب بین این دو دسته از آیات کریمه است و آن مناسبت بیان بعد فرهنگى و تبلیغى حج است .

پیامبراسلام[ ص] مى فرماید: بهترین جهاد حجى است که پذیرفته شده باشد 49 .

از پیامبراکرم[ ص] سوال شد آیا براى زن جهادى است ؟ آن حضرت فرمودند: بله . براى زنان جهادى است که در آن جنگ مطرح نیست و آن شرکت در مراسم حج است 50 .

على[ ع] مى فرماید:

حج جهاد هرانسان ضعیفى است 51 .

این که در برخى از روایات حج جهاد نامیده شده به خاطر تناسبى است که بین این دو وجود دارد بدین شرح :

حج بسان جهاداست در آثار واهداف یعنى همانگونه که هدف از جهاد اسلامى رفع موانع تبلیغ و گسترش اسلام و دفاع از مستضعفین و ستمدیدگان و مبارزه با مستکبران و ستمگران است در مواقعى که زمینه براى جهاد این گونه نیست این اهداف بزرگ بایداز راه شرکت در مراسم پرشکوه حج پى گیرى شود و نقشه هاى جهاد عملى و وسائل ارتباط و نحوه همکارى مسلمانان با یکدیگر و موقف دفاع عملى آنان در برابر توطئه هاى دشمنان دین در همین موسم طرح ریزى شود.

امام امت[ ره] در فرازى از رهنمودهاى پیامبر گونه خود (ذیحجه 1329)این ارتباط و تناسب رااین گونه بیان مى کند.

...شما اى زائران بزرگوار بیت الله الحرام که از چهار سوى عالم به طرف خانه خدا مرکز توحید و محل وحى و مقام ابراهیم و محمد دو
ابر مرد بت شکن و پرخاشگر بر مستکبرین شتافتید ... هان بشناسید این مراکز بزرگ را و مجهز شویداز مرکز بت شکنى براى شکستن بتهاى بزرگ که به صورت قدرتهاى شیطانى و چپاولگران آدم خوار درآمده اند. از این قدرتهاى تهى از ایمان نهراسید و با اتکال به خداى بزرگ در این مواقف عظیمه پیام اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرک و شیطنت ببندید واز تفرق و تنازع بپرهیزد... بیایید به یک موعظه خداوند گوش فرا دهید آنجا که مى فرماید:

قل انمااعظلک بواحده ان تقوموا لله مثنى و فردى .
همه قیام کنند و براى خدا قیام کنید. قیام فردى در مقابل جنود شیطان باطل خودتان و قیام همگانى در مقابل قدرتهاى شیطانى ...

بنابراین کنگره عظیم حج بهترین مکانى است که عالمان دینى باید با آگاهى بخشى و بینش که به مسلمانان جهان مى دهند آنان را براى مقابله با توطئه هاى دشمنان اسلام دفاع از مرزهاى خاکى و عقیدتى اسلام آماده کنند.

سیره پیامبر
همواره در طول تاریخ سلف صالح پیامبراسلام[ ص] وائمه معصومین[ ع] و راهبران راستین ازاین مراسم باشکوه بهره ها در جهت تبلیغ اسلام و دستورات حیات بخش آن برده اند و بااعمال و گفتار خود نشان داده اند که بایدازاین مجمع بزرگ در جهت تبیین و تبلیغ اسلام و دستورات آن و تبیین توطئه ها و ترفندهاى دشمنان اسلام سود جست و مردم را علیه ظلم و ستم و دفاع ازاسلام و مسلمانان به تحرک واداشت که به برخى از آنها در ذیل اشاره مى کنیم :

اعلام برائت از مشرکان
اعلام پیام برائت از مشرکین توسط على[ ع] در منى به دستور پیامبر گرامى اسلام[ ص] در روز نهم ذیحجه سال نهم هجرى 52 شاهد و نمونه گویایى است که پیامبر[ص] از حج در جهت تبلیغ اسلام واعلام حمایت از حق و بیزارى از باطل و کفر و شرک استفاده کرده است . با توجه به اسوه بودن پیامبراسلام[ ص] و جهانى و جاودانى بودن دین اسلام اعلام برائت از مشرکان در تمام زمانها و مکانها بر همگان واجب است واین سنت حسنه منحصر به ایام حج نیست هر چند که ایم حج بهترین و مناسبترین مکان براى اعلام برائت از مشرکان و دشمنان دین اسلام است .

