مقدمه اى بر طرح و تدوین دائره المعارف شیعه

بنیاداسلامى طاهر طرحى را براى تدوین دائره المعارف شیعه بسرپرستى دکتر مهدى محقق ارائه کرده واز همه اندیشمندان و محققان اسلامى خواسته است که این بنیاد را دراین امر مهم و ضرورى یارى رسانند.

از آنجا که معرفى این طرح براى حوزه هاى علمیه نقش موثرى در جهت تدوین این اثر عظیم و ضرورى دارد مقدمه آن دراین شماره آورده مى شود.

امیداست فضلا و طلاب حوزه هاى علمیه دعوت این بنیاد رااجابت کنند و باارسال مطالب وارائه طرحها و پیشنهادها در تکمیل آن گام موثرى بردارند
مقدمه
بعدالحمدوالصلوه قال على بن ابى طالب علیه الصلوه والسلام[ : خذوا من کل علم ارواحه و دعوا ظروفه فان العلم کثیر والعمر قصیر].از آنجا که کوتاهى عمر و گسترده بودن دامنه علوم و معارف مراجعه به کتب مختلف و آگاهى اندیشه هااز آن کتب را متعذریا متعسر مى سازد دانشمندان از دیر زمان در صدد بر آمدند که خلاصه و فشرده علوم را در یک جاى گرد آورند و هنگام نیاز بدان مراجعه کنند. دراسلام کتابهاى رسائل اخوان الصفا واحصاءالعلوم فارابى و مفاتیح العلوم خوارزمى و جامع العلوم فخر رازى و مفتاح العلوم سکا و نفائیس الفنون آملى و مفتاح السعاده طاش کپرى زاده و همچنین کتابهاى بسیارى تحت عنوان انموذج العلوم براى این منظور تالیف گردید و کتابهائى مانند تعریفات میرسید شریف جرجانى کشاف اصطلاحات الفنون تهانوى نیز کمک به این هدف مى کرد. کتابهاى صحاح سته اهل تسنن و کتب اربعه شیعه از جهت اشتمال آنها بر موضوعات مختلف دینى و دنیائى نوعى دائره المعارف به شمار مى آیند واز همین روى کتابهائى نظیر شفاى ابن سینا واسفار ملاصدرا را هم مى توان نوعى دائره المعارف فلسفى نامید ولى دائره المعارف به صورت الفبائى که مدخل هاى آن بوسیله متخصصان هر فن نگاشته شده و مبتنى بر آخرین تحقیقات علمى در آن فن باشد نخست در غرب بوجود آمده است .اروپائیان در قرون وسطى به تقلیداز جوامع علمى دانشمندان اسلامى همچون کتاب الحاوى محمد بن زکریاى رازى در طب و کتاب اغراض مابعدالطبیعه بان رشد در فلسفه که ترجمه هاى لاتینى آن در دسترس آنان بود در صدد بر آمدند که براى رفع نیازهاى علمى خود مجموعه هاى مختلفى از علوم و فنون را گرد آورند که همان مقدمه براى نگارش دائره المعارف هائى به معنى امروزى آن شد که شروع آن را مى توان از قرن هیجدهم میلادى یاد کرد. دراین سه قرن دائره المعارف هاى متعددى به زبانهاى انگلیسى و فرانسه و روسى و آلمانى و سایر زبانهاى اروپائى نگاشته گردید که برخى از آنها جنبه عمومى دارند همچون 

دائره المعارف بریتانیکا و دائره المعارف امریکانا و برخى جنبه خصوصى مانند دائره المعارف دین واخلاق و دائره المعارف اسلام .

جهان تشیع هر چند دائره المعارف جامعى همچون بحارالانوار مجلسى - رحمه الله علیه - در دست داشته که فهرست مطالب آن یعنى سفینه البحار مرحوم شیح عباس قمى - رضوان الله علیه - بر بسیارى از کتبى که در صدراین گفتار یاد شد ارجحیت دارد ولى از داشتن دائره المعارفى به معنى امروزى کلمه که براى معلم متعلم و مبتدى و مستکمل سهل التناول باشد محروم بوده و طالبان آگاهى از حقائق شیعه و شناخت بزرگان و دانشمندان و آثار تشیع ناچار بوده که به منابع ناقص که در کشورهاى عربى تالیف گشته همچو دائره المعارف بستانى و دائره المعارف فریدو جدى و یا دائره المعارف هاى فرنگى که نویسندگان آن عنایت و توجهى به شیعه نداشته و حتى برخى مقالات را با عناد و تعصب تحریر کرده اند روى آورند و در نتیجه با سیماى نادرستى از تشیع روبرو گردند .

