با پژوهشگران و محققان

ایضاح الاشتباه فى السماءالرواه تالیف : حسن بن یوسف بن المطهرالحلى
تحقیق : محمدالحسون
تحقیق درباره نامها القاب کنیه هاى راویان و ضبط دقیق آنها بخش بزرگى از راوى شناسى و دانش رجال است . چه بسیار دیده مى شود که یک راوى ضعیف دراثرابهام نام درست او به جاى یک راوى موثق تلقى مى شد و به عکس . و گاهى همنامى در میان راویان باعث این گونه مسائل مى گردیدازاین روى عالمان و محققان از دیرباز دراین راه به چاره جویى پرداخته و آثار مختلفى دراین زمینه پدید آورده اند که در مجموعه آثارى ازاین دست با عناوین :[ الموتلف والمختلف] و[ المتفق والمفترق] مشهورند.ازاین گونه مسائل عالمان دانش رجال در سده هاى بعد به[ مشتبهات و مشترکات] تعبیر کردند و دراین زمینه آثار نگاشتند.از جمله آثار سودمند و کارآمداین فن کتابى است با عنوان یاد شده به خامه فقیه فیلسوف متکلم و رجالى بزرگ شیعه علامه على الاطلاق آیه الله حسن بن یوسف به مطهرالحلى . [ ایضاح الاشتباه] از آثار مهم وارزشمند علامه حلى است . علامه بزرگوار در دانش رجال آثار بلند و گرانسنگى نگاشته است . یکى از آثار وى دراین باب[ خلاصه
الاقوال] است که با تحقیق و تصحیح مرحوم علامه سیدصادق بحرالعلوم با مقدمه اى سودمند در شرح حال وى به چاپ رسیده است .[ کشف المقال فى معرفه الرجال] کتاب بزرگ و گسترده مرحوم علامه دراین باب بوده است که متاسفانه به دست نیامده است . مولف در مقدمه خلاصه الاقوال آورده است که :

[در آن کتاب هر آنچه درباره راویان و مصنفان از پیشینیان به دست ما رسیده است آورده ام . شرح حال و چگونگیهاى زندگانى متاخران و معاصران را نیز یاد کرده ام ازاین روى آنان آه آهنگ استقصاء مطلب را دراین زمینه ها مى جویند به آن کتاب مراجعه کنند] 2 .

سومین اثر علامه حلى دراین زمینه کتابى است که اینک مورد گفتگو است 3 .

عالمان و شرح حال نگاران و کتاب شناسان در نام کتاب وحدت نظر ندارند. 4اما آنچه خود در مقدمه به آن تصریح کرده است عنوانى است که در آغاز مقال آمد.

[ ایضاح الاشتباه] براساس حروف اول نامها ترتیب یافته است بدون مراعات ترتیب در حرفهاى بعدى و نیز نامهاى پدران ازاین روى عالمانى به ترتیب و تنظیم دقیق آن پرداخته اند از جمله : مرحوم سیدابوالقاسم جعفر بن الحسین خوانسارى جد صاحب روضات با عنوان : [تتمیم الافصاح فى ترتیب الایضاح] 5 و مرحوم علم الهدى فرزند دانشور مرحوم فیض کاشانى که افزون بر ترتیب و تنظیم به تکمیل آن نیز همت گماشته اند با عنوان[ نضدالایضاح فى ترتیب ایضاح الاشتباه] که ذیل فهرست شیخ طوسى[ ره] به سال 1271 ه.ق . به وسیله اسپرنگر در هندوستان چاپ و منتشر شده است .

[ ایضاح] به سال 1318 در تهران به چاپ سنگى نشر یافته است .این چاپ بسیار مغلوط و مشوش است . تصحیف ها و تحریفهاى فراوانى دراین چاپ راه یافته و گاه چندین عنوان درهم آمیخته و به عنوان نام شخصى واحد تلقى گشته است .اهمیت کتاب و آشفتگى نسخه چاپى آن و عدم امکان بهره ورى محققان از آن محقق محترم را بر آن داشته است که این کتاب ارجمند را به شکلى استوار و با تصحیح و تحقیقى دقیق عرضه کند.

شیوه تحقیق :
محقق کتاب ابتدا نسخه هایى را که از آنها سخن خواهیم گفت مقابله کرده است . در پرداختن متن استوار از روش تلفیق بهره جسته است و در مسیر تحقیق کارهاى ذیل راانجام داده است :

1. نامها را به اختصار شناسانده و منابع یاد کرد آنها را آورده و نسبت هاى افراد را تبیین کرده است . ماننداسدى لیثى کوفى تمیمى و ...

2.اختلاف کتاب را در ضبط با دیگر منابع رجالى مشخص کرده و به دقت آورده است .

3. علامه گاهى برخى از نامها را تکرار کرده و یا در ضبط اسماء بر خلاف آنچه در[ الخلاصه] نگاشته ضبط کرده است و یا در همین کتاب یک نام را دو گونه ضبط کرده است .این موارد شناسایى شده و ضمن اشاره به چگونگى آنها در پایان کتاب در ضمن فهرستها همه موارد آمده است .

محقق مقدمه اى نیز نگاشته است و در ضمن آن از کتاب اهمیت آن و چگونگى هاى مربوط به آن سخن

گفته است و در بخش دیگر به تفصیل از زندگانى مولف جایگاه وى در علوم اسلامى استادان و شاگردان و دیدگاه هاى عالمان درباره وى بحث کرده است .

نسخه هاى معتمد:
1. نسخه مدرسه فیضیه : یاد شده در فهرست آن : ج 1.27 نگاشته شده به خط نستعلیق به سال 1063 به وسیله شهاب الدین بن حسینعلى همدانى و به سفارش مرحوم علم المهدى فرزند مرحوم فیض کاشانى مولف نضدالایضاح .

2. نسخه مدرسه فیضیه : نگاشته شده به خط نسخ نوشته حسام الدین بن عزالدین بن عبدالله به سال 994ه.ق . مقابله شده با نسخه شیخ حسین پدر بزرگوار مرحوم شیخ بهایى .

3. نسخه کتابخانه آیه الله نجفى مرعشى : به قلم درویش بن قاسم نقاش . مراحل تحقیق و تصحیح کتاب پایان یافته است واینک محقق محترم در کار بازنگرى نهایى است که براى چاپ و نشر آماده شود.امیدواریم دیرى نپاید واین اثر گرانقدر در پیش دید جستجوگران دانش رجال قرار گیرد.

مولف ایضاح الاشتباه :
جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلى آیه الله على الاطلاق و مشهور به [علامه حلى] از قله سانان فرهنگ اسلامى و چهره هاى بسیار منور سلسله فقیهان فیلسوفان و متکلمان شیعه است . ما پیشتر به مناسبتهاى مختلف به اجمال درباره این قله افراشته فقهات و درایت سخن گفته ایم و منابع شرح حال وى را یاد کرده ایم . 7
با پژوهشگران و محققان
المکتبه المحمدیه
تهیه و تدوین : عبدالجبارالرفاعى
نگارش سیره معصومان[ ع] و تحلیل و بررسى حیات درس آموز و تنبه آفرین آن بزرگواران ضرورتى اجتناب ناپذیر دارد. تبیین و تفسیر حضور پیشوایان در عینیت جامعه و بازشناسى مواضع سراسراقدام و موضع گیرى پیامبر وائمه[ ع] در صلابت واستوارى تصحیح مواضع گسترش درک امت اسلامى از واقع صادق فرهنگ اسلام و قرآن نقش عظیمى خواهد داشت .

شناخت دقیق و شناساندن کارآمد محتواى زندگانى آن بزرگواران افزون بر درک و دریافت راستین و داشتن زاویه دید درست و بهره مندى محقق از شیوه تحقیق و نقد متون آگاهى گسترده در تمامى منابعى را مى طلبد که به گونه اى درارتباط با آن بزرگواران به قلم آمده است .

عالمان و متفکران اسلامى از همان آغازین روزهاى نشر و گسترش اسلام به ثبت و ضبط حوادث و وقایع زندگانى پیامبر و چگونگى برخوردها و حضور آن بزرگوار همت گماشتند و درادامه آن و در دوران تدوین و تنظیم این آثار پراکنده نیز محققان بسیارى آثار شکوهمندى دراین زمینه ها نوشتند و بر جاى نهادند و چنین

است زندگانى ائمه اظهار[ ع] . اینک که ضرورت بازنگرى و بازشناسى به این مجموعه ضرورتى افزون یافته است و دنیاى اسملا و بشریت تشنه معارف آفتابگون درالتهاب دست یافتن به چهره هاى منور و دیدن قله هاى افراشته انسانیت به سر مى برند بر محققان و ژرف اندیشان است که آثارى ارجمند گویا جهت دار و تفسیر کننده دقیق ستم ستیزان و حق مداران زندگانى آن بزرگواران را تدوین کنند و در هر زبانى با بهره گیرى از بالاترین شیوه تحقیق و عرضه آن زبان عرضه کنند براى دست یابى به این مقصد سترگ و مقصود بزرگ اولین گام تهیه معجم ها و کلیدهاى آثار نگاشته شده درباره آن عزیزان و مواضع یاد شده درباره آن عزیان و مواضع یاد شده در متون اسلامى از آن بزرگواران است 8 آنچه اینک در پى معرفى آن هستیم تلاشى است ارجمند و گسترده دراین زمینه .

آقاى عبدالجبارالرفاعى از فاضلان و سختکوشان این میدان هستند که با درک ضرورت واهمیت اطلاع رسانى به محققان سالهاست در حوزه علمیه قم در کار تدوین و تهیه فهرستها و معجم هاى مختلف است که تاکنون [مصادرالدراسه عن الحکومه والسیاسه] و[ مصادرالدراسه عن التربیه الاسلامیه] و[ مصادرالدارسه عن الاقتصادالاسلامى] را منتشر ساخته است .

آقاى رفاعى اینک در پى تهیه و تدوین معجم بزرگى است با عنوان : [ المکتبه المحمدیه] که در حدامکان ارائه دهنده تمام نوشته هاى مستقل و یا پژوهشهایى خواهد بود که در ضمن بحثهاى دیگر و یا عنوان مقاله در مجلات و مجموعه ها آمده است و متضمن گفتگو و بحث و بررسى از پیامبراسلام (ص ) و فاطمه زهراء[ س] وائمه معصومین[ ع] هست .

آنچه در مجموعه گرد مى آید آثارى است که به ده زبان : عربى فارسى ترکى اردوئى انگلیسى فرانسوى آلمانى بنگالى گچراتى و اسپانیولى نگاشته شده باشد . [المکتبه المحمدیه] در سه مرحله تدوین مى یابد:

1. شناسایى و فهرست آنچه یاد شد با تکیه بر منابع

کتاب شناسى ها فهرست مجله ها و شناسایى مستقیم شامل : نام کتاب مولف آن زبانى که بدان نوشته شده است تاریخ ولادت و فوت مولف واشاره اى به چاپهاى آن و ...

2. گزینشى ازاین مجموعه با توصیفى کوتاه از محتواى منبع به ضمیمه اطلاعات یاد شده .

3. گزینش آثار و منابع کارآمد و نقد و تحلیل آنها و به دیگر سخن ارائه کتاب شناختى تحلیلى و منبع یابى و مصدر شناسى تحلیلى .

دامنه پژوهش به لحاظ زمانى شامل تمامت آثار و پژوهشهایى خواهد بود که از صدراسلام تاکنون به قلم آمده است .

اینک بخش مربوط به پیامبراسلام[ ص] مراحل پایانى خود را مى گذراند و بخشهاى دیگر نیز در حال تهیه و تدوین است و بخشى از برخى قسمتها به عنوان نمونه نشر یافته است 9 .

آقاى رفاعى دراندیشه آنند که پس از تهیه و تدوین و نشراین معجم کار سیره نگارى را براساس این مواد فراهم آغاز کند که اینک به عنوان نمونه اى براى اظهارنظر و نقد و بررسى عالمان و محققان بحثى درباره پیامبر[ص] با عنوان : [ الاعدادالربانى للرسول قبل البعثه] با همکارى تنى چنداز نویسندگان تدوین نموده اند.

ما توفیق آقاى رفاعى را دراین تلاش فرهنگى سودمند و کارآمد و خداوند بزرگ خواهانیم .