با نگاهى گذرا بر پیامهاى حج امام خمینى[ ره] در مى یابیم که آن بزرگوار اعلام برائت از مشرکان راازارکان توحیدى و واجبات سیاسى حج دانسته واز مسلمانان جهان مى خواستند که درایام حج در تظاهرات اعلام برائت از مشرکان با صلابت و شکوه هر چه بیشتر شرکت کنند.
حجة الوداع
درسال دهم هجرت پیامبر گرامى اسلام[ ص] براى آموزش دستورات حج و بخشى از تعالیم اسلام که تا آن روز ناگفته مانده بود عازم حج شد واز مسلمان جهت شرکت در حج دعوت عمومى به عمل آورد. دراین سفر آن حضرت اعمال و مناسک حج را به وسیله گفتار واعمال خود تعلیم داد و در عرفات خطبه اى خواند و برخى از تعالیم حیات بخش را تبیین کرد و توصیه هاى مختلفى به مسلمانان نمود 53 .

در کتب حدیث و تاریخ ازاین سفر به نامهاى : حجه وداع حج بلاغى حج اسلام و حج تمام یاد شده است و هر کدام ازاین نامها روى مناسبى است حج وداع بود زیرا پیامبر در آن سفر بااشاره پایان زندگى خود رااعلام کرد و با مردم وداع نمود. حج بلاغ بود زیرا یک سفر تبلیغى بود و پیامبر در آن سفر دستورات و فرامین والائى را به مردم ابلاغ کرد. حج اسلام و تمام بود زیرا آن حضرت دراثناء حج و پس از آن دین اسلام را کامل گرداند و نعمت را بر مردم باابلاغ آیه :

[ الیوم اکملت لکم دینکم]... تمام کرد. پس از آن که مراسم حج به پایان رسید فرمان حرکت از جانب پیامبر[ص] صادر شد. در نزدیکى جحفه که مردم متفرق مى شدند در سرزمینى به نام غدیرخم دستور داد مردم اجتماع کنند تا پیام جبرئیل را به مردم ابلاغ نماید:

یاایهاالرسول ماانزل الیک من ربک وان لم تفعل فما بلغت رسالته
54. آنچه از طرف خدا فرستاده شده به مردم ابلاغ کن واگرابلاغ نکنى رسالت خود را به پایان نرسانده اى .

پیامبر گرامى اسلام[ ص] در آن اجتماع با شکوه خطبه اى خواند و على(ع) را به جانشینى خود معرفى کرد.

سیره ائمه
پس از پیامبر گرامى اسلام حج همواره سرچشمه بسیارى از تحولات ثمربخش و جنبشهاى آزادى بخش بوده است بخصوص در دوران خلفاى اموى و عباسى مسلمانان اصلاح طلب درانتظار فرا رسیدن حج روزشمارى مى کردند تاازاجتماع مسلمانان بهره بردارى کرده و علیه خودکامگى خلفاى جور اقداماتى اساسى و بنیادى انجام دهند. دراین مراسم عظیم ملتهاى مسلمان به پرخاشگرى و ستیزه جویى با حکام ظالم دعوت مى شدند.

دراین مورد سخنان حسین بن على[ ع] را در روز منى و هنگام حرکت به کربلا به عنوا شاهد و نمونه ذکر مى کنیم :

امام حسین[ ع] کنگره حج را بهترین پایگاه براى رساندن پیام اسلام و خویش به شهرهاى دور دست مى داند وازاین نقطه بارها براى ابلاغ پیام خویش استفاده کرده است از جمله :

امام حسین[ ع] در منى خطابه اى مفصل
در جمع علاقمندان و شخصیتهاى بزرگ از زن و مرد ایراد کرد و در آن به شدت از معاویه انتقاد کرد واز جمع حاضر خواست که پس از بازگشت حقانیت اهل بین را براى مردم تشریح و تبیین کنند 55 .

