اهمیت و جایگاه عاقبت به خیرى در اسلام

اهمّیت و جایگاه عاقبت بخیرى در اسلام‏ حجةالاسلام سید جواد حسینى انسانها به چهار دسته تقسیم مى‏شوند: 1- کسانى که از اوّل تا آخر عمر خوب و در مسیر صحیح بوده‏اند، این گونه افراد کمند و بارزترین مصداق آن‏ها انبیاء، امامان و اولیاء الهى هستند. این گروه یقیناً عاقبت بخیر هستند و هیچگونه جاى بحث ندارد هر چند خود این گروه نسبت به آینده خویش نگران و ترسان هستند. 2- کسانى که از اوّل عمر تا پایان بَدو شرّ بوده‏اند، و لحظه‏اى در مقابل فرامین الهى سر تعظیم فرود نیاوردند.این گروه در عاقبت به شرّشان شکّى نیست و این گروه نیز مورد بحث نیست. 3- گروه سوّم انسان‏هایى هستند که در اوائل زندگى اهل خیر و نیکى و در مسیر هدایت هستند ولى بر اثر عدم تسلّط هواهاى نفسانى و پاکیزه شدن از صفات رذیله، کم کم به انحراف کشیده شده و سرانجام عارى از ایمان و در حال ارتداد و کفر از دنیا رفته، این گونه افراد را مى‏گوییم افرادى که عاقبت به شر شده‏اند. این گروه به عنوان درس عبرت محل بحث و اشاره خواهد بود و در قرآن آیات فراوانى داریم به این مضمون که «آمنوا ثم کفروا». 4- گروهى در اوائل زندگى بر اثر غفلت و نادانى دچار گناه و انحرافات هستند ولى با گذشت زمان و رشد عقلى آرام، آرام در مسیر صحیح قرار گرفته و سرانجام باایمان کامل و کوله بارى از اعمال صالح و توبه قبول شده از دنیا مى‏روند، این گروه را عاقبت بخیر مى‏نامیم و بحث اصلى این مقال نیز درباره همین گروه خواهد بود. مقصود از عاقبت به خیرى‏ عمر انسان مجموع لحظات است و یکى از آن لحظات همان لحظه آخر و پایانى عمر انسان است. انسان باید تلاش کند که در آن لحظه در حالى باشد که داراى ایمان کامل و توبه مقبوله باشد و اگر ذرّه‏اى کوتاهى و بى مبالاتى کند امکان دارد در همان لحظه شیطان ایمان را از انسان بگیرد و خداى ناکرده دلبسته به غیر خدا باشد. اهمّیت عاقبت به خیرى‏ الف: قرآن‏ آیات متعددى از قرآن بر این امر تأکید دارد که مردم تلاش کنید مسلمان و عاقبت به خیر از دنیا بروید که به نمونه‏هایى اشاره مى‏شود. 1- وصیّت خداوند خداوند متعال مؤمنان را این گونه توصیه مى‏کند: «یا ایّها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه حقّ تقاته و لاتموتنّ الّا و انتم مسلمون؛(1) اى کسانى که ایمان آورده‏اید! آن گونه که حق تقوا و پرهیزکارى است تقواى الهى داشته باشید، و از دنیا نروید، مگر این که مسلمان باشید (تلاش کنید تا پایان عمر گوهر ایمان را حفظ کنید.)» 2- وصیّت ابراهیم به فرزندان‏ «و وصّى بها ابراهیم بنیه و یعقوب یا بنىّ انّ اللّه اصطفى لکم الدّین فلا تموتنّ الّا و انتم مسلمون؛(2) و ابراهیم و یعقوب(در واپسین لحظات عمر) فرزندان خود را به این آیین، وصیّت کردند(و هر کدام به فرزندان خود گفتند) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را براى شما برگزیده، و شما جز به آیین اسلام (تسلیم در برابر فرمان خدا) از دنیا نروید.