تفسیر علوم قرآن و منابع آن

درادامه تحقیق و تعلیق مقاله مرحوم تنکابنى تفسیر و چگونگیهاى آن را آغاز کردیم و درمقاله پیشین (شماره 16)از تفسیر آغاز تطور آن سخن گفتیم .اینک و درادامه آن مقاله با نگاهى به تفسیراز دیدگاهى دیگر علوم قرآن و منابع آن را مطرح مى کنیم :

در مقاله پیشین پیرامون تفسیر با توجه به آغاز و تطور آن با نگاهى گذرا به مسلکها و مذاهب تفسیرى مطالبى آوردیم و در فرجام آن مقال یاد آورى کردیم : که[ تقسیم بندى تفسیر به تفسیر به راى و تفسیر به راى را به جریانهاى یاد شده تقسیم جامع و مانع نیست تفسیر رااز نقطه نظرهاى دیگر نیز مى توان تقسیم کرد] 1 آنچه در آن مقاله آمده بود تقسیم تفسیر بود با توجه به دیدگاهها و مسلکهاى مفسران تفسیر را با توجه به روشى که مفسران جهت تبیین آن دیدگاهها و مسلکها بر مى گزینند نیز مى توان تقسیم کرد که اینکه به یکى از آن تقسیمهااشاره مى شود:

تفسیر تجزیه اى و موضوعى این تقسیم با توجه به روشها و شیوه هاى تفسیرنگارى و برخورد با تفسیراست چرا که ممکن است مفسرى که آهنگ کلامى دارد با توجه به دیدگاههاى کلامى واعتقادى خود قرآن را به روش تجزیه اى و ترتیبى (یعنى هماهنگ با ترتیب و تنظیم موجود در قرآن ) تفسیر کند و یا در جهت تبیین اندیشه خوداز روش موضوعى (یعنى با فراهم آوردن آیات هم مضمون ) سود جوید و ... البته تفسیر موضوعى در جریانهاى گوناگون یاد شده در قرنهاى پیشین نمود چندانى ندارد. گر چه در قرنهاى واپسین بویژه قرن چهاردهم و با گسترش اندیشه هاى مختلف اجتماعى سیاسى اقتصادى و ... آثار بسیارى با عنوانهاى مثلا[ الله والقرآن] [ الانسان فى القرآن] [ مشاهده القیامه فى القرآن] [ دوله القرآن ، دستور الاخلاق فى القرآن الکریم] [ التربیه فى القرآن الکریم ، الصبرفى القرآن] و ... بوجود آمده که تفسیر موضوعى است با توجه به دیدگاههاى مفسران و محققلن .اینک براى توضیح بیشتر پیرامون این تقسیم بندى به توضیح و تفصیل این دو عنوان و چگونگیهاى ن مى پردازیم :

تفسیر تجزیه اى :  در روش تجزیه اى تلاش مفسر قرآن در چهارچوب ترتیب قرآن شکل مى گیرد. دراین شیوه مفسر آیه به آیه قرآن را براساس تسلسلى که آیات در قرآن کریم دارند تفسیر مى کند. به دیگر سخن مفسر دراین روش آیات قرآن را به قطعه ها و فرازهائى تقسیم کرده و باافزار مقدمات مورداطمینانى که براى برخورد با آیات انتخاب کرده است نقاب از چهره آیات برافکنده محتوى کلام الاهى را عرضه مى کند. پیشینه تاریخى این نوع تفسیر از عهد صحابه است 2 که از شرح لغوى وادبى و روانى جزء به جزء آیات بصورت ساده گرفته تا به شکل گسترده و مشروح کنونى آن رسیده است . بساطت و سادگى تفاسیر کهن و گستردگى شمول آثار واپسین در تفاسیر بجزاز تاثیر و تاثرهاى مسلکها و مکتبها و نیز تکامل دانش بشرى و گوناگونى نیازهاى جامعه انسانى به نزدیکى و دورى نسلها و عصرها از زمان نزول مربوطاست چرا که در آغاز مردم باالفاظ قرآن و معانى آن تا حدود زیادى آشنا بودند و فهم معانى الفاظ در آغازامر براى بسیارى از مردم کار آسانى بوده است ولى با گذشت زمان فهم معانى مشکل تر گردیدََ و فاصله باعث ابهامهائى که بازشناسى این مشکلات به حجم کارهاى تفسیرى افزود.

بارى در روش تجزیه اى مفسر کار خود راازاولین آیه سوره فاتحه آغاز کرده و تا پایان سوره[ ناس] قرآن بیشتر مورد توجه بوده روشن ساختن محتواى لفظ و مدلول آن بوده است واگر مفسر گاهى متوسل به آیه یا روایتى مى شده است براى افکندن پرتو بیشترى بر روى همان واژه بوده است و موضوعات قرآنى مورد عنایت کافى قرار نمى گرفته واز آن سخن به میان نمى آمده است .البته دراین تفاسیر گاه کوششهائى براى توجیه مذهب شخص مفسر به عمل آمده است و یا به مبحث و یا موضوع اجتماعى سیاسى و عقیدتى - بویژه در آثار متاخران - توجهى شده است اما آن نیز بگونه اى موضوعى نبوده است .