و نیز آن حضرت حج را مناسب ترین نقطه براى نهضت حیات بخش خود در برابر نظام و ستمگریهاى بنى امیه دانسته و حرکت خود رااز آنجا آغاز مى کند. آن حضرت پس از گرد آمدن تمامى مسلمانان حج گزار از سراسر جهان اسلام خطابه اى ایراد مى کند و در آن خطابه اسلام امورى و طرفداران و هواخواهان او را به مسلمانان که در آن مراسم شرکت کرده بودند معرفى کرده و مردم را به مبارزه و جهاد با یزید و هواخواهان او دعوت مى نماید 56 .

این تنها حسین بن على[ ع] نیست که ازاین اجتماع عظیم بهره بردارى کرده بلکه همه ائمه[ ع] ازاین مراسم بزرگ بهره بردارى مى نموده اند که به نمونه اى چنداز آن اشاره مى کنیم :

امام محمد باقر(ع) به فرزندش امام جعفر صادق(ع) مى فرماید:

اوقف لى من مالى کذا و کذاالنواب تند بنى عشر سنین بمنى ایام منى . 57
ازاموال من این مبلغ واین را وقف کن براى مرثیه سرایان تا ده سال در منى درایام منى که مسلمانان در آن جمعند شهادت واندوه نوحه گرى نمایند.

دراین بیان امام محمدباقر[ ع] از مردم مى خواهد که در مراسم حج و در جایى که مسلمانان از گوشه و کنار جهان گرد مى آیند مساله رهبرى وامامت اهل بیت رااز راه سوگوارى زنده نگهدارند. به عبارت دیگر آن حضرت درصدداست که پس از خود حج گزاران از مراسم حج در آگاهى و رشد سیاسى مردم و شناخت مردم نسبت به امامان شیعه و بازگو نمودن مصائب آنان استفاده نمایند و چهره کریه غاصبان ولایت و رهبرى جامعه اسلامى را براى مردم بنمایانند.

امام صادق[ ع] درایام حج چادرى نصب مى کرد و دانشمندان بزرگ آن روز به حضور آن بزرگوار شرفیاب مى شدند و در ضمن بهره هاى علمى راه و روش تبلیغات مذهبى و مناظره با مخالفان و مبارزه با مفاسد فکرى واجتماعى رااز وى مى آموختند.

از جمله : شاگردان امام صادق[ ع] در همان چادر با نظارت آن حضرت مناظره اى طولانى را با یکى ازافراد شامى و طرفداراسلام اموى که مدعى بود: کلام فقه و فرائض و... مى داند شروع کردند و براو پیروز شدند واز در نتیجه به حقانیت امام صادق[ ع] اعتراف کرد و جزو طرفداران اسلام راشتین شد 58 .

امام صادق(ع) در روز عرفه با صدایى بلند مى فرمود:

ایهاالناس ان رسول الله کان الامام ثم کان على بن ابیطالب ثم الحسن ثم الحسین ثم
على بن الحسین ثم محمد بن على ثم ( هه ) فینادى ثلاث مرآت لمن بین یدیه و عن یمینه و عن یساره و من خلفه اثنى عشر صوتا . 59 ...

اى مردم امام و رهبر مسلمانان رسول خدا[ص] بود و پس ازاو على بن ابیطالب[ ع] و پس ازاو حسن و پس ازاو حسین و سپس على بن الحسین و سپس محمد بن على و آن گاه من مجموعا دوازده مرتبه این جملات را تکرار کرد.

با توجه به آنچه از آیات و روایات و سیره پیامبر[ص] وائمه معصومین ( ع ) ذکر کردیم دراسلام هیچ پایگاهى براى تبلیغ اسلام زندگى ساز و تحرک آفرین و خنثى کردن تبلیغات سوء دشمنان اسلام مانند مراسم حج نیست . حتى در شرائط فعلى که درایران جمهورى اسلامى برقرار وامکانات تبلیغاتى فراوانى در اختیاراست باز هم کنگره حج ازاهمیت ویژه اى دراین جهت برخوردار است زیرا رساندن پیام به مسلمانان کشورهاى دور دست مانند: کشورهاى آفریقائى افزون بر تحمل هزینه هاى بسیار به خاطر محدودیت هاى دیپلماسى از موفقیت بسیار کمى برخورداراست .