(تسلیم الهى بودن همان عاقبت به خیرى است.)» تسلیم امر الهى بودن در هر زمانى متدین به دین الهى آن زمان بودن است و در این زمان عاقبت به خیرى به این است که انسان واقعاً مسلمان و در حال داشتن دین اسلام و ایمان عمیق به اصول و ارکان آن از دنیا برود. 3- درخواست راسخان در علم عاقبت به‏خیرى‏ «الرّاسخون فى العلم آمنّا به...ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمةً انّک انت الوهّاب؛(3) راسخان در علم مى‏گویند: «ما به آن (قرآن) ایمان آوردیم...پروردگارا! دلهایمان را، بعد از آنکه ما را هدایت کردى (از راه حق) منحرف مگردان و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده‏اى». آیه فوق نکات مهمى در رابطه با عاقبت به خیرى دارد: 1- راسخان علم با آن عظمت مواظب روح و دل خود هستند (رّبنا لاتزغ قلوبنا). 2- در خط قرار گرفتن و هدایت شدن مهم است ولى مهم‏تر آن است که انسان از خط خارج نشود و تا آخر خط بماند. 3- از خطر سوء عاقبت روح و دل نباید غافل شد و همیشه در این زمینه از خداوند باید استمداد جُست. 4- وقتى راسخان در علم از عاقبت به خیرى ترس داشته باشند تکلیف دیگران مشخص است که چه قدر باید براى عاقبت به خیرى تلاش نمایند. 4 - «...ربّنا آتنا فى الدّنیا حسنة و فى الآخرة حسنة و قنا عذاب النّار؛(4) و بعضى مى‏گویند: پروردگارا! به ما در دنیا «نیکى» عطا کن، و در آخرت نیز «نیکى» مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگهدار». در روایات آمده که رضایت الهى، بهشت، حورالعین حسنات آخرتند و حسنات دنیا علم و عبادت، اخلاق و توسعه در معاش و همسر نیک مى‏باشند.(5) از جمله امام صادق (ع) در تفسیر آیه فوق فرمود: «رضوان اللّه و الجّنة فى الآخرة و السّعة فى المعاش و حسن الخلق فى الدّنیا؛(6) خشنودى خدا و بهشت در آخرت (حسنه است) و توسعه در معاش و خوش خلقى در دنیا (حسنه) مى‏باشد.» ب: روایات‏ روایات فراونى دلالت بر اهمّیت عاقبت به خیرى دارند که ما فقط به چند نمونه بسنده مى‏کنیم. 1- از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «انّ العبد لیعمل عمل اهل النّار و انّه من اهل الجنّة و انّه لیعمل عمل اهل الجنّة و انّه من اهل النّار، و انما الاعمال بالخواتیم؛(7) براستى بنده عمل جهنمیان را انجام مى‏دهد در حالى که خود اهل بهشت است و براستى بنده عمل بهشتیان را انجام مى‏دهد در حالى که خود اهل آتش است (سرّ این مطلب این است) که میزان در اعمال فقط به پایان آن است (که در آخرین روزها چگونه رفتار مى‏کند).» نمونه جالب مصداق این حدیث، هارون است. مورخان نوشته‏اند: روزى هارون به دیدار «فضیل بن عیاض» یکى از مردان وارسته و آراسته و آزاده آن روز، رفت، فضیل با سخنان درشت به انتقاد از اعمال نارواى او پرداخت و وى را از عذاب الهى که در انتظار ستمگران است بیم داد هارون وقتى این نصایح را شنید به قدرى گریست که از هوش رفت! و چون به هوش آمد، از فضیل خواست دوباره او را موعظه نماید. چندین بار نصایح فضیل و به دنبال آن بیهوشى هارون تکرار گردید،سپس هارون هزار دینار به او داد تا در موارد لزوم مصرف نماید.»