موسوعات علمى که در دوره قاجار تالیف گشت همچون نامه دانشوران والماثر و الاثار و نظایر آن از جامعیت و نظامى برخوردار نبود که بتوان اطلاق دائره المعارف بر آنها کرد و دائره المعارفها و فرهنگ نامه هایى هم که در نیم قرن اخیر درایران نوشته شد هر چند که مطالب مربوط به ایران آن جوینده را راضى مى کند ولى از جنبه تشیع ضعیف و ناقص است و به هیچ وجه نیازاهل علم و تحقیق را مرتفع نمى سازد.

با توجه به کافى نبودن دائره المعارف و فرهنگ نامه هاى موجود و در دسترس نبودن دائره المعارفى که حاوى شرح حال بزرگان شیعه و معرفى آثار آنان و مشتمل بر عقائد وافکار تشیع باشد و همچنین ضرورت زمانى که همه جهان را متوجه ایران که مرکز تشیع است نموده واینکه بحث و تحقیق درباره مطالب و مفاهیم شیعه و آثار و معالم تشیع به صورت زنده درایران صورت مى گیرد لزوم تالیف و نشر دائره المعارف تشیع را که مبتنى بر آخرین تحقیقات علماى اسلام و دانشمندان جهان باشد نمایان مى سازد. خاصه که در توان هر طالب و دانشجوئى نیست که در تفسیر به تبیان و مجمع البیان و در حدیث به کتب محمدین ثلاثه اوایل واواخر و دراصول به ذریعه و عده و در فقه به نهایه و لمعه و در کلام به آثار و علامه و در فلسفه به آثار صدراو فیض و فیاض و همچنین در سایر علوم جوامع و مطولات مراجعه کند

دامنه مطالب دائره المعارف
دائره المعارف تشیع که ضرورة مى بایداز مشابهات خود ممتاز واز نقیصه هاى دائره المعارفها و فرهنگ نامه هاى دیگر عارى باشد لازم است که مطالب زیرا را در بر داشته باشد:

1 تحلیل و توضیح کلمات اساسى قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و آثارائمه معصومین علیهم السلام بمنظور نشان دادن موضع شیعه براى پایه گذارى جامعه و عقائد واخلاق اسلامى که بوسیله آن سعادت دنیا و آخرت تامین گردد.

2 شرح احوال معصوم علیهم السلام - و شیعیان از صحابه و تابعین و رجال و دانشمندان از فقها واصولیین و مفسران و محدثان و منطقیون و عرفاء و نویسندگان و شعرا و علماى تاریخ و جغرافى و هنرمندان و نیز دانشمندانى که توجه خود را به علوم بحته و محضه معطوف داشته اند.

3 توصیف وارزیابى آثار علمى مهم که در شعب مختلف علوم و فنون از آن دانشمندان باقى مانده اعم ازچاپى و خطى و راهنمائى براى دسترسى به آن و توصیه به طلاب و دانشجویان براى تحقیق واحیاء آثارى که تا کنون به اهل علم معرفى نشده است .

4 توضیح و تحلیل و ریشه یابى افکار و مبانى فقهى و فلسفى و کلامى و عرفانى تشیع و تشریح اصطلاحات علوم و فنونى که بوسیله دانشمندان شیعه توسعه یافته با بیان تحولى که به مرور زمان براى آن اصطلاحات در آثار علما پیدا شده و تفاسیر و تعبیراتى که درباره آنها صورت گرفته است .

5 معرفى آثار وابنیه مهم تاریخى مانند مساجد و مدارس و خانقاه ها و کاروانسراها و آب وانبارها و همچنین اماکن مخصوص عزادارى و ذکر فضائل على علیه السلام و خاندان او مانند حسینیه ها و تکیه ها و نظائر آن .

6 توصیف نهادهاى اجتماعى که در مراکز شهرى براساس قوانین کتاب و سنت واحادیث ائمه اطهار علیهم السلام بنیان گدارى شده همچون دو او ین ادارى و قضائى و سیاسى و نظامى و مانند آن .

وجه تسمیه دائره المعارف به تشیع
اختصاص این دائره المعارف به تشیع بدان معنى نیست که خدمات دانشمندان فرق دیگر به عالم اسلام و تمدن و فرهنگ و علوم اسلامى نادیده گرفته شده بلکه هدف آن است که آن قسمت ازاسلام که کمتر مورد عنایت و توجه قرار گرفته از گوشه هاى فراموشى بیرون آید و به جهان علم عرضه شود: بنابراین این دائره المعارف در حقیقت متمم و مکمل دائره المعارفهاى اسلامى دیگراست که به قسمتهاى دیگراسلام پرداخته اند با وجوداین به مناسبتها و ملابستهاى مختلفى عناین و مدخل هاى غیرشیعى دراین دائره المعارف آورده شده و براى آنکه این خروج از محدوده تحت ضوابطى معین درآید معیارهاى زیر براى آن در نظر گرفته شده است :

1 چون از کلمه شیعه معنى عام آن یعنى[ کل من یتولى علیا واهل بیته] در نظر گرفته شده از فرق مختلف شیعه و عقائداساسى آنان یاد شده است چنانکه دانشمندان بزرگ شیعه همچون نوبختى واشعرى قمى در کتابهاى خود تحت عنوان فرق الشیعه به ذکر آنان پرداخته اند.

2 دانشمندان بزرگ دیگر فرق شیعه همچون فرقه زیدیه واسماعیلیه و آثار و عقایدشان بطوراجمال یاد مى شوند چنانکه دانشمندان شیعه نیز آنان را مورد غفلت قرار نداده اند و بر همین اساس مجلسى - رضوان الله علیه - در بجارالانواراز برخى از آنان یاد و عقائد وافکارشان را نقل کرده و مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى درالذریعه الى تصانیف الشیعه آثار آنان را به نقل از فهرست مجدوع آورده است .

3 دانشمندان اهل تسنن که در نشر مآثر علوى و فضائل و مناقب على بن ابى طالب علیه السلام سهمى بسزا داشته اند و همچون ابن ابى الحدید شارح نهج البلاغه و دانشمندانى مانند نسائى که کتاب خصائص خود را در مناقبت حضرت على علیه السلام وابوجعفراسکافى که المعیار و الموازنه خود را درافضیلت آن حضرت تالیف کرده اند دراین دائره المعارف یاد مى شوند.

4 دانشمندانى که بنحوى ازانحاء نامشان در کتب علمى شیعه آمده در دائره المعارف تشی شیعى نقل شده و یا نظام معتزلى که عقیده او درمورد[ طفره] در کتب فلسفى شیعه دیده مى شود.

5 دانشمندانى که آثارشان مورد رد و نقض دانشمندان شیعه قرار گرفته و یا آنان که با شیعه مناقضات و مناظراتى داشته اند معرفى مى شوند مانند عبدالجبار معتزلى که قسمت امامت ازکتاب المغنى او بوسیله سید مرتضى علم الهدى در کتاب الشافى فى الامامه مورد نقضى قرار گرفته است و یا فخرالدین رازى که کتاب المحصل او را خواجه نصیرالدین طوسى تلخیص و نقد کرده است .

6 شاعران و نویسندگان غیرشیعى ایرانى و عرب که قلم خود را به خدمت بیان فضائل حضرت على علیه السلام و خاندان عصمت و طهارت و مدح منقبت آنان گرفته اند دراین کتاب یاد مى شوند واین شیوه مرضیه اى است که مرحوم علامه امینى نیز پسندیده و در کتاب نفیس لغدیر بکار برده است .

7 در بیان و توضیح معانى و مفاهیم قرآنى هر چند تکیه بر تفاسیر شیعه بوده است ولى آثار مفسران و قرآن شناسان معروف همچون کشاف زمخشرى والانقان فى علوم القرآن جلال الدین عبدالرحمن سیوطى نادیده گرفته نشده است .

8 دربیان مفاهیم واصطلاحات فقهى واصولى و فلسفى و کلامى و عرفانى هر چند منابع شیعى اصل قرار داده شده ولى از جهت آنکه تطبیق و مقایسه اى هم صورت گرفته باشد اشاره به عقائد دانشمندان دیگر شده است واین روشى بوده است که به همه دانشمندان شیعه در کتابها و آثار خود بدان توجه کرده اند.

9 متون و شروح درسى حوزه هاى علمیه تشیع که بوسیله دانشمندان اهل سنت نوشته شده همچون سیوطى و معنى و مطول و همچنین قاموس فیروزآبادى و وفیات الاعیان ابن خلکان و معجم البلدان یاقوت حموى در دائره المعارف یاد مى شود.

10 11 چون ائمه شیعه - علیهم السلام - و بزرگان تشیع در طى حوادث تاریخى و زندگى سیاسى و مذهبى خود با مخالفانى روبرو بوده اند براى آنکه آن حوادث و برخوردها کاملا روشن تر و چهره سیاسى و مذهبى ائمه و بزرگان شیعه نمایان تر گردد نام آن مخالفان دراین دائره المعارف دیده مى شود.

12 در مواردى که تفسیر و توجیه مطالب دینى و باین اصطلاحات علمى نزد همه مسلمانان اعم از شیعى و غیر شیعى یکسان بوده واختلافى وجود نداشته است منابع معتبرى که بوسیله دانشمندان غیر شیعى نوشته شده نیزاستفاده شده است .

عناوین مقالات
دراین جزوه عناوین مقالات که از آنها تعبیر به مدخل مى شود به ترتیب حروف الفبائى آورده شده است تا چهارچوب نخستین کار واولین دورنماى دائره المعارف مشخص و معین گردد.این مدخل ها صورت نهائى دائره المعارف را نشان نمى دهد بلکه بر حسب تعیین حجم دائره المعارف و اشاراتى که از طرف علما واستادان فن به ما خواهد رسید جرح و تعدیل هائى در آنها صورت خواهد گرفت . با تقدیم این جزوه به خوانندگان گرامى چند فایده در نظر گرفته شده است : یکى آنکه علما و دانشمندان با ملاحظه این مدخل ها مى توانند عناوین را که از نظر تهیه کنندگان این جزوه مغفول مانده و حائزاهمیت است به آن اضافه کنند و براى ما ارسال دارند دیگر آنکه اگر کسانى درباره هر یک از عناوین سابقه کار و یا مدارک لازم را براى کار دراختیار دارند و یا خود را آماده براى تحقیق درباره هر یک از آن عناوین مى بینند به مااطلاع دهند تااگر تحریر آن مقالات به دیگران واگذار نشده از آنان استفاده شود و فایده سوم آن که کسانى که درباره برخى از عناوین اطلاعات و یا منابعى خاص دراختیار دارند ما را مطلع سازند تااز آن منابع با ذکر نام اطلاع دهنده استفاده شود.

گنجینه منابع واطلاعات
عناوین مقالات واطلاعات درباره منابع آنها در کتابخانه دائره المعارف تشیع نگهدارى مى شود و نیز مراجع و منابع درجه اول شیعه و همچنین ماخذ و مدارک عمومى درباره اسلام در کتابخانه دائره المعارف وجود دارد تا تهیه کنندگان مقالات بتواننداز آنها استفاده کنند. در طى جریان تحریر دائره المعارف کتابها و مقالاتى که به زبانهاى مختلف درباره شیعه و تشیع نوشته شده براى کتابخانه تهیه مى شود و در صورت نایاب بودن فیلم و یا عکس از آنها براى کتابخانه گرفته خواهد شد.