کاستیهاى تفسیر تجزیه اى :  تفسیر تجزیه اى با همه ارزش و والائى که   درارائه ابعادى از فرهنگ اسلامى را داشته و داردو در گذرگاه زمان در آشنائى مردم با قرآن و عرضه برخى از جنبه هاى آن آثارارزشمندى بجاى نهاده است بااینهمه داراى کاستیها و نفصها و گاه خطراتیى است که قابل توجه و تنبه است . از جمله فقدان برداشتهاى جامع و کارآمد براى مشکلات فکرى و عملى جامعه انسانى باز ماندن از دستیابى به دیدگاههاى قرآن در موضوعات مختلف یارى رسانى به مذهبها و مسلکها و زمینه رشد و بارورى جریانهاى اختلاف انگیز و تفرقه ساز عدم توانائى در حل مشکلات متن قرآن بویژه در آیات متشابه و ...

مرحوم آیه الله شهید سیدمحمدباقر صدر در آخرین اثر گرانقدر خود بیان گویا و نغزى دارند که در توضیح و تایید مطلب فوق مى آوریم :

[ از آنجا که هدف این تفسیر (تجزیه اى ) فقط فهم مدلول لفظى آیه است مفسر در هرگام مواجه با فهم یک بخش از قرآن است واز موضوع آیاتى که در بخش هاى مسلسل آیات قرآن تفسیر مى شود مى تواند معرفت تفسیرى روى تمام قرآن با خصلت تجزیه اى اش پیدا کند. یعنى با بررسى یک یک آیات مفسر تجزیه اى از شناخت عداد زیادى از معارف و مفاهیم قرآن برخوردار مى شود اما به صورت پراکنده و روى هم انباشته بدون آنکه در فرجام کار بتواند نظر قرآن را در مورد هریک از زمینه هاى زندگى که آیاتى درباره آنها نازل شده است تعیین کند. بدینسان در اینجا فقط انباشته اى از معلومات وجود دارد ولى گسسته از هم بدون ارتباط. بنابراین در تفسیر تجزیه اى ارتباط و همبستگى بین آیات مورد توجه نیست . نکته دیگر دراین زمینه این است که اینگونه تفسیر باعث تناقضى هاى مسلکى فراوانى شده و در جامعه اسلامى به گسترش مذاهب گوناگون یارى رسانده است] 3 .

تفسیر موضوعى تفسیر موضوعى، بمعناى فراهم آوردن آیات هم مضمون و سپس دسته بندى مجموع آن آیات و بحث و بررسى پیرامون آن نیز پیشینه تاریخى کهنى دارد. مصداق روشن تفسیر موضوعى بدین معنا آثارى است که با عنوان[ آیات الاحکام] نگاشته شده است 4 سابقه تاریخى این آثار به قرن دوم هجرى مى رسد. دراین آثار مجموع آیات فقهى یکجا گرد آمده و پس از دسته بندى براساس کتب فقهى مورد بحث و گفتگو قرار مى گیرد

برخى از پژوهشگران 5 ضمن اشاره به پیشینه تاریخى ازاینگون تفاسیر مجموعه آثارى را که پیرامون شان نزول آیات ناسخ و منسوخ قرائت ها و ... فراهم آمده است از جمله مصادیق تفسیر موضوعى دانسته اند که بى گمان پندارى نادرست است .اینگونه بررسى ها را باید [علوم قرآن] نامید و روشن است که علوم قرآن غیراز تفسیر موضوعى است . بجز آثار فقهى یاد شده در قرنهاى پیشین نمونه هائى براى اینگونه تفسیر   مى توان یافت از جمله[ التبیان فى اقسام القرآن] ابن القیم جورى در میان متفکران و مفسران سده هاى اخیر شیخ محمود شلتوت مفتى عظیم و مفسر آزاداندیش مصرى به این مساله توجه شایسته اى کرده است . شلتوت در مقدمه یکى از آثارش دراین زمینه مى گوید: براى تفسیر قران دى شیوه را مىتوان انتخاب کرد.

تفسیر ترتیبى بدانسانکه مفسر آیات قرآن را براساس ترتیب موجود مورد بحث قرار داده مفردات آن را شرح کند و با تبیین روابط آیات مفاهیم آن را عرضه کند.این همان شیوه کهنى است که از آغاز تفسیرنگارى مورد توجه مفسران بوده است .این تفسیر در تاریخ فرهنگ اسلامى زمینه رشد مسلکها و مذهبهاى گوناگون تفسیرى شد. چرا که آن مفسرى که اندیشه اجتماعى داشت قرآن را در جهت تبیین اندیشه خود بکار مى برد و دیگرى که به ادبیات عشق مى ورزید تنهااز آن دیدگاه قرآن را مورد کاوش قرار مى داد و ...