ولى در مراسم حج که نوعاافراد متدین و متعهداز کشورهاى اسلامى واز مسلمانان سایر کشورها گردهم مى آیند و بدون این که آن گردهمایى هزینه اى را در بر داشته باشد پیام اسلام را دریافت مى کنند و به سرتاسر جهان اسلام و دیگر کشورها منتقل مى سازند و چون دراین کار انگیزه مادى ندارند براى ابلاغ آن از هیچ تلاشى فروگذار نمى کنند و هیچ قدرتى نمى تواند آنان را کنترل کند واز رساندن پیام منع کند بنابراین هیچ تشکیلات و دستگاه تبلیغاتى به اندازه این مراسم براى مسلمانان سود و بهره تبلیغاتى وارشادى ندارد در صورتى که به دستورات اسلام دراین زمینه عمل شود.

عنصر تبلیغى حج از نگاه عالمان و متفکران معاصر
متفکران اسلامى براى بعد فرهنگى و تبلیغى حج اهمیت ویژه اى قائل بوده اند و مردم را در جهت استفاده از آن اجتماع بزرگ درابعاد مختلف ارشاد و راهنمائى کرده اند. نمونه اى از دیدگاهها را در ذیل مى آوریم :

1.امام خمینى[ ره] برگزارى مراسم حج بدون تبلیغات و بدون برائت از دشمنان دین را حجى صورى و بى محتوا غیرمقبول دانسته و مى فرمایند:

[مسلمین باید... پک حج زنده یک حج کوبنده یک حجى که محکوم کننده این شوروى جنایتکار و آن آمریکاى جنایتکار باشدانجام دهند. یک همچو حجى مقبول است .اگر ما حج برویم و مصالح مسلمین را در نظر نگیریم بلکه بر خلاف مصالح مسلمین هى روى جنایتها پرده بپوشیم نگذاریم مسلمین صحبت کنند از جنایتهایى که بر مسلمین مى گذرد واز جنایتهایى که از حکومتها و قدرتهاى بزرگ بر مسلمین مى گذرداین حج
نیست یک صورت بى معناست]. 60 ...

2. دکتر قرضاوى در کتاب [ العباد فى الاسلام] مى نویسد:

بزرگترین نتیجه اى را که ازاین اجتماع مى توان گرفت این است که حج مهمترین عامل براى بیدار کردن امت اسلامى از خواب دیرینه است و به همین جهت برخى از حکومت هاى دست نشانده و یااشغالگر بلاداسلامى مانع از آن هستند که مسلمانان به زیارت خانه خدا بیایند زیرا مى دانند که اگر حرکتى در میان مسلمانان پا بگیرد به هیچ عاملى نمى توان آنان راازاین حرکت باز داشت .

3. فرید وجدى در دائره المعارف اسلامى در ماده حج مى نویسد:

[فلسفه تشریح حج بر مسلمانان چیزى نیست که بتوان دراین کتاب بیان کرد. آنچه که به ذهن خطور مى کنداین است که :اگر سران حکومتهاى اسلامى ازاین مراسم در جهت ایجاد و قدرت اسلامى بسان ملتهاى مسلمان بهره بگیرند کاملا به نتیجه مى رسند زیرا گردآمدن ده ها هزار نفراز نقاط مختلف جهان در یک نقطه واحد و توجه دلها و قلبهاى آنان به چیزى که دراین نطقه به آنان القاء مى شود سبب مى گردد که یک پارچه از آنچه گفته مى شود متاثر گردند و همگى یک روح و یکدل به اوطان خود باز گردند و آنچه را شنیده اند و آموخته اند میان برادران خود تبلیغ کنند. مثل این گروه مثل اعضاى یک کنگره بزرگى است که از همه نقاط عالم در آنجا گرد آیند و پس از پایان یافتن کنگره به اطراف جهان پخش شوند و حامل پیام کنگره گردند.اثراین کنگره عظیم هر چند باشد اجتماع دراین موفف و سپس تفرق در بلاد همان اثر را دارد]. 61

محتواى تبلیغ
با توجه به سیره عملى پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] و گفتار آنان در مراسم حج محتواى تبلیغ در آن مجمع بزرگ باید به مقتضاى زمان باشد ومسائل مورد نیاز مسلمانان در آنجا مطرح گردد. تکیه امام خمینى[ ره] براجراى دستور برائت از مشرکان واستعمارگران بر همین اساس بود چرا که مقابله بااستعمارگران از نیازهاى فورى این برهه از زمان است .