(8) این عمل بارزترین مصداق عمل بهشتى است ولى خود هارون بر اثر ظلم بى شمار و به شهادت رساندن امام هفتم موسى بن جعفر(ع) مستحق جهنّم است. مى‏و مستورى و مستى همه بر عاقبت است‏ کس ندانست که آخر به چه حالت برود گِرَوى آخر عمر از مى معشوق بگیر حیف ایّام که یک سر به بطالت برود 2- غصّه على(ع) عاقبت به خیرى است‏ پیامبراعظم(ص) بعد از ایراد خطبه شعبانیه در پایان آن شروع کرد به گریه، على(ع) عرض کرد: اى رسول خدا(ص) چرا گریه مى‏کنى؟ فرمود: یا على! گریه‏ام براى آن چیزى است که در این ماه (ماه رمضان) بر تو وارد مى‏شود گویا مى‏بینم که براى پروردگارت نماز مى‏خوانى در حالى که شقى‏ترین انسان و شقى‏تر از پى کننده ناقه ثمود، برانگیخته مى‏شود پس ضربتى بر پیشانى تو وارد مى‏سازد که بر اثر آن محاسنت (با خون) خضاب مى‏شود، قال امیرالمؤمنین: فقلت یا رسول اللّه و ذلک فى سلامةٍ من دینى؟ فقال: فى سلامةٍ من دینک؛ امیرمؤمنان مى‏گوید، گفتم: اى رسول خدا این (شهادت) در حال سالم بودن دینم(و مسلمان بودنم) است، فرمود: (بلى) در حال سلامت دینت خواهد بود.»(9) توجّه داریم در کار معصومى همچون على(ع) تعارف وجود ندارد، آن حضرت نپرسید، چگونه، در کجا و در چه زمانى به شهادت مى‏رسم، بلکه غصّه اصلى حضرت این بود که مسلمان از دنیا مى‏رود یا نه؟ از این مى‏فهمیم که تا آخر مسلمان باقى ماندن و دین و ایمان را حفظ نمودن کارى است کارستان، و عملى است بسیار دشوار. در ذیل نامه به مالک اشتر على(ع) مى‏فرماید: «و ان یختم لى ولک بالسّعادة و الشّهادة؛(10) و اینکه پایان عمر من و تو را به شهادت و سعادت ختم فرماید.» 3- خیر انسان در عاقبت به خیرى است‏ پیامبراکرم(ص) فرمود: «اذا اراد اللّه بعبدٍ خیراً طهّره قبل موته قیل ما طهوره العبد؟ قال: عملٌ صالح یلهمه ایّاه حتّى یقبضه علیه؛(11) هرگاه خداوند نسبت به بنده‏اى اراده خیر کند او را پیش از مرگ پاک و پاکیزه مى‏کند. گفته شد چگونه بنده را پاک مى‏کند؟ فرمود: عمل صالحى به او الهام مى‏کند (که او بر آن مداومت کند) تا زمانى که از دنیا برود.» در تعبیر دیگر آمده است که حضرت فرمود: «اذا اراد اللّه بعبدٍ خیراً عمله قیل ما عمله؟ قال یفتح له عملاً صالحاً قبل موته ثمّ یقبضه علیه؛(12) هرگاه خداوند به بنده‏اى اراده خیر کند عمل صالح به او الهام مى‏کند قبل از مرگش سپس بر همان عمل قبض روحش مى‏کند.» ج: دعاها در این زمینه دعاى معصومین(ع) غوغا مى‏کند، به گونه‏اى که کمتر دعایى مى‏یابیم که در آن از عاقبت به خیرى سخن به میان نیامده باشد، و گاه تمام یک دعا درباره عاقبت به خیرى مى‏باشد، که به نمونه هایى در این مورد اشاره مى‏شود. 1- زیارت عاشورا این زیارت که از زیارات قدسى و معروفى است به ما تلقین مى‏کند که یکى از دعاهاى شما عاقبت به خیرى باشد به این صورت که «اللّهم اجعل محیاى محیا محمّدٍ و آل محمّد و مماتى ممات محمّدٍ و آل محمّد؛ بار خدایا زندگى من را (همچون) زندگى محمّد و آل محمّد، و مرگ مرا (همچون) مرگ محمّد و آل محمّد (که با