2 شیوه دوم این است که : مفسر ابتداء تمام آیات یک موضوع را یکجا فراهم آورد و آنگاه این مجموعه را به عنوان مواداولیه کار پژوهش تلقى کرده به تحلیل و ژرفنگرى در معانى و محتواى آن بپردازد و با سنجش نسبت آیات با هم به اهداف آیات الاهى برسد.این شیوه به نظر ما برترین روش تفسیراست بویژه اگر مفسر در جهت رشد و تعالى جامعه انسانى آهنگ عرضه مسائل اجتماعى و تربیتى قرآن را داشته باشد. 6

آقاى سبحانى نیز دراین زمینه آثار سودمندى پدید آورده اند 7ایشان در مقدمه یکى از آثار خود ضمن تاکید براین نکته که تنها با[ تفسیر موضوعى] است که مى توان نظر قرآن را در موضوعى شناخت و عرضه کرد مى گویند: [ در گردآورى مجموع آیات یک موضوع گذشته ازاینکه بر نظر جامع الاطراف قرآن پیرامون آن موضوع واقف و آگاه مى گردیم سود دیگرى نیز نصیب ما مى گردد و آن این که چه بسا آیه اى به عللى در نظر ما مبهم جلوه کند واز آن روى که مااز زمان[ وحى] دور هستیم واشراف کامل بر چگونگى هاى نزول و قرائن حالى واوضاعى که بر جامعه اسلام آن روز حکومت مى کرد نداریم از مقصود و هدف نهائى آیه به دور مى باشیم از مقصود و هدف نهائى آیه به دور مى باشیم . ولى گردآورى و رویارو قرا دادن آیات بسیارى بسیارى ازابهامها را مى زداید و چهره واقعى مقصود آیات الاهى جلوه مى کند] 8 .

با توجه داشت که در سده هاى اخیر بسیارى از تفاسیر قرآن بااین که چنان تفاسیر کهن بر شیوه ترتیبى تنظیم یافته اند اما جاى جاى به موضوعات قرآنى پرداخته و با فراهم آوردن آیات همگون سعى در عرضه دیدگاه قرآن در موضوعات مختلف کرده اند.از جمله مى توان از تفسیر[ المنار] و تفسیر گرانقدر و بى مانند[ المیزان] که سرشاراست از بحثهاى قرآن پیرامون موضوعات مختلف یاد کرد.

 بیانى دیگر:  آنچه تا بدینجا درباره تفسیر موضوعى آمد طرحى ابتدائى و سهل الوصول در تفسیر موضوعى است . برخى ازاندیشمندان به این موضوع از نگاهى ژرفتر نگریسته و تفسیر موضوعى را به معناى ردیباى موضوعات و عناوین گوناگون در قرآن دانسته اند. گر چه آن موضوعات بگونه اى صریح در آیات الاهى مطرح نباشدلا مثلا کنکاش دریابیدن دیدگاه قرآن در دگرگونى هاى اجتماعى و عوامل آن سیستم اقتصادى مطلوب سنن تاریخ انسان و چگونگى ها آن و ... بنظر مى رسد آنچه اینک درارتباط با قرآن بسیار لازم است همین گونه نگریستن و بحث و بررسى کردن و مفاهیم قرآن را عرضه کردن است .

فقیه ژرف اندیش مرحوم آیه الله شهید صدر در آخرین اثر گرانقدر خود ! دراین زمینه چنین مى گوید:

ولى مفسر موضوعى بر خلاف این روش (روش تجزیه اى ) عمل مى کند.او قبل ازاین که بخواهد به یکى از موضوعات زندگى باایدئولوژى یا اجتماعى و جهانى دست یازد باید روى آن موضوع دقت و تمرکز ذهن به حد کافى مبذول داشته از تجارب واندیشه هاى بتواند راهگشائى کند قبلا مطلبى بیندوزد واز مشکلات و راه حلهائى که اندیشه انسانى مطرح کرده چیزهائى بداند از پرسش هائى که[ روش تطبیق تاریخى] مطرح مى کند معلوماتى بداند و سرانجام از خلاهاى موجود با خبر باشد. وقتى بااین آگاهى هاى قبلى آیه قرآن را بررسى کند دیگر تنها شنونده اى جامد و گزارشگرى بى تلاشى نیست بلکه براى طرح مساله در برابر قرآن به عنوان یک موضوع عرضه شده که بااندیشه ها و مطالعات وسیع بشرى سر و کار دارد گفتگوى خود را با متن قرآن آغاز مى کند. مفسر مى پرسد و قرآن پاسخ مى دهد. مفسر در پرتو مجموعه تجاربى که از بررسى ها و کاوش هاى بشریش اندوخته است مى کوشد تا نظر قرآن را درباره آن موضوع به دست آورد و با مقایسه متن قرآن با فرا گرفته هایش ازافکار و بینش هائى که بهم رسانده نظر قرآن را مى فهمد ازاین رو نتائج تفسیر موضوعى همیشه به امورى بهم مربوط و در جریان تجربه انسان تعلق دارد زیرااین نتائج نشان دهنده علائم و ممیزاتى است که قرآن براى حدوداندیشه انسان در هر یک از موضوعات زندگى قرار داده است .ازاینجاست که مى گوئیم تفسیر موضوعى یک کار محاوره و گفتگو با قرآن و گرفتن پاسخ از آن است . نه یک عکس العمل منفى یعنى تاثیر پذیرى در مقابل قرآن . تفسیر موضوعى عملى است فعال و با هدف که در نتیجه آن متن قرآن در یکى از حقایق بزرگ زندگى بکار گرفته مى شود. امیرمومنان(ع) در گفتارى درباره قرآن کریم مى فرماید: [ ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق   ولکن اخبرکم الاان فیه علم ما یاتى والحدیث عن الماضى و دواء داء کم و تظم ما بینکم، شما قرآن را به سخن آورید. قرآن به شما خبر مى دهم . بدانید قرآن دانش آینده واخبار گذشته است داروى دردهاى شما قرآن است واین قرآن است که امور شما را به هم مربوط و با هم منتظم مى سازد]. تعبیر به استنطاق[ به سخن در آوردن که در کلام امام فرزند راستین قرآن آمده لطیفترین تعبیراز کار تفسیر موضوعى است که به عنوان گفتگو با قرآن و طرح مشکلات مربوط به هر موضوع به قصد دستیابى به پاسخ قرآن از آن یاد شده است] 9 .

بیان شهید زنده یاد بسیار دقیق و قابل تامل است . بااین بیان ابعاد مساله کاملا روشن است . تفسیر موضوعى منطبق براین تعریف در میان آثاراسلامى بسیاراندک است . برخى از آثار فیلسوف و فقیه بزرگ اسلام آیه الله شهید مطهرى از جمله [انسان در قرآن ، شناخت از دیدگاه قرآن] و ... را مى توان نمونه هائى ازاین تفسیر موضوعى دانست و نیز برخى از موضوعات تبیین شده در [المیزان] آخرین اثر شهید صدر [سنت هاى تاریخ در قرآن] و ...

چنانکه پیشتر یاد کردیم امروز کارآمدترین و سودمندترین و ضرورى ترین شیوه تفسیرى همین تفسیراست که بارسنگین آن بدوش پژوهندگان حوزه هاى علوم اسلامى است .

علوم قرآن : بخش عظیمى از تلاشها و پژوهشهاى محققان اسلامى پیرامون قرآن و مباحث مربوط به آن را آثارى تشکیل مى دهد که از آنها با عنوان[ علوم قرآن] یاد مى شود.

عناوین[ علوم قرآن] بسیار زیاداست طرح و توضیح آن عناوین فرصتى فراخ و مجالى گسترده مى طلبد. برخى از عناوین آن عبارتنداز : [تفسیر] معناى آن و فرقش با تاویل سیر تاریخى آن و طبقات مفسران . قرائت سیر آن و طبقات قاریان ، [ ناسخ و منسوخ] ، اعراب قرآن ، بدایع قرآن ، محکم و متشابه ، نزول قرآن ، اعجاز قرآن ، اشباه و نظائر در قرآن ، امثال قرآن ، [اقسام قرآن] و ...

آنچه دراینجا بدان مى پردازیم اشاره اى است گذرا به سیرنگارش علوم قرآن و معرفى آثارى چند در زمینه علوم قرآن و معرفى آثارى چند در زمینه علوم قرآن بحث و بررسى پیرامون آغاز نگارش در علوم قرآن و سیر و تحول آن و چگونگى هاى دیگر نیازمند مقاله اى مفصل و مستقل است که امیدواریم در آینده به آن بپردازیم .

اولین کسى که دراین زمینه کتاب نوشته است 10 یحیى ابن یعمراست 11 از شاگردان ابوالاسود دوئلى که کتابى در قرائت نگاشت . پس از وى[ ابان ابن تغلب] 12 کتابى نگاشت در[ قرائت] و کتابى دیگر با عنوان[ معانى القرآن] . پس ازاینها دامنه پژوهشها دراین زمنیه بگسترد و عالمان و پژوهشگران زیادى در علوم قرآن بخشهائى از   آن یا تمام مباحث مربوط به آن آثارى بوجود آوردند که پس ازاین برخى از آن آثار را معرفى خواهیم کرد

یکى از شعبه هاى [علوم قرآن] توجیداست که از دیرباز به عنوان یک بحث قرآنى مورد توجه دانشمندان بوده است و آثار فراوانى پیرامون آن پدید آمده است . مرحوم تنکابنى درمقاله مورد بحث نوشته اند:

قدما در فهم قرآن اول علم قرائت و تجوید قرائت و وجوه قرائات را بر تمام علوم اسلامى مقدم مى داشتند و حضرت شهیدثانى اعلى الله مقامه در کتاب[ منیه المرید فى آداب المفید و المستفید] تصریح بر آن فرموده 13

از کتب معروفه متدواله در علم تجوید قرائت یکى قصیده[ حرزالامانى و وجه التهانى] 14 مشهور به شاطبیه است که تصنیف شیخ ابى محمدقاسم بن فیره شاطبى 15است که درسال .590 در قاهره وفات کرده و بدین قصیده شروح کثیره نوشتند ولکن شرح علاءالدین على بن عثمان بن محمد معروف به [ ابن قاصح] 16 بغدادى متوفاى درسنه .801 که نامش[ سراج القارى] 17 است در مصر به طبعرسیده و شرح موسوم به[ کنزالمعانى] 18 فى شرح [حرزالامانى] تصنیف تاج القراء محمدبن ابراهیم بن عمر جعبرى 19 در نزد حقیر موجوداست .

دیگر منظومه موسومه به[ مقدمه] 20 تصنیف شیخ محمد بن محمدالجرزى الشافعى 21 که درسال .833 وفات کرده .این منظومه در ضمن کتاب دیگر در مصر طبع شده .این منظومه نیز شروح 22 دارد ولکن به طبع نرسیده است . و دیگر کتاب[ غیث النفع فى قراآت السبع] 23 تصنیف على النورى 24الفاقسى که در مصر به طبع رسیده است .

بارى چنان که پیشتر آوردیم عالمان اسلامى در طى قرنهاى گذشته در برخى از مسائل علوم قرآن جزوه ها کتابها و رساله ها تدوین کردند تااینکه در قرآن هشتم هجرى بدرالدین محمدبن عبدالله الزرکشى (م 794) کتاب گرانمایه[ البرهان فى علوم القرآن] را نگاشت . و تقریبا تمامى بحثهاى مربوط به قرن را آورد.این کتاب تا آن روز جامعترین و مفصل ترین کتابى است که در علوم قرآن نگاشته شده است .اینکه براى آگاه بیشتر خوانندگان ارجمنداز منابع[ علوم قرآن] برخى از آنها را معرفى مى کنیم

البرهان فى علوم القرآن [ البرهان] اولین کتاب جامع در[ علوم قرآن] است . مولف کتاب را در 47 نوع تنظیم کرده و در ضمن آن بسیارى از مباحث مربوط به قرآن را مفصل بحث کرده است .

مثلا در نوع اول ازاسباب نزول و فوایدى که بر شناخت آنهااستوار است سخن گفته و در نوع دوم از مناسبات آیات وارتباط بین آنها و فواید شناخت آن بحث کرده است . در نوع پنجم   پروهشى است پیرامون[ متشابه] و در نوع نهم در شناخت مکى و مدنى بودن سورها بحثى مستوفا آورده است . نوع سیزدهم اختصاص به جمع قرآن دارد. و در نوع بیست و نهم از آداب تلاوت بحث شده است . در نوع سى و چهارم از ناسخ و منسوخ گفتگو شده است . و در نوع سى و ششم در شناخت محکم از متشابه بررسى و کاوشى بعمل آمده است . مولف در بسیارى ازاین بخشها به آثار نگاشته شده و تحقیقات پیشینیان در آن زمینه اشاره مى کند. و در بحث اقوال گوناگون را عرضه کرده به نقد و تحلیل مى پردازد .[البرهان] الحق کتابى است بسیار سودمند و در نوع خود کم نظیر. پژوهشگر پر توان محمدابوالفضل ابراهیم با فراهم آوردن سه نسخه از آن به تحقیق تصحیح و تعلیق آن پرداخته و کتاب را بگونه اى زیبا و شایسته در چهار جلد عرضه کرده است . وى تا آنجا که در توان داشته به منابع مولف مراجعه کرده است و در پانوشتها ضمن ضبط اختلاف نسخه ها گاهى به توضیح هاى لازم پیرامون متن پرداخته است .اعلام متن را در حاشیه به اجمال معرفى کرده و برخى از منابع شرح حال آنها را داده است . در جلداول مقدمه اى آورده است پیرامون شرح حال و آثار و در جلد چهارم مجموعه فهرستهاى فنى قرار گرفته است .

در همینجا و قبل از پرداختن به آثار دیگر یادآورى مى کنیم که تجلیل ازاین آثار و معرفى و عرضه اینها به معناى پذیرش تمامت محتوى و مطالب کتابها نیست ما پیشتر نیز یادآورى کرده ایم که دراین آاثر در حق جریان سالم فرهنگى تشیع که بیشترین آثار را درارتباط با قرآن به وجود آورده ستم روا شده است . در همین کتاب در بخش[ اسباب نزول] این مطلب روشن است بااینهمه و با توجه به این کاستیها این آثار را به خاطرارزشهاى فراوانى که در آنها وجود دارد معرفى مى کنیم.

مولف(البرهان)  بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشى از عالمان پراطلاع واز محققان پرمایه مصر در قرن هشتم هجرى است . وى به سال .745 هجرى در قاهره متولد شد و در همانجا بالید و در محضر عالمان آن دیار دانش اندوخت . زرکشى پس از قاهره براى تکمیل تحصیلات خود به حلب و دمشق هجرت کرد و پس از بهره مندى ازاساتید آن دیار به قاهره بازگشت .او که مردى نیک سیرت متواضع و مهربان بود به اندکى از زندگانى دنیا بسنده کرده بود و در تالیف و تصنیف همتى عظیم داشت . وى پس از سالها کوشش و تلاش و تحقیق و تالیف به سال .794 رخت از جهان بربست . 25

الاتقان فى علوم القرآن (سیوطى)در حسن تالیف بیان رسا و تنظیم دقیق مشهوراست . کتاب وى مفصل ترین و مهمترین کتابى است که در[ علوم القرآن] نوشته   شده است . عبدالرحمن بن عمر عسقلانى کتابى مى نویسد در[ علوم قرآن] با عنوان[ مواقع العلوم من مواقع النجوم] و در آن برخى از مسائل مربوط به علوم قرآن را مى آورد. سیوطى به تهذیب و تکمیل این کتاب مى پردازد و براساس آن کتابى در[ علوم قرآن] مى نگارد در 202 نوع با عنوان[ التحبیر فى علوم التفسیر] پس از نگارش این کتاب[ البرهان] زرکشى را مى بیند و با مطالعه آن کتاب را مى پسندد. آنگاه به تنقیح و تحریر آن پرداخته و با تکیه بر منابع بسیارى[ الاتقان] را مى نویسد که الحق در نوع خود بى نظیراست .

سیوطى در مقدمه ائى که بر کتاب نگاشته است به تفصیل ازانگیزه تالیف[ اتقان] و منابع و مصادر وفصول مطالب آن سخن گفته است . کتاب سیوطى با بحثى پیرامون شناخت[ مکى] و[ مدنى] آغاز شده و درادامه بحث ازاسباب نزول کیفیت نزول محکم و متشابه قواعد لازم براى تفسیر حقیقت و مجاز ناسخ و منسوخ و ... به تفصیل گفتگو شده است و بالاخره کتاب با بحثى پیرامون شرائط مفسر غرائب تفسیر و طبقات مفسران پایان مى پذیرد.این کتاب نیز با تحقیق تصحیح و تعلیق محمدابوالفضل ابراهیم با ویژگیهاى تحقیقى که در کتاب پیشین یاد کردیم در چهار جلد چاپ شده است.

مقدمه مجمع البیان مرحوم امین الاسلام طبرسى در مقدمه اى که بر تفسیر گرانمایه [مجمع البیان] نگاشته اند به اجمال به برخى از مسائل مربوط به علوم قرآن پرداخته انداز قبیل تعداد آیه هاى قرآن یاد کرد تنى چنداز قراء مشهور تبیین معناى تفسیر و تاویل و فرق بین آندو نامهاى قرآن و ... قبل ازامین الاسلام مرحوم شیخ طوسى[ ره] در مقدمه تفسیر گرانقدر[ التبیان] از تحریف قرآن سخن گفته و آن را پندارى باطل تلقى کرده است ََ و پس از آن برخى از مطالب مربوط به علوم قرآن را آورده است .ازاینگونه بحثها در سرآغاز تفاسیر بسیاراست . نمونه بسیار عالى و ژرفى ازاین مباحث را مى توان در مقدمه تفسیر گرانسنگ و نا تمام[ آلاءالرحمن] از علامه پژوهشگر مجتهد و مجاهد خستگى ناپذیر مرحوم شیخ جواد بلاغى دید.ایشان در چندین فصل پیرامون مانند ناپذیرى قرآن جمع قرآن قرائت قرآن مجازهاى قرآن قول به تحریف و نقد آن محکمات قرآن و ... بحث کرده اند.

مناهل العرفان فى علوم القرآن این کتاب که در دو جلد سامان یافته است یکى از آثارارزشمند فرهنگ اسلامى است . مولف ابتداءاز علوم قرآن و شعب آن سخن گفته است پس از آن درباره قرآن در دیدگاههاى مختلف نزول قرآن وحى وانواع و کیفیت آن معجزه واشکالهاى وارده بر آن و پاسخ به آن اشکالها اسباب نزول و مسائل مربوط به آن جمع قرآن قرائات و قراء و بحث هاى مختلف در   این زمینه و مفسران و نقد و بررسى برخى از تفاسیر ترجمه قرآن واحکام آن طرح اقوال و نقد بررسى آنها نسخ محکم و متشابه و ...[مناهل القرآن] تنظیمى نیکو یافته و مطالبى سودمند را در بر گرفته است.

مولف[ متاهل العرفان فى علوم القرآن]  محمد عبدالعظیم زرقانى استاد علوم قرآن و حدیث در دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر. وى از عالمان مصرى است که در دانشگاه الازهر تحصیل کرده و در همان دانشگاه به مقام استادى رسیده است و به سال .1367 در قاهره رخت از جهان بربسته است .

از تحصیلات و زندگانى وى اطلاع زیادى در ست نداریم .اما کتاب مورد گفتگوى وى نشانگر دقت نظر استقلال در تحقیق و آشنائى وسیع وى با اینکه در بخش[ تفسیر و مفسران] اباطیل دیگران را در حق شیعه تکرار کرده واز مجموعه تفاسیراین جریان ناب فرهنگ اسلامى تنهااز یک اثر نام برده که آنهم عملا تفسیر نیست .اما در بحث تحریف بااتکاء به[ مجمع البیان] اتهام تحریف از شیعه را زدوده و آن را به برخى از غالیان نسبت داده است .

