دختران روستایی، تولید کنندگان گمنام

موسى رحیمى

قرص آفتاب در پهنه آسمان ظاهر نشده است. او از پنجره به روستا نگاه مى کند. کار خانه شروع مى شود. شیر گاو و گوسفند دوشیده شده, نان تازه اى در تنور مى پزد, همگام با مردان به مزرعه مى رود. در کاشت, داشت و برداشت محصول در تلاش است, و هنگامى که غروب از دشت و کوه به روستا برمى گردد, باز هم پختن غذا, نظافت خانه و سپس در فراغتى در انتهاى شب به بافتن فرش و گلیم مشغول مى شود. این داستان تلاشگر خستگى ناپذیر روستاست. او دختر روستایى است.
روستا کانون تولید است. زنان روستایى محور اصلى چرخ تولید و سازندگى روستا هستند و دختران روستایى گمنامان تولید در عرصه هاى روستا مى باشند. اینان از کودکى به فعالیت تولیدى و خدماتى مى پردازند, در نوجوانى نقش مهمى در تولید کشاورزى دارند, و در جوانى حتى در تصمیم گیرى تولید موثر هستند. توجه به نقش و اثر بخشى این قشر کم توقع و پرکار در بخشهاى تولیدى روستا, ما را به ارائه رهیافتهاى نو در برنامه ریزى واقع گرایانه براى دختران و زنان روستایى رهنمون مى کند.
در حال حاضر حدود 70 درصد از جمعیت 24 میلیون نفرى روستا جوان هستند و حدود 7 میلیون از آنها را دختران روستایى تشکیل مى دهند. جهادسازندگى با توجه به هدفهاى خطیر خود براى توسعه روستایى کشور, ضرورت مشارکت اجتماعى زنان و دختران روستایى را مورد توجه قرار داده است. این بود که نخستین همایش علمى براى تواناسازى این قشر را در سنندج برگزار کرد و در مدت سه روز (26 ـ 28 مردادماه 1376), نتایج مطلوبى حاصل شد. این همایش با همکارى صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) برگزار شد.

دختران روستایى و توسعه
دختران روستایى مادران فردا و مربیان آینده ساز جامعه هستند. این قشر از جمعیت جوان به طور مستقیم و غیر مستقیم در فعالیتهاى تولیدى و خدماتى اشتغال دارند. بنابراین مشارکت فعالتر آنها, شاخص مهمى براى رسیدن به توسعه روستایى است. خانم یوکین ما, نماینده صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در مراسم گشایش سمینار با اشاره به تلاش جهادسازندگى براى آموزش زنان و دختران براى توسعه مى گوید: ((دختران و زنان روستایى در فعالیتهاى گوناگون تولیدى مشارکت دارند. آنان در تهیه غذا, تغذیه و بهبود کشاورزى فعالیت چشمگیرى دارند.)) وى ادامه مى دهد: ((فعالیتهاى دختران روستایى در توسعه اقتصادى روستا بسیار اهمیت دارد اما این قشر, از زمان تولد, برخوردارى از امکانات بهداشتى و تغذیه, آموزش مورد تبعیض قرار مى گیرند, غافل از اینکه این قشر نیمى از جوانان جامعه هستند.))
آقاى اسحاق حسینى, معاون وزیر جهادسازندگى با بیان اهمیت این همایش اظهار مى دارد: ((نقش و اهمیت مشارکت دختران روستایى در برنامه هاى توسعه بر کسى پوشیده نیست, باید براى آینده این قشر برنامه ریزى کرد.)) معاون ترویج و مشارکت مردمى جهادسازندگى مى افزاید: ((باید نیازهاى دختران روستایى را سنجید, مشکلات آنها را بررسى کرد و براى آینده آنها برنامه داشته باشیم, بویژه براى سالهاى 1400 به بعد که پایه گذارى تمدن بزرگ اسلامى است.)) دختران روستایى از کودکى تا جوانى در عرصه هاى تولید روستا شرکت مى کنند, در مزرعه, و در مراحل کاشت, داشت و برداشت مى توان ارزش افزوده آنها را مشاهده کرد. همچنین در پرورش دام و طیور, تهیه و نگهدارى مواد غذایى شانه به شانه مادران و مردان روستا به تلاش مشغولند. اینان با دست هنر و خلاقیت صنعتى بسیارى از آثار هنرى و دستى را به بازار عرضه مى کنند.