همچنین هویت نامه اى از نسخ خطى مربوط به تشیع که در کتابخانه هاى دنیا موجوداست در کتابخانه ضبط مى شود تا در موقع لزوم فیلم و عکس از آنها تهیه گردد. برگه هاى اساسى عناوین مقالات در دفتر دائره المعارف براى همیشه نگهدارى مى شود و منابع و ماخذ تازه درباره تحقیق آنها به آنهااضافه مى گردد تا آنکه آن برگه هاى مرجعى باشد براى کسانى که مى خواهند کتاب و یا مقاله اى درباره هریک از آن موضوعات بنویسند و نیز کسانى که کتاب و یا منابع مکتوبى دراختیار دارند که کمک به پربارتر ساختن دائره المعارف و یا غنى تر ساختن گنجینه منابع کتابخانه و عناوین مقالات مى کند ما را مستحضر خواهند ساخت که با نام خود آنان درجاى خود ضبط و به موقع خوداز آنها استفاده شود.

تدوین و تحریر دائره المعارف
مقالات علمى دائره المعارف بوسیله استادان و دانشمندانى که به عنوان مسوول علوم مختلف انتخاب شده اند تهیه و تالیف مى شود.این مسوولان هر یک در علمى تبحر دارندو داراى تالیفاتى هستند که نشان دهنده ذوق سلیم و حسن انتخاب و توانائى آنان بر تلفیق و تالیف است . هر یک از آنان مى تواننداز دانشمندان مختلف در تحریر مقالات هر فن استمداد جویند و سبب خود آن مقالات را بررسى کرده تا منطبق با دستورالعمل یکنواخت دائره المعارف از نظر رسم الخط و آئین نگارش و کمیت و کیفیت و ذکر منابع واستنتاج درس باشد و پس از آن مقالات به ویراستاران تسلیم مى شود و آنان براى بار دوم به بررسى مقالات وانطباق آن با دستورالعمل یاد شده مى پردازند و در صورت لزوم مطالب را با منابع و ماخذ مربوط تطبیق مى دهند و صورت نهائى آن را به سرپرست دائره المعارف تسلیم مى کنند واجازه نهائى چاپ مقالات از طرف او با ذکر نام نویسنده مقاله صادر مى گردد. صورت نهائى مقاله باید نشان دهد که نویسنده آن استفراغ وسع واستقراء کامل نموده و به همه مراجع و منابع موجود که کمک به کامل شدن مقاله مى کند تا آنجا که ممکن بوده مراجعه کرده و نیز آشکار سازد که منابع موردارزیابى قرار گرفته و نظم زمانى و منطقى در آنها رعایت شد و نتیجه اجتهاد نویسنده براساس مقدمات معتبر نهاده شده است .

حجم دائره المعارف
هنگام شروع کار حجم دائره المعارف سه هزار صفحه حدود یک میلیون و نیم کلمه پیش بینى شده بود که حدود شش سال مقالات آن آماده براى چاپ گردد ولى طى گردآورى عنوان هاى مقالات این نتیجه بدست آمده که دامنه مطالب چنان وسیع است که اگر حق مطلب ادا شوداین دائره المعارف مى باید حداقل ده مجلد هزار صفحه اى باشد هر چند که فضائل حضرت على علیه السلام و خاندان او و خدمات دوستداران و پیروان او به دنیاى علم و عالم انسانیت چنان گسترده و نامحدوداست که در تنگناى صفحات و مجلدات نمى گنجد وامر چنان است که رسول خدا - صلى الله علیه و آله و سلم فرمود[ :لوان الغیاض اقلام والبحر مداد والجن حساب والانس کتاب مااحصوا فضائل على بن ابى طالب] .

کتاب فضل ترا آب بحر کافى نیست که تر کنم سرانگشت و صفحه بشمارم
از خوانندگان ارجمنداستدعا مى شود که ما را دراین امر عظیم دینى و علمى و فرهنگى تشویق و راهنمائى کنند و مساعدت هاى معنوى و علمى وارشادهاى صورى و فنى خود رااز ما دریغ ندارند. واز خداوند کریم خواهانیم که موجبات و وسائل آماده ساختن این مجموعه علمى که معرف هویت انسانى و فرهنگى شیعیان و دوستداران مولاى متقیان حضرت على - علیه السلام است فراهم سازد و هرگونه مانعى را در تحقق این هدف مقدس از پیش پاى ما بر دارد.

و ما توفیقى الابالله