با توجه به نکته اى که ذکر شد اولین واساسى ترین مسؤولیت مااین است که :

به مسلمانان جهان تفهیم کنیم که : حج واقعى کدام است ؟ و چه بهره برداریهایى از آن باید بشود.اسلام راستین کدام است و حج ابراهیمى به چه معناست .

این بزرگترین رسالت و مسئولیت متفکران و مسؤولان نظام جمهورى اسلامى است که یک تحول عظیم در رابطه با حج و دیگرابعاداسلام به وجود آورند و آن انحرافهایى که براى بى خاصیت کردن و بى محتوا کردن این مراسم شده از افکار واذهان مسلمانان بزدایند.اگر ما
بتوانیم حج را در تمام ابعاد آن معرفى کنیم در حقیقت اسلام ناب محمدى[ ص] را با تمام ابعاد آن معرفى کرده ایم .

حال از چه روشهایى بایداستفاده کرد؟

ابزارها و روشها مى تواند متعدد باشد.این را نمى توان به راهپیمایى برائت از مشرکین و پخش اعلامیه ها و بیانیه ها و سخنرانى منحصر کرد بلکه بایداز هر راه ممکن استفاده نماییم : تماسهاى مکرر با مسلمانان به صورت دسته جمعى و فردى بحث و گفتگو با علماى مسلمانان و دعوت آنان به وحدت در کنار خانه خدا اعلام و تنفراز طاغوتها برقرارى روابط دوستانه با مسلمانان طرح مشکلات جهان اسلام و چاره جویى براى آن تبین توطئه ها و ترفندهاى دشمنان اسلام و راه مقابله آن دعوت به جهاد و قیام علیه مستکبران وایادى خائن آنان و...از مسائلى است که باید در آن کنگره بدان پرداخته شود.

مناسبتهاى مهم تاریخى
افزون بر مراکز مراسم و نهادهایى که دین براى تبلیغ و نشر معارف و فرهنگ غنى اسلام و پاسخ گویى به شبهه ها و توطئه ها و... معین کرده است مناسبتهاى ویژه اى نیز در بین مسلمانان وجود دارد از قبیل : عید مبعث غدیر ولادت پیامبر[ص] وائمه اطهار[ ع] ماه مبارک رمضان بویژه ایام و لیالى قدر و شهادت على[ ع] ایام محرم شهادت دیگرائمه و... مبلغان اسلام مى توانندازاین گونه مناسبتهاى تاریخى و مهم در جهت تبلیغ اسلام راستین و بیان مسائل لازم و ضرورى بهره بردارى نمایند و در هر مناسبت به مقتضاى آن مطالب و مباحثى از مسائل اسلامى که مورد نیاز و در جهت آگاهى بخشیدن مردم مسلمان است به بحث و بررسى گذاشته و براى مردم تبیین و تشریح نمایند.

چنانکه سیره سلف صالح نیز تاکنون بر همین بوده است .

اینک در پایان این نوشتار به برخى از مناسبتها به عنوان تذکر و یادآورى اشاره مى کنیم .

1. ماه مبارک رمضان
ماه مبارک رمضان به لحاظ مناسبتهاى تبلیغى گوناگونى که در آن وجود دارد مى توان گفت مناسبترین ماه براى تبلیغ دین است . در ماه مبارک مسلمانان در سایه توجهات خاص خداوند خود را بیشتراز سایر اوقات وایام سال مهیا براى پذیرش هدایتهاى الهى مى بینند.این حالت معنوى که از آثار روزه و برکات این ماه است تاثیر موعظه و تبلیغ را چند برابر مى نماید.

از این روى این ماه بهترین موقعیت و مناسبترین فرصتى است که باید در جهت تبلیغ دین و گسترش پیام جهانى اسلام از آن بهره جست .