عاقبت به خیرى از دنیا رفتند) قرار بده.» 2- صحیفه سجّادیه‏ حضرت سجّاد(ع) در این زمینه گوى سبقت را از همه ربوده ،در زبور آل محمد، صحیفه سجّادیّه، دعاى مخصوصى دارد درباره عاقبت به خیرى. بعد از این که یاد خدا را شرف و شکر او را فوز دانسته و درخواست مى‏کند که همیشه به یاد او باشد. مى‏فرماید: «و اذا نقضت ایّام حیاتنا، و تصرّمت مدد اعمارنا، و استحضرتنا دعوتک الّتى لابدّ منها و من اجابتها؛ و آن زمان که ایام حیات ما سپرى شد و رشته عمرهایمان قطع شد، و دعوت تو(یعنى مرگ) که از آن و اجابت آن گریزى نیست، حاضر گشت، فصلّ على محمّدٍ و آله، و اجعل ختام ماتحصى علینا کتبة اعمالنا توبةً مقبولةً لاتوقفنا بعدها على ذنبٍ اجترحناه، ولامعصیةٍ اقترفناها؛پس بر محمّد و آل او درود فرست و پایان (کار ما و) آنچه را که نویسندگان اعمال ما ثبت کرده اند توبه مقبوله قرار بده، توبه‏اى که پس از آن ما را بر گناهى که مرتکب شده‏ایم و معصیتى که انجام داده‏ایم، سرزنش و توبیخ نفرمایى.»(13) 3- دعاى ابوحمزه ثمالى‏ دعاى ابوحمزه سراسر عاقبت به خیرى است در بخشى از آن مى‏خوانیم: «و توفّنى فى سبیلک و على ملّة رسولک...اللهم انّى اسئلک ایماناً لااجل له دون لقائک؛(14) خدایا! مرا به راه خدا و بر دین رسولت بمیران... خدایا از تو ایمان مى‏خواهم که پایانى جز ملاقات تو نداشته باشد.» 4- دعاى جوشن کبیر دعاى جوشن که توسط جبرئیل به پیغمبر(ص) تعلیم داده شده است و مشتمل بر اسم اعظم الهى است و اثر خواندن آن درک شب قدر، نجات از آتش جهنّم، و رفتن به بهشت است، صد بند دارد، در هر بندى دو اسم خداوند ذکر شده است، بعد از هر بندى جمله تکرار مى‏شود که مضمون آن همان عاقبت به خیرى است و آن این است: «سبحانک یا لا اله الّا انت، الغوث الغوث، خلّصنا من النّار یا ربّ؛(15) منزهى تو اى خداى که جز تو خدایى نیست، به فریاد(م) برس، به فریاد(م) برس (و) رهایمان کن از آتش اى پروردگار.» 5 - دعاى مجیر این دعا که از تعلیمات جبرئیل به پیغمبر اکرم(ص) و اثر گناه زدایى فوق العاده دارد، حدود نود بار بعد از سبحانک و تعالیت دو اسم مبارک الهى آمده، و بعد از آن این جمله آمده است: «اجرنا من النّار یا مجیر؛(16) پناه ده ما را از آتش اى پناه دهنده.» 6- دعاى هر روز ماه رجب‏ در بخشى از این دعا مى‏خوانیم: «و اختم لى بالسّعادة فیمن ختمت و احینى ما احییتنى موفوراً و امتنى مسروراً و مغفوراً و تولّ انت نجاتى من مسألة البرزخ...و اجعل لى الى رضوانک و جنانک مصیراً؛(17) و به پایان بر براى من به سعادت و خوشبختى در زمره کسانى که (عمر آنان را) به پایان بردى، و زنده بدار مرا تا زمانى که زنده مى‏دارى با پیروزى (و وفور نعمت) و بمیران مرا در حالى که خوشحال و بخشیده شده هستم، و عهده دار باش نجات مرا از سؤالات (عالم) برزخ،... و قرار بده براى من به سوى خشنودیت و بهشتت راه». 