محمدانور جهانبخشیان, از کارشناسان جهادسازندگى استان کردستان در این باره مى گوید: ((دختر روستایى به محض پیدایش نخستین نشانه هاى رشد جسمى و عقلانى مشغول به کار مى شود و چون به دنبال جایگاه خود در خانواده است در بیشتر فعالیتهاى کشاورزى و خانه دارى نقش فعال دارد.))
جمیل گل محمد, یکى دیگر از کارشناسان ترویج در این همایش, با بیان جایگاه مهم دختران در توسعه روستایى مى گوید: ((کشور ما در حال تجربه اى بس خطیر و حساس است و در حال گذار به سوى توسعه کامل اقتصادى, اجتماعى و فرهنگى هستیم. براى رسیدن به هدفهاى توسعه کشور باید منابع انسانى را توسعه داد و توانمند کرد. تواناسازى دختران روستایى یکى از راههاى تجهیز نیروى انسانى در توسعه کشور است.))
آنچه از سخنان کارشناسان در همایش مى توان گفت این است که زنان جوان و دختران روستایى ستون اصلى توسعه روستایى هستند و نقش کلیدى آنها در توسعه اقتصادى کشور بر کسى پوشیده نیست. اما همین نیروهاى فعال و خلاق, مورد بى توجهى قرار گرفته اند, از آموزشهاى رسمى بهره کمترى دارند, بار فقر و بى سوادى را به دوش مى کشند, موانع زیادى براى مشارکت بیشتر آنها در روستا وجود دارد و شرایط مناسب رشد شخصیت و خلاقیت در آنها کمتر به چشم مى خورد. بنابراین باید براى تواناسازى این منبع انسانى توسعه در کشور سرمایه گذارى کرد و سرمایه گذارى انسانى و آموزشى فقط سرمایه گذارى براى دختران روستایى امروز نیست بلکه سرمایه گذارى براى آینده جامعه است.

گره هاى مشکلات بر تار و پود زندگى دختران
مشارکت, رمز حیات اجتماعى است و شاخص مهمى براى توسعه انسانى است. جامعه اى توسعه یافته است که تمامى نیروهاى فعال در فعالیتهاى گوناگون شرکت کنند و نقش و جایگاه خود را در نظام توسعه کشور بشناسند. دختران روستایى به صورت انفرادى در افزایش درآمد خانواده و جامعه روستایى نقش حیاتى دارند, اما هنوز مشکلاتى حرکت آنها را کند کرده است.
خانم یوکین ما در باره موانع فرهنگى روستایى در جلوگیرى از مشارکت مى گوید: ((هنوز تبعیضهایى میان پسر و دختر در روستا وجود دارد و حقوق و دستمزد این قشر نامشخص است. در محیط روستا تفاوتهاى دختر و پسر زیاد است و پسر در اولویت اول است.))
دختران روستایى بخش مهمى از ساختار جوانان کشور هستند, اما نقش تولیدى و توسعه اى آنها از طرف خانواده و جامعه مورد توجه جدى قرار نگرفته است. آقاى دکتر مهرداد فرزین فر, جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگى مى گوید: ((هنوز اطلاعات صحیح و دقیقى براى طبقه بندى جنسیتى ((دختران روستایى)) شاغل کشور وجود ندارد. این به علت توجه نکردن به نقش این گروه فعال و گمنام است.))