بر مسؤولان تبلیغات و عالمان متعهد دین است که از این آمادگى مردم در جهت تبلیغ
دین بیان احکام معارف قرآن استفاده جویند بویژه در جهت بازگرداندن کتاب خدا به جایگاه اصلى خود که متن زندگى مسلمانان است همت گمارند و آن رااز غربت در آوردند و به عنوان کتاب هدایت بشر و وسیله کمال و ترقى انسانها معرفى نمایند.

از طرفى چون حادثه غمبار شهادت مولاى متقایان على[ ع] دراین ماه به وقوع پیوسته است مناسبت مجالس سوگوارى آن حضرت و شبهاى قدر بهترین و عالى ترین زمینه اى است که بایداز آن نیز در جهت تبیین جایگاه بلندامامت و مقام والاى امام و ضرورت وجود رهبرى عادل در هر عصر و زمان و نیاز جامعه اسلامى و شناخت اصل مهم ولایت فقیه و محدوده آن استفاده کرد.

و حکومت علوى را در بعد سیاسى اجتماعى قضائى فرهنگى اقتصادى و سایر جهات به مسلمانان شناساند و سیره آن حضرت را بازگو کرد.

ماه محرم
ماه محرم بویژه ایم عاشورااز مهمترین و مناسبترین تبلیغى است که همواره مبلغان شریعت و حاملان رسالت واندیشه ورانى که درد دین داشته اند ازاین حادثه بزرگ و جانگداز واحساس برانگیز در جهت افشاى حکومت ظالم اموى زنده نگهداشتن مکتب حیاتبخش عاشورا و معرفى آن به جهانیان بهره مى جسته اند. براثراین فعالیتهاى تبلیغى بود که حماسه بى نظیر کربلا به صورت مکتبى حیاتبخش و سیار و فعال در جهت معرفى اسلام و بیدارى مسلمانان درآمد ا آنجا که مى تواند گفت :اگر در میان شیعیان احکام و معارف اسلام دراین حد رواج دارد واگر نداى قرآن و دستورات شرع مقدس اسلام تا دورترین قراء قصبات روستاها و حتى در بین عشایر جاى خود را باز کرد همه و همه به برکت مجالسى است که به نام عاشوراى حسینى برگزار مى شود.این مجالس و مناسبتها نیز در طول تاریخ الهام بخش کسانى بوده است که در سر اندیشه برقرارى نظام اسلام و اجراى احکام و قوانین آن را در تمامى ابعاد داشته اند.

هر نداى حق طلبانه اى در بین مسلمانان بویژه شیعیان ازاین مجالس واز فرهنگ عاشورا مایه گرفته است مانند: نهضت توابین قیام مختار قیام زید بن على نفس زکیه و در عصر ما حضرت امام خمینى در حرکت عظیم تاریخ خویش بیشترین بهره رااز عاشورا وایام سوگوارى گرفت .

به دنبال رهنمودهاى آن امام عزیز بود که شعارها نوحه ها و مجالس سوگوارى جهت اصلى و واقعى خود را بازیافت و مبارزه با ظلم و طاغوت و جنایت یزید زمان مطرح گردید و عزادارى در خدمت حماسه و پیام عاشورا و تبلیغ دین قرار گرفت تا به پیروزى خون بر شمشیر و حسین زمان بر یزیدیان انجامید
منشا نقش تبلیغى محرم
این که محرم به عنوان ماه تبلیغ دین شناخته شد و همواره این نقش راایفاء کرده است از دو مساله مهم واساسى نشات گرفته است :

1. وجود عنصر تبلیغ در متن قیام حسینى .

قیام ابا عبدالله الحسین[ ع] قیامى بود بر ضدارزشهاى طاغوتى و نظام یزید و در جهت معرفى صحیح اسلام ناب محمدى[ ص] که این معنااز روش و تاکتیکها و سخنان آن حضرت در طى مسیر به خوبى نمایان است .

وقتى سیدالشهداءاز مدینه خارج شد اهل بیت و کودکان و حتى کودک شیرخوار را با خود برد.این حرکت به طور طبیعى یک سوژه و تاکتیک مهم تبلیغاتى بود علیه دستگاه رعب آفرین و ضداسلامى یزید و معرفى چهره واقعى اسلام .

از طرفى خروج سوال برانگیزایشان از مکه در روز ترویه ( هشتم ذیحجه الحرام که روز حرکت حجاج به طرف منى و عرفات است) .