7- دعاى عدیله‏ در پایان دعاى عدیله مى‏خوانیم: «اللّهم انّى اعوذ بک من العدیلة عند الموت؛(18) خدایا پناه مى‏برم به تو از عدول کردن (از دین و ایمان) در لحظه مردن.» 8 - دعاى عالیةالمضامین‏ «و تجعل عاقبة امرى محمودة حسنةً سلیمةً؛(19) و (خدایا) عاقبت کارم را پسندیده، خوب و سالم قرار ده.» اهمّیت عاقبت به خیرى در رفتار بزرگان‏ 1- گریه سلمان‏ سلمان محمّدى که به مدال «سلمان منّا اهل البیت» دست یافت و به ده درجه کامل ایمان رسیده بود و علم اوّلین و آخرین را درک کرد، با این حال در لحظات آخر اشک مى‏ریخت که مبادا بر سنّت پیغمبر نباشد.(20) 2- گریه مرحوم بروجردى‏ از مرحوم آیة اللّه بروجردى نقل شده است، که در لحظات آخر چون ابر بهار گریه مى‏کرد و مى‏گفت رفتیم ولى براى آخرت خود کارى نکردیم و عملى انجام ندادیم...شخصى به او مى‏گوید: آقا شما دیگر چرا؟ ما بیچاره‏ها این حرف‏ها را باید بزنیم شما چرا؟ بحمد اللّه شما این همه آثار خیر از خود باقى گذاشته‏اید مسجد به این عظمت ساخته‏اید...آقا مى‏فرماید: عمل را باید خالص کرد، نقاد آگاه آگاهى آنجا هست....(21) 3- امام راحل و غصّه عاقبت به خیرى‏ از مرحوم اشراقى داماد امام راحل(ره) نقل شده است که بنده محضر امام بودم و او از من پرسید اگر خداوند یک دعاى از شما مستجاب کند چه از خدا مى‏خواهى؟ عرض کردم: علم زیاد همراه با عمل من از امام پرسیدم شما اگر باشید از خداوند چه مى‏خواهید؟ فرمود: عاقبت به خیرى. 4- دعاى سه عالم‏ آقاى محسن قرائتى در یکى از جلسات درس قرآن خود گفت: شخصى سه عالم بزرگوار را همزمان در حرم امام هشتم(ع) در سه گوشه مى‏بیند و از هر کدام بدون اطلاع دیگرى مى‏پرسد اگر خداوند بفرماید یک دعاى مقبوله در این مکان دارید، چه از خداوند مى‏خواهید؟ تک تک آنها فرمودند: عاقبت به خیرى . 5 - خاطره‏اى از آقاى فاطمى نیا ایشان در یکى از سخنرانیهاى خود گفت: استادم اکیداً سفارش مى‏کرد که در مجالس عروسى آهسته ذکر خدا را بگویید تا رابطه قطع نشود، و مبادا در آن حال عزرائیل سراغ انسان آید.(22) نمونه عاقبت به خیرها 1- زهیر عثمانى، حسینى مى‏شود زهیر در ابتدا عثمانى بود و علاقه‏اى به اهل بیت(ع) نداشت در سال شصت هجرى همراه خانواده‏اش به حج مشرف شد در بازگشت از حج با قافله امام حسین(ع) همراه شد، در یکى از منزلها امام حسین(ع) قاصدى دنبال او فرستاد، او بعد از ملاقات با امام حسین(ع) کاملاً عوض شد، عثمانى بود، حسینى شد و در شب عاشورا خطاب به امام حسین(ع) گفت: «به خدا قسم دوست دارم کشته شوم، بعد زنده شوم باز کشته شوم و بعد زنده شوم تا هزار مرتبه، تا بدینوسیله خداوند متعال مرگ را از شما و از جوانان شما دور سازد.»(23) 2- حرّبن یزید به حسین مى‏پیوندد حرّ اوّلین کسى بود که با چهارهزار نفر سر راه بر امام حسین(ع) گرفت ولى همین شخص روز عاشورا توبه کرد و آمد خدمت امام حسین(ع) عرض کرد: «آمدم توبه کنم و در مقابل شما جانم را فدا کنم، آیا توبه من پذیرفته است. حضرت فرمود: آرى، خداوند متعال توبه تو را مى‏پذیرد و گذشته تو را مى‏بخشد» و سرانجام در راه امام حسین(ع) به شهادت رسید.(24) و عاقبت به خیر شد. 3- حضرت نفیسه خاتون با زبان روزه در حال قرآن خواندن از دنیا مى‏رود نفیسه خاتون همسر اسحاق بن جعفر الصادق(ع) دختر حسن بن زیدبن الحسن المجتبى(ع) که در مصر دفن است، قبل از مرگش قبرى براى خود حفر کرده بود و داخل آن قرآن مى‏خواند، در سال 208 هجرى از دنیا رفت، وقت احتضار روزه‏دار بود به او گفتند روزه خود را افطار کن، گفت: هرگز چنین کارى نمى‏کنم، چرا که سى سال است که از خداوند خواسته‏ام که با زبان و دهان روزه او را ملاقات کنم. آنگاه شروع کرد به خواندن سوره انعام رسید به این آیه «و لهم دارالسّلام عند ربّهم» روحش به سوى ملکوت پرواز نمود.(25) 4- مردى در جنگ اُحُد مسلمان شد مردى در جنگ اُحد از کفّار بود ولى در حین جنگ تحوّلاتى در او پیش آمد که اسلام اختیار کرد و بلافاصله از پیامبر اجازه جهاد و جنگ گرفت، حضرت نیز اجازه داد، بعد از این که مقدارى جنگید به شهادت رسید، و از اسلام جز شهادتین و جهاد در راه خدا کارى انجام نداده بود. همین دو عامل وسیله عاقبت بخیرى او شد.(26) 5 - مرد اعرابى‏ جابربن عبداللّه مى‏گوید: مردى اعرابى نزد رسول خدا(ص) آمد آن حضرت اسلام را بر او عرضه کرد و او پذیرفت، در آن هنگام ناگهان شترى که بر آن سوار بود لغزید و او به زمین افتاد رسول خدا(ص) فرمود: او را دریابید، عمار و حذیفه شتابان به سوى او رفتند امّا آن اعرابى از دنیا رفته بود. رسول خدا(ص) فرمود: «او از جمله کسانى است که تعب و سختى کمى را تحمّل کرد و به نعمت طولانى دست یافت او از جمله کسانى است که بر ایمان خود لباس ظلم نپوشانید.(27)او را غسل دهید، سپس فرمود: من همسر او را در بهشت دیدم که به او از میوه‏هاى بهشتى مى‏دهد».(28) جوان خوش عاقبت‏ جوانى از یهودیان بسیار نزد پیامبراکرم(ص) مى‏آمد و کم‏کم با آن حضرت انسى گرفته بود. رسول خدا(ص) نیز او را به حضور مى‏پذیرفت، گاهى هم او را دنبال کارى مى‏فرستاد، یا نامه‏اى به دستش مى‏داد تا به یکى ازخویشاوندانش بدهد. چند روزى گذشت و پیامبر او را ندید. جویاى حال وى گشت. گفتند: بیمار شده و نزدیک به مردن است. حضرت با چند تن از یاران خویش به عیادت آن جوان یهودى رفت و آن بزرگوار را برکتى بود که با هر کس سخن مى‏گفت، پاسخش را مى‏داد، اگرچه در آخرین لحظات حیات بود. پیامبر بر بالین بیمار محتضر نشست و صدا زد:فلانى! جوان چشم گشود و عرض کرد: «لبیک یا اباالقاسم» فرمود:بگو «اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّى رسول اللّه» به یگانگى خدا و رسالت من گواهى بده. جوان یهودى وقتى این سخن را شنید، نگاهى به چهره پدر خویش انداخت و چیزى نگفت گویا از پدر خود شرم داشت و یا مى‏ترسید، براى بار دوم حضرت او را صدا زد و به گفتن شهادتین هدایتش نمود. جوان باز نگاهى به چهره پدر انداخت و سخنى نگفت. در مرتبه سوم نیز که پیغمبر او را صدا زد، چشمش را باز کرد و به چهره پدرش نگاه مى‏کرد. در این هنگام رسول خدا(ص) فرمود: «اختیار با توست». اگر مى‏خواهى گواهى بده و در صورتى که مایل نیستى لب فروبند! در آخرین لحظات که فروغ عمر جوان رو به خاموشى بود او تصمیم گرفت سعادت خود را با دو جمله بخرد و بدون درنگ گفت: «اشهد أن لا اله الّا اللّه و انّک رسول اللّه»، و سپس دیده از جهان فرو بست. پیامبر اکرم(ص) به پدرش فرمود: ما را با این جوان تنها بگذار، اکنون او به ما تعلق گرفت. آنگاه به یاران خویش فرود: او را غسل دهید و کفن کنید و بیاورید تا بر او نماز بگزارم و بعد حضرت از منزل بیرون رفت، در حالى که مى‏گفت: «الحمد للّه الّذى انجى بى الیوم نسمة من النار؛(29)خداى را سپاس گزارم که به وسیله من، امروز یک نفر را از آتش جهنّم نجات داد.» نمونه‏هایى از عاقبت به شرها 1- ثعلبة بن حاطب‏ در قرآن مى‏خوانیم «و منهم من عاهد اللّه لئن أتینا من فضله لنصّدّقن ولنکوننّ من الصّالحین...؛ از آنها کسانى هستند که با خدا پیمان بسته‏اند که اگر خداوند ما را از فَضل خود روزى دهد صدقه خواهیم داد و از شاکران خواهیم بود. امّا هنگامى که خداوند از فضل خود به آنها بخشید بخل ورزیدند، و سر پیچى کردند، و روى گردان شدند این عمل (روح) نفاق را در دلهایشان تا روزى که خدا را ملاقات کنند برقرار ساخت این بخاطر آن است که از پیمان الهى تخلّف جستند و دروغ گفتند. آیا نمى‏دانستند که خداوند اسرار و سخنان در گوش آنها را مى‏داند و خداوند از همه عیوب(و پنهانیها) آگاه است.»(30) مفسران گفته‏اند: که این آیات درباره یکى از انصار به نام «ثعلبه بن حاطب» است. او که مرد فقیرى بود سه وقت پشت سر پیامبر نماز جماعت مى‏خواند، بعد از نماز با اصرار مى‏خواست که پیامبر(ص) در حق او دعا کند که مال فراوانى پیدا کند. حضرت فرمود: «قلیلٌ تؤدّى شکره خیرٌ من کثیرٍلاتطیقه؛ مقدار کمى که حقش را بتوانى ادا کنى و شکرش را انجام دهى از مقدار فراوانى که توانایى (اداى حقش را) نداشته باشى بهتر است.» ولى ثعلبه از اصرار دست برنداشت: حضرت در حق او دعا کرد، چیزى نگذشت که ثروت کلانى از پسر عمویش به او، به ارث رسید و یا بر اثر گلّه دارى وضع مالى خوبى پیدا کرد به نحوى که ناچار شد بیرون از مدینه زندگى کند و به نماز جماعت نمى‏رسید و حتى نماز جمعه هم شرکت نمى‏کرد.بعد از مدتى مأموران زکات نزد او آمدند، او نه تنها زکات نداد که اصل تشریع آن را زیر سؤال برد. وقتى پیامبر(ص) متوجه شد فرمود: «یاویح ثعلبة یا ویح ثعلبة؛واى بر ثعلبه، واى بر ثعلبه، و سرانجام مرتد از دنیا رفت.»(31) 2- چشم چرانى و عاقبت به شرّى‏ در تفسیر روح البیان نقل شده است که سه برادر، دو نفرشان مدتى مؤذن مسجد بودند، برادر اوّلى ده سال مؤذن بود و در بالاى مناره مسجد اذان مى‏گفت. پس از فوت او برادر دوم این منصب را عهده‏دار شد و او هم حدود ده سال به آن کار مشغول بود تا این که برادر دوم هم فوت کرد. پس از آن مردم نزد برادر سوم رفتند و از او خواستند او هم چون دو برادرش به اذان گویى بپردازد امّا وى از پذیرفتن اجتناب کرد. وقتى اصرار کردند و به او پیشنهاد نمودند که پول زیادى به وى خواهند داد باز او از پذیرفتن اجتناب نمود. وقتى با اصرار مردم روبه رو شد به آنان گفت: من اذان گفتن را بَد نمى‏دانم. ولى اگر صد برابر پولى را که پیشنهاