با پژوهشگران و محققان مختلف الشیعه

حسن بن یوسف بن مطهر مشهور به : علامه حلى

تحقیق : مرکز تحقیقات و پژوهشهاى علمى واسلامى دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم
حسن بن یوسف بن مطهر مشهور به علامه حلى از دریادلان و نستوهان عظیم سلسله منور فقیهان فیلسوفان و متکلمان شیعه است که ابعاد آثار و نگاشته هایش زوایاى فرهنگ اسلامى را در نور دیده و در موضوعات مختلف اسلامى کتابهاى بزرگ و گرانقدرى سامان داده است .

کارنامه فقهى علامه حلى لسیار پر برگ است و پربار آثار فقهى وى ازانصاف علمى رح تحقیق استوارى مبانى اشراف براندیشه ها و دیدگاههاى مذاهب مختلف لطافت تعبیر و جزالت بیان در سطح بسیار بالائى برخورداراست . مرحوم آیه الله بحرالعلوم در چگونگى آثار فقهى وى از جمله نگاشته اند:

[در فقه که استاد فن و شناگر دریاى موج خیز آن است 12 کتاب نوشته است ...اولین این آثار[ منتهى] است و آخرین آنها[ مختلف] و بهترین نیکوترین و محکمترین آنها براى اهل استدلال :[ مختلف] [منتهى] و[ تذکره] و جامع ترین و آسانترین آنها براى مطالعه[ تحریر] که گفته مى شود داراى چهل هزار مساله است]. 1

گفتنى است که علامه حلى

افزون بر آنچه آمد در زمینه فقه آثار دیگرى نیز دارد 2 .

علامه حلى در دو کتاب گرانسنگ وارزشمند :[منتهى المطالب] و[ تذکره الفقهاء] به نقد و بررسى آراء فقیهان مذاهب اسلامى پرداخته و در بحث تطبیق بین مذاهب مختلف کوشیده است تااستوارى مبانى و عمق محتوا و گسترش ابعاد فقه شیعه و فرهنگ اهل بیت را نشان دهد.

[مختلف الشیعه] آهنگ ارائه دیدگاههاى گونه گون فقهاى شیعه را دارد با نقد و بررسى و گزینش آنچه را مولف استوار مى یافته است .[ مختلف الشیعه] عصاره اندیشه و نتیجه سالهاى سال تحقیق و بررسى علامه حلى است .از آن روى که آن بزرگوار این اثر گرانمایه را از پس سالها کوشش فقهى نگاشته است بایدازاستحکام واتقان و دقت ویژه برخوردار باشد. خود علامه آن را تا روزگار خویش بى مانند انگاشته است واینک نیز در میان آثار فقهى با ویژگیهائى که دارد کم نظیراست . مرحوم علامه در مقدمه خود نگاشته اند:

چون برکتابهاى فقهى و مقالات واقوال پیشینیان ازامامیه رضوان الله علیهم الرجمعین نگریستم در مسائل بیشمارى در آراء و دیدگاههاى آنان اختلاف یافتم بدینسان به گردآورى مسائل مورداختلاف اصحاب (فقهاى امامیه ) در کتابى علاقه مند شدم بدینگونه که مسائل متفق علیه را وابگذارم و تنها مسائل مورداختلاف را گردآورم . در تبیین مسائل به دلایل صاحبان دیدگاهها پرداختم و آنچه را به صراحت نیافتم بااندیشیدن در چگونگى آراء و عقاید تبیین کردم و آنگاه در داورى میان صاحبان اقوال انصاف را بدون هیچ ملاحظه اى بکار بستم .
دراین تالیف هیچکدام از عالمان سلف بر من پیشى نگرفته واین کتاب اولین اثر دراین موضوع است که آن[ مختلف الشیعه فى احکام الشریعه] نامیدم.