این حرکت افکار عمومى را جلب کرد.این حرکت نابهنگام امام که در جهت خنثى کردن حرکت مرموزانه حکومت علیه امام بود چهره رژیم ضدمردمى یزید را بیش از پیش آشکار کرد.این کاروان به صورت یک کاروان تبلیغى علیه حکومت درآمد و در جاى جاى مسیر حرکت به افشاگرى پرداخت .

علاوه بر اینها وصیت نامه و نامه هایى که حضرت به اطراف واکناف عالم اسلام تمام دعوت به سوى حق و حقیقت و در واقع تبلیغ دین مبین اسلام بوده است .

در وصیت نامه اى که امام حسین[ ع] به هنگام حرکت از مدینه تسلیم برادر بزرگوارش محمد حنفیه مى کند خود را به عنوان یک مصلح و به سامان آورنده اوضاع و شرائطى مى داند که براثر حاکمیت طاغوت (یزید) به روز جهان اسلام آمده است و عامل به وظیفه الهى امر به معروف و نهى از منکر که وظیفه هر مسلمانى است معرفى مى کند. 62

در نامه به بزرگان بصره مى نویسد:

... انا ادعوکم الى کتاب الله و سنه نبیه . 63 ...
بنابراین در صورتى که در ماهیت نهضت حسینى تبلیغ و معرفى صحیح اسلام راستین پایه ریزى شده باشد باید هدف اصلى ازاقامه مجالس سوگوارى و گریه و... تعقیب هدف وانگیزه قیام حسینى که همان احیاى دین و مبانى شریعت پیامبر[ص] و در یک کلام تبلیغ دیانت اسلام است باشد

2. توصیه و ترغیب به سوگوارى
احادیث فراوانى ازائمه معصومین[ ع] در جهت توصیه و ترغیب به تشکیل مجالس سوگوارى ایجاد حالت غم واندوه و گریه در خود و دیگران و اجر و پاداش براى گریه و گریاندن رسیده است .

براى این که سخن به درازا نکشد از همه آن

روایاتى که دراین زمینه رسیده است فقط به یک نمونه بسنده مى کنیم .

عن ابى عبدالله الحسین ( ع ) :

من دمعت عیناه فینا دمعه بقطره اعطاه الله تعالى الجنه . 64
هر کسى در مصیبت ما (شهیدان کربلا) یک قطره اشک از چشمانش جارى شود خداوند به او بهشت عنایت مى فرماید.

بدون شک هدف ازاین همه اصرار و توصیه و تشویق به برگزارى مجالس سوگوارى فقط براى رسیدن به ثواب و پاداش نبوده بلکه منظوراز توجه به آن هدفى بوده است که نهضت حسینى به دنبال آن بوده است یعنى تجدید حیات اسلام و تبلیغ و دین و تشریح اصول و فروع شریعت و تکامل معنوى و آشنایى با شیوه و مبارزه با ظلم و ستمگران در طول زمان و شناساندن اصول و ستمگران در طول زمان و شناساندن اسلام به صورت عینى واحیاى امامت .

امام صادق(ع) به فضیل مى فرماید:

تجلسون و تحدثون قال : نعم جعلت فداک قال :ان تلک المجالس احبها فاحیواامرنا یا فضیل فرحم الله من احیى امرنا . 65 ...
اى فضیل ! آیا مى نشینید و سخن از ما مى گوئید. فضیل گفت : آرى فدایت گردم حضرت فرمود:این مجالس را دوست مى دارم امر ما (ولایت و رهبرى ) رااحیاء کنید. خدا رحمت کند کسى را که امر ما رااحیاء کند.

گر چه از ظاهر روایت و به قرینه بعد آن این معنى استفاده مى شود که منظورازاحیاءاحیاى مصائب و گرفتاریها و مظومیت اهل بیت[ ع] باشد ولى آنچه از روایت دیگر و مواردى که شبیه به این روایت است به دست مى آید منظورازاحیاى امر احیاى جنبه هاى مصیبت و عزا و سوگوارى تنها نبوده بلکه بیان محورهاى اصلى دین که مساله ولایت و امامت و جانشینى اهل بین و خلفاى راستین پیامبر[ص] از آن جمله است همچنین مسائل دیگرى که موجب تقویت بنیه دین و آگاهى مردم مى گردد

در همین رابطه امام همینى عاشورا و عزادارى را عامل حیات بقاى دین معرفى کرده اند و مردم را به استفاده صحیح و درست از آن رهنمون شده اند:

[محرم و صفراست که اسلام را نگهداشته است . فداکارى سیدالشهداء سلام الله علیه است که اسلام را براى ما زنده نگهداشته است ... عزادارى به همان قوت خودش باید باقى بماند و گویندگان ... مردم را مهیا کنند براى فداکارى .این خون سیدالشهداءاست که خونهاى ملتهاى اسلامى را به جوش مى آورد.این دستجات عزیز عاشورااست که مردم را به هیجان مى آورد و براى اسلام و براى حفظ مقاصداسلامى مهیا مى کند... علاوه براین که مسائل روز را مى گویند مسائل اخلاقى و مسائل اعتقادى واین مسائل تهذیب نفس را به مردم بگویند و مردم را هدایت کنند و مردم را به این مسائل اسلامى آشنا کنند]. 66 ...

بنابراین استمرار حیات اسلام و نهضت اسلامى واستقامت دربرابر دنیایى از دشمن مرهون قیام عاشوارى حسینى واهداف بلند آن است و تا خون عاشوراییان در رگهاى امت اسلامى بجوشد و حماسه حیاتبخش حسینى در قلبها زنده باشد و مجالس سوگوارى و مناسبتهاى تاسوعا و عاشورا حافظ ارزشها و پایگاه تبلیغ آن باشد و تاالگوى پیام علیه ظلم و ستم و صبر و تلاش و فداکارى در راه اسلام از عاشورا گرفته شود اسلام زنده است وانقلاب نیز پایدار خواهد ماند و به حیات فیض بخش خویش ادامه خواهد داد .

اعیاد وفیات
مراسم عید واقامه ماتم و سوگوارى در میان اقوام و ملل وادیان و مذاهب در طول تاریخ با کیفیتهاى گوناگون وجود داشته و مرسوم هر قوم و ملتى بوده است . بدین معنى که روزهاى ویژه اى ازایام سال را به عنوان عید و مناسبتهایى را به خاطر سوگوارى و عزا گرامى مى شمرده اند تا یادآور پیروزیها وارزشها و عظمت آن ایام و مناسبتها باشد.

دراسلام هم یک ایام مبارکى وجود دارد که مسلمانان به بزرگداشت آن ایام از طرف پیشوایان دین تشویق و ترغیب شده اند. مسلمانان بر طبق عقاید دینى و فرهنگ ملى خود بدون هیچ گونه دعوت قبلى و صرف بودجه با عشق و علاقه خاصى در مجالسى که به عنوان این ایام برگزار مى شود شرکت مى کنند.این تجمع مردم مسلمان و عشق وارادت آنان بهترین فرصت و زمینه اى است که مى تواند در جهت تبلیغ و گسترش ارزشهاى اصیل دین از آن استفاده نمود و در جهت وحدت واعتلاى کلمه توحید مردم را بسیج کرد .

این اجتماعات مناسبترین مرکز براى شناخت زندگانى بزرگان دین و اسوه هاى جهاد و مبارزه و تقوى و فضیلت است که متاسفانه به این موضوع کم توجه شده است .

مبلغان دین بایدازاین مجامع در جهت تبیین و تشریح سیره و روش علمى ائمه[ ع] و بزرگان دین بهره بردارى نمایند و مردم را آگاه سازند.

اکنون که به توفیق خداوند وایثار ملت قهرمان ایران با رهبرى پیامبرگونه حضرت امام خمینى قدس سره مراکز تبلیغ و مراسم دراختیار صاحبان اصلى آن یعنى عالمان متعهد و حوزه هاى علمیه قرار گرفته است باید با تشکیلات و برنامه ریزى دقیق از مسجد و محراب مکه و منى اعیاد و وفیات براى شناساندن اسلام اصیل اسلام رسول الله[ ص] و استحکام پایه هاى انقلاب اسلامى و تداوم آن بهره بردارى کنیم .

والسلام

تعداد مشاهده مقاله: 320