دختران, آسیب پذیرترین اعضاى هر جامعه هستند و اغلب از ارزشهاى اجتماعى پسران برخوردار نبوده و قرنهاست که از تبعیض و آداب و رسوم غلط نسبت به خود رنج مى برند. آقاى حسینى نیا از پژوهشگران جهادسازندگى, با اشاره به تفکرات غلط در مورد مشارکت دختران روستایى مى گوید: ((با وجود اینکه دختران روستایى از توان بالقوه بالایى برخوردارند و نقشهاى فراوان و مضاعفى در خانواده ایفا مى کنند, اما مورد تبعیضهاى خاص قرار گرفته و به سبب موانع اجتماعى و فرهنگى از جمله فرهنگ, مردسالارى, ترجیح پسران در حاشیه جامعه به سر مى برند و میزان خدمات ارائه شده به آنها از جمله آموزش, بهداشت و تغذیه در سطح پایینى قرار دارد.))
محمدانور جهانبخشیان در باره مانعهاى مشارکت دختران روستایى مى گوید: ((دسترسى زنان و دختران به منابع اعتبارى بسیار کم بوده و فرصتهاى شغلى کمترى براى این تولیدکنندگان روستایى وجود دارد و در تصمیم گیریهاى تولیدى روستا دخالت ندارند یا حق مشارکت به آنها داده نمى شود.))
نبودن معلم و مروج زن در مناطق روستایى براى آموزش دختران روستایى مانع دیگرى براى توانا ساختن فکرى و اجتماعى دختران روستایى است. آقاى گل محمدى در این مورد مى گوید: ((اشتغال به تحصیل دختران روستایى از سطوح پایین به بالا بسیار کم مى شود. فقدان مدارس راهنمایى و دبیرستان دخترانه, دورى از مراکز شهرى, کمى درآمد خانواده ها, توجه بیشتر به پسران در تحصیل باعث شده که دختران روستایى محرومیت بیشترى از آموزشهاى رسمى داشته باشند. تحقیقها نشان مى دهد که پسران در روستا ده برابر بیشتر از دختران به مدرسه مى روند. نبود آموزشهاى رسمى مانع اصلى رشد اجتماعى و مشارکت دختران روستایى است.))
به طور کلى آنچه از سخنان کارشناسان در همایش برداشت مى شود این است که هنوز در کشور ما مانعهاى جدى فردى (ناباورى و خودکم بینى), فرهنگى (مردسالارى), اجتماعى (عدم آموزشهاى رسمى) و اقتصادى براى مشارکت فعال دختران روستایى در توسعه کشور وجود دارد و باید این مانعها را برداشت تا از توانمندى این جمعیت خلاق و سخت کوش به طور بهینه بهره گرفت.

تواناسازى, گام اول توسعه
اسلام دین انسان ساز و کاملى براى جنبه هاى گوناگون زندگى بشرى است. از صدر اسلام تا کنون برنامه هاى جامع و دقیقى براى تواناسازى انسان دارد و به رفع تبعیضها و بى عدالتیهاى اجتماعى و فرهنگى پرداخته است. در حیطه نظرى و علمى در سال 1375 یونیسف کنفرانسى براى بررسى و تواناسازى نوجوانان و جوانان تشکیل داد. در این کنفرانس نوجوانان و جوانان را سرمایه هاى حقیقى هر کشور معرفى کردند و تواناسازى آنان را به عنوان بهترین شیوه تجهیز منابع جامعه به سوى رشد و توسعه دانستند. بنابراین, این قشر بالنده را باید به عنوان بهترین تولیدکننده در جامعه مبتنى بر تعاون و مشارکت تربیت شوند. نماینده یونیسف در همایش تواناسازى دختران روستایى مى گوید: ((براى توانا ساختن دختران روستایى در مشارکت اجتماعى باید مشکلات آنها را بررسى کرد, نیازهاى این قشر را شناخت, خدمات رسانى به آنها را آغاز کرد.)) وى در پایان مى افزاید: ((من امیدوارم برگزارى این همایش علمى بتواند, توجه به دختران روستایى را اولویت بخشد و سازمانهاى جهادسازندگى, آموزش و پرورش و کشاورزى با همکارى بتوانند به هدفهاى توسعه انسانى در روستا دست یابند.))
آقاى اسحاق حسینى براى رفع مشکلات دختران روستایى در کشور اظهار مى دارد: ((ما روستاهاى بدون فقر و تبعیض مى خواهیم, در این مکان دختران مهمترین نقش را در سازندگى روستا دارند. تواناسازى دختران روستایى را باید توجه به اعتقادات اسلامى انجام دهیم, به آموزشهاى رسمى و غیر رسمى در روستا توجه جدى شود. ما باید براى انسانهاى آینده و نسل بعد از خود, شرایط مناسبى فراهم کنیم. کلید آینده سازى کشور در برنامه ریزى براى زنان است و حفظ کیان خانواده به تواناسازى دختران و زنان وابسته است.))
سهم مشارکت دختران روستایى به میزان انگیزه و خلاقیت آنها براى مشارکت وابسته است. آقاى مهندس سعید آروندى, آموزش خلاقیت را گام اساسى براى شکوفایى استعدادهاى دختران روستایى مى داند و مى گوید: ((رشد خلاقیت دختران روستایى مى تواند میزان فعالیتهاى اجتماعى و تولیدى آنها را ارتقإ دهد و تحرک بیشترى به دختران روستایى دهد تا فعالیتها را بهینه انجام دهند, همچنین حس همکارى و روحیه تعاون با آموزش خلاقیت توسعه مى یابد.))
مهندس آروندى ادامه مى دهد: ((آموزش خلاقیت در دنیا سابقه دیرینه دارد, اما در کشور ما هنوز توجهى نمى شود. با آموزش خلاقیت به دختران روستایى, آنان نگرش جدیدى به محیط و فعالیتهاى اجتماعى در روستا پیدا مى کنند, در واقع آموزش خلاقیت فرد را براى مشارکت فعالانه آماده مى کند.))
آقاى آیت اللهى, یکى دیگر از سخنرانان در پایان همایش با بیان اینکه باید ویژگیها و نیازهاى دختران روستایى را شناخت مى گوید: ((خط مشى اصولى براى مشارکت بیشتر دختران روستایى به سه صورت زیر است: 1ـ ایجاد تشکلهاى شغلى مانند قالیبافان, دانشآموزان 2ـ ایجاد شوراهاى عام و شوراهاى خاص (مانند شوراى محلى هلال احمر و کمیته هاى وابسته 3ـ ایجاد تعاونیهاى تولیدى مانند شبکه هاى تولیدى دختران و زنان روستایى 4ـ آموزش و ترویج ویژه دختران روستایى.
آنچه در این سمینار براى رفع مشکلات دختران روستایى مطرح شد, نشان مى دهد که ابتدا باید ویژگیهاى فرهنگى, اجتماعى مناطق روستایى را شناخت, تفکرهاى غلط را به کمک رسانه ها از چهره روستا زدود, تبعیضها از بین برود و سازمانهاى دولتى و غیر دولتى در برنامه ریزى توسعه روستایى همکارى کامل داشته باشند.
و براى پیشبرد مشارکت اجتماعى دختران روستایى باید اعتبارات ویژه اى در اختیار زنان و دختران قرار داد.
در روز پایانى همایش, کمیته هاى تخصصى تعیین شد و کارگاه آموزشى براى کارشناسان امور زنان جهاد سازندگى تشکیل شد. همچنین نمایشگاه جنبى از فعالیتهاى تولید و صنایع دستى زنان روستایى بر پا شده بود. همایش با امید به دستیابى به اهداف توسعه روستایى و توجه بیشتر به پایان تمام رنجهاى دختران روستایى و مشارکت بیشتر آنان به پایان رسید. هر چند که این همایش آغازى براى توجه به دختران روستایى بود.