 

قرآن دراسلام

علامه طباطبائى  اثر فشرده مختصر دقیق و ارزشمنده قهرمان بزرگ میدان تحقیق و پژوهش و مفسر عالیقدر قرآن علامه طباطبائى است که از دقت نظر و گزیده گوئى والائى برخورداراست . مولف بزرگوار کتاب در مقدمه کوتاهى که بر کتاب نگاشته است چنین مى گوید:

[ کتابى که از نظر خوانندگان مى گذرد از ریشه دارترین مدرک ایین مقدس اسلام گفتگو مى کند و موضوعى که دراین کتاب مورد بحث قرار مى گیرد موقعیت[ قرآن مجید]است در جهان اسلام قرآن چیست ؟ و چه ارزشى میان مسلمانان دارد؟ قرآن کتابى است جهانى و همیشگى قرآن وحیى است آسمانى نه مولود فکر بشرى رابطه قرآن با علوم اوصاف قرآن مجید و در حقیقت مااز موقعیت کتابى بحث مى کنیم که دین بزرگ اسلام بااین که مانند سایرادیان بزرگ جهان گرفتاراختلافات داخلى وانشعابات بسیار مذهبى مى باشد هرگز مسلمانى دراعتبار واحترام و تقدیس آن تردید ندارد و براى اثبات هر مدعائى دراسلام مى تواند بدان چنگ زد].

علامه عالیقدر بجز عناوین یاد شده در بیان گذشته پیرامون محکم و متشابه روش ائمه ( ع ) در محکم و متشابه تاویل ناسخ و منسوخ جرى وانطباق تفسیر و پیدایش و سیر آن طبقات مفسران نمونه اى از تفسیر قرآن به قرآن نزول و قرآن وانتشارش در میان مردم اسباب نزول و ارزیابى روایات شان نزول اهتمام مسلمین درامر قرآن تحریف قرآن طبقات قراء و ... سخن گفته است .

 (قرآن دراسلام)اثرى است بسیار سودمند و خواندنى در علوم قرآن و مسائل مربوط به این کتاب عظیم الاهى .

التمید فى علوم القرآن

محمدهادى معرفت  این کتاب یکى از آثار مفصل و پرمایه اى است که پیرامون علوم قرآن نگاشته شده است و تاکنون سه جلد آن انتشار یافته است .این سه جلد شامل مباحثى است پیرامون وحى نزول قرآن جمع قرآن قرائت قاریان و طبقات قاریان ناسخ و منسوخ تفصیل نمونه هاى آیات منسوخ و نقد و بررسى آنها محکم و متشابه تاویل قرآن نمونه هائى از متشابهات قرآن و بحث پیرامون آنها و ...

کتاب[ التمهید]از پژوهشى وسیع در تحقیقى شایسته برخورداراست در این کتاب به نقل اقوال بررسى آراء نقد و تحلیل گفته ها و یافته هاى دانشمندان توجه ویژه اى شده است . برخورد عالمانه و نقد و تحلیل دقیق آراء به این اثرارزش خاصى بخشیده است . مجموع سه جلد آن شامل تمام بحثهاى معمول در علوم قرآن نیست . گویااین مجموعه جلدهاى دیگرى نیز دارد که امیداست در آینده منتشر شود.

 

مباحث فى علوم القرآن

صبحى صالح  این کتاب یکى از آثار تحقیقى وارزشمندى است که با شیوه علمى و پژوهش ارجمندى نگارش یافته است . آثار صبحى صالح از دقت نظر و سعت اطلاعات منابع زیاد برخورداراست . وى در سامان دادن به این اثر ضمن مراجعه به کهن ترین آثاراز تحقیقات معاصران و نیز مستشرقان غافل نمانده است . در باب اول از قرآن و وحى سخن گفته و در باب دوم از جمع و کتابت قرآن بحث کرده و در ضمن این باب از مصاحف عثمانى و نقطه گذارى در قرآن و مسائل مربوط به آن مطالبى آورده است . و در فصل سوم آن بحثى سودمند دارد پیرامون[ احرف سبعه] و معناى آن و نقد روایات وارده دراین زمینه . باب سوم علوم قرآن است و در باب چهارم از تفسیر آغاز و تطور آن گفتگو شده و با خاتمه اى کتاب پایان یافته است . کتاب صبحى صالح اثرى است ارزشمند و قابل توجه و در نوع خود داراى برجستگیهاى وامتیازهاى فراوان المفسرون التفسیر و محمدحسین ذهبى بحث و بررسى از تفسیر و چگونگى آن آغاز و سیر تحول آن و نیز طبقات مفسرین از مهمترین شاخه هاى علوم قرآن است . مرحوم شهید ثانى مى فرماید: علوم قرآن در سه فن استقرار یافته علم تجوید علم قرائت علم تفسیر علم تجوید علم قرائت علم تفسیر. با گسترش تفسیرنگارى نقد و بررسى آثار مفسران و بحث و بررسى طبقات مفسرین در سده هاى واپسین شاخه اى از علوم قرآن تلقى شده و دراین زمینه آثارى چند فراهم آمد. در میان دانشمندان معاصر 27 نیز این بحث  طور جدى مطرح شده و آثار زیادى دراین موضوع نگاشته شده است از جمله این آثار[ التفسیر والمفسرون] است که اثرى است تحقیقى و سودمند و بهترین کتابى است که بگونه اى مفصل پیرامون تفسیر آغاز و تطور آن و نیز مسلکها و مکتبهاى تفسیرى بحث کرده است . در مقدمه جلداول آن پیرامون تفسیر معناى آن و فرقش با تایل بحث شده است . پس از آن باب اول است در تشریح مرحله اول از مراحل تفسیرى و بحث و بررسى تفسیراصحاب پیامبر و معرفى چهره هاى برجسته تفسیراین عصر. پس از آن بحث از تفسیر عصر تابعین است با همین ویژه گى . باب سوم را به مرحله سوم از سیر تفسیراختصاص داده و آن را عصر تدوین نامیده است و درادامه این فصل از مسلکهاى تفسیرى بحث کرده و منابع تفسیرى نمونه هایى از تفاسیر را معرفى و نقد کرده است .

جلد دوم با بحث و بررسى تفاسیر شیعه مى آغازد و به عنوان مقدمه پیرامون شیعه و نحله هاى گوناگون آن بحث کرده و بحثى کرده و بحثى مفصل و دراز دامن را به[ شیعه امامیه] اختصاص داده است .این بحث حدود دویست صفحه از کتاب را گرفته است که شامل موضع شیعه امامیه در مقابل قرآن گزارشى از عقاید آنها و معرفى چند تفسیر شیعه است .این بخش آمیخته است به غرض ورزى کژاندیشى و تهمت وافتراء جالب است که وى در بخش عقاید شیعه به استناد کتاب پر ماجرا و سرشاراز کذب و افتراء[ الوشیعه] 28 سخن گفته است . در تحلیل تفسیرها نیز موضوعات انتخاب شده مغرضانه و یا دست کم ناآگاهانه است .

بهرحال این کتاب از جهات دیگراثرى است سودمند و مولف براى سامان دادن به آن تحقیق و پژوهش مفصلى را بکار بسته است .این کتاب در دو جلد هزار و صد و سى صفحه اى بارها چاپ و منتشر شده است .

 

البیان فى تفسیرالقرآن

آیه الله خوئى این کتاب به عنوان[ مدخلى] بر تفسیر قرآن نگاشته شده است . مولف خود در مقدمه آن از تصمیم نگارش تفسیر و چگونگى آن سخن گفته واین بحث را بعنوان مقدمه آن تفسیر منعقد کرده است .اما متاسفانه بخاطر چه و چه هاى محیط حوزوى از تفسیر فقط تفسیر سوره حمد نوشته شده است . بنابراین عملااین یک جلد منتشر شده اثرى است در[ علوم قرآن] شامل بحثهاى زیر: [اعجاز قرآن] [ قرائات قرآن] [ تحریف قرآن] [ جمع قرآن] [ حجیه ظواهر قرآن] [ نسخ در قرآن] [اصول تفسیر] [ حدوث و قدم قرآن] و در پایان تفسیر (فاتحه الکتاب)

کتاب در موضوعاتى که طرح شده است از شیوه تحقیقى و نقادى شایان توجهى برخورداراست و در میان آثارى که پیرامون علوم قرآن نگاشته شده است این کتاب از جایگاه رفیع و منزلت والائى بهره منداست .

 

 

پژوهشى درتاریخ قرآن کریم

سیدمحمدباقرحجتى  این اثر یکى از بهترین آثارى است که در علوم قرآن به زبان فارسى نگاشته شده است . کتاب با عناوین واسامى قرآن کریم شروع مى شود و پس از آن وحى و چگونگیهاى آن سخن مى رود نزول قرآن و چگونگیهاى آن بحث بعدى است . بحثهاى آیه و معناى آن شماره و تعداد مدنى و مکنى بدون آن سوره و چگونگیهاى آن دو فصل بعدى کتاب است .

نگارش قرآن جمع و تدوین آن قرائت و قاریان و جمع و تدوین قرآن زمان پیامبر و خلفاء بحثهاى بعدى است . مولف در تمام فصلها با پژوهشى گسترده بحث راادامه داده اقوال و نظریه هاى مختلف را مطرح کرده واستادانه به نقد و تحلیل آنها پرداخته است .

مولف محقق و گرانمایه این اثر سالیان درازى است که به تحقیق تالیف و تدریس علوم قرآن مشغول است . و بجزاین کتاب مقالات 29 دیگرى دراین زمینه منتشر کرده است .

آنچه تا بدینجا آمد گزارشى بود فشرده و گذرااز آثار نگاشته شده پیرامون علوم قرآن آثار قابل توجه و سومند دیگرى دراین زمینه وجود دارد که براى معرفى و گزراش چگونگى آنها مجالى گسترده تر و فرصتى فراختر لازم است 30 .

تعداد مشاهده مقاله: 350