مختلف الشیعه مشتمل بر یک دوره کامل فقه است که تالیف آن ده سال بطول انجامیده و براساس تقسیم بندى مولف در هفت جزء سامان یافته است . جزءاول : کتاب طهارت و صلوه و پایان تالیف : چهارم جمادى الثانى سال 699 هجرى و جزء دوم : کتاب زکوه خمس صوم و قسمتى از حج پایان نگارش : ذیحجه سال 700 جزء سوم : باقیمانده حج جهاد متاجر دیون تا آخراقرار و پایان تالیف . نیمه شوال است 702 هجرى جزء چهارم : ودیعه عطایا و توابع ن و قسمتى از نکاح و پایان نگارش : 15 شوال سال 706 و جزء پنجم : بقیه نکاح طلاق عتق با توابع آن ایمان و توابع آن و پایان نگارش : 16 جمادى الثانى سال 707 و جزء ششم : صید و ذباحه و توابع آن قضاء و شهادت تا میراث پایان تالیف : 26 رمضان سال 708 هجرى و جزء هفتم : حدود قصاص و دیات و تاریخ اتمام نگارش : 15 ذیحجه سال 708 ه.

[مختلف الشیعه] در تهران و بهمت مرحوم حاج شیخ احمد کتاب فروش مرحوم حاج شیخ احمد کتاب فروش شیرازى در سال 132324 به چاپ سنگى منتشر شده بود 4 و همان چاپ بارها بگونه افست تکثیر گردیده است . چند سال پیش برخى از فاضلان آهنگ تحقیق و تصحیح آن را کردند و کتاب القضاء را نیز با تحقیق و تعلیق نشر دادند و گویاازادامه کار منصرف شدند.اهمیت کتاب و سودمندى و کارآمدى آن در مباحث فقهى و لزوم مراجعه پژوهشگران و فقیهان به آن [ مرکز تحقیقات و پژوهشهاى اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم] را بر آن داشت که تحقیق و تعلیق گسترده دقیق و علمى آن را آغاز کند.

نسخه هاى معتمد:
اهمیت کتاب و بهره رسانى فوق العاده باعث شده است که عالمان و ناسخان و کاتبان بسیارى به استنساخ و نگارش آن دست یازنداز جمله کتابهاى پر نسخه است . 5

[مرکز تحقیقات]... ابتداء بسیارى از نسخه ها را شناسائى نمود و آنگان مجموعه آنچه را بدان دست یافته بود رده بندى کرده و با کمک کتابشناسان و نسخه شناسان براى گزینش معتبرترین و بهترین آنهااقدام نمود. نتیجه کوشش براى یافتن خط مولف در تمام اجزاء به ثمر نرسیده و تنها دو جزءاز هفت جزء به خط مولف پیدا شد که ویژگیهاى آنها چنین است :

1. جزء دوم : شامل مباحث زکوه خمس و صوم نسخه دانشگاه تهران به شماره 2005.

2. جزء سوم : شامل قسمتى از کتاب الحج و ... که در کتابخانه ملى تبریز نگهدارى مى شود.

ویژگیهاى نسخه هاى مورداستفاده دیگر چنین است :

3. نسخه آستان قدس رضوى نگاشته شده به سال 701 هجرى شامل جزء اول کتاب .

4.ایضا نسخه آستان قدس رضوى به شماره 305.این نسخه کامل است و براساس آنچه برخى فهرست نگاران نوشته اند و آنچه در پایان کتاب آمده است تاریخ نگارش آن 708 یعنى سال اتمام کتاب است امااین زمان براى نگارش آن هنوز ثابت نیست .

5. جزء سوم کتاب نگاشته شده به سال :702 سال تالیف آن به قلم محمد بن ابیطالب ازاکابر شاگردان مولف مى باشد.این نسخه به شماره 1317 در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى محفوظ است .

6. نسخه اى دیگراز جزء سوم نگاشته شده به سال 726 به قلم یکى از شاگردان علامه به نام وشاح بن محمد.این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 353 محفوظ است .

7. نسخه دیگر به قلم نگارنده یاد شده در شماره پیشین و شامل جزء چهارم نگاشته شده : به سال 727 هجرى .

8. نسخه دانشگاه تهران شامل جزء سوم و چهارم به خط على بن محمد مزید مقابله شده با نسخه مولف .

9.ایضا نسخه دانشگاه شامل جزء پنجم و ششم بنگارش محمد بن سلیمان حسینى مقاله شده با نسخه مولف .

مجموع آنچه یاد شد تهیه شده و مورداستفاده قرار گرفته است .

شیوه تحقیق و تحصحیح :
کار تحقیق و تصحیح به شیوه جمعى و با همکارى بیش از 20 تن از فاضلان و محققان سامان مى یابد. مراحل تحقیق و پژوهش بقرار ذیل است :

1. بازخوانى متن :
گروهى از فاضلان آشنا به متون و مسلط به ادبیات با دقت متن کتاب را براساس نسخه چاپى آن بازخوانى کرده رسم الخظ آن رااصلاح مى کنند و با جداسازى متن روایات آیات اقوال نقطه گذارى اصلاحات ادبى جزئى و تنظیم عناوین فصلها و باب ها متن را براى تایپ آماده مى سازند.

2. مقابله متن با نسخه ها:
پس از تایپ متن با نسخه هاى معتمد مقابله مى شود تا متنى سالم و هماهنگ با آنچه مولف نگاشته است فراهم آید.این گروه بدقت نسخه ها را مقابله مى کند و

تفاوت نسخه ها را یادداشت مى کند.

3.استخراج روایات واقوال :
دراین گروه تمام روایات با تکیه بر منابع کهن از فریقین استخراج و با دقت ثبت مى شود. همچنین تمام اقوال موجود در متن با مراجعه به آثار مولفان بازشناسى شده و ضبط مى گردد. دراقوال تمام اقوال اعم ازاقوال تصریح واقوالى که علامه بااشاره از آنها گذشته است منبع یابى مى شود.این گروه افزون بر آنچه آمد لغات مشکل و قسمتهاى نامانوس متن را نیز توضیح مى دهد.

4. بررسى رجالى و شرح حال نگارى :
دراین گروه اظهارات رجالى علامه بررسى مى شود و روایاتى که در متن بدانهااشاره شده است بازشناسى مى گردند و فقیهان و عالمان یاد شده به اجمال معرفى شده منابعى از شرح حال آنها داده مى شود.

5. مراجعه و آماده سازى :
این گروه تلاشهاى یاد شده را بازنگرى و تنظیم مى کنند و با ترتیب پانوشتهاى کتاب را براى چاپ آماده مى سازد.

6.استوارسازى متن :
دراین مرحله تلاشهاى گروههاى پیشین مورد توجه قرار مى گیرد و سعى بلیغى به کار مى رود تا متنى سالم استوار و بدوراز پیچیدگى وابهام و خالى ازاشتباهات املائى و نحوى و دیگر چیزهائى که خواننده رااز دست یابى به محتوى کتاب دور مى سازد عرضه شود.

بخش عظیمى از کار سامان یافته است و کارها پژوهشى و تحقیقى آن با پشتکارى و همت استوارادامه دارد وامید مى رود در آینده اى نه چند دور براى حروفچینى چاپ و نشر آماده گردد.

مولف مختلف الشیعه :
جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلى [ آیه الله على الاطلاق] مشهور به[ علامه حلى] به سال 646 پا به گیتى نهاد و پس از سالها تحصیل تعلیم و تعلم تحقیق و تالیف و مرزبانى از مرزهاى اندیشه اسلامى به سال 726 جهان را بدرود گفت . تمام آثار وى گرانباراست و افتخارآمیز گرانقدراست و شکوهمند. علامه حلى از قله سانان نستوه فرهنگ اسلامى و چهره هاى بسیار منور سلسله فقیهان رجالیان فیلسوفان شیعه و بحق [ مرزبان بزرگ حماسه جاوید]است . ما پیشتر و به مناسبتهاى مختلف به اجمال درباره این قله افراشته فقاهت درایت سخن گفته ایم و برخى از منابع شرح حال وى راارائه دادیم . گواین که [مى نگنجد بحراندر کوزه اى] و سخن گفتن از پرچمدار بزرگ رادى و پایمردى و آن چهره برجسته در صفحاتى کوتاه نمى گنجد و نقش والا و شگفت انگیز علامه را درابعاد مختلف فرهنگ اسلامى و حراست از مرزهاى اندیشه قرآنى و آرمانهاى علوى حتى کتابى بزرگ نیز بر نمى تابد. بارى با توجه به این همه وضیق مجال را به موارد یاد شده و دیگر منابع شرح حال آن بزرگوار اشاره مى کنیم و با عذر تقصیر به پیشگاه آن ابر مرد به روح پرفتوحش درود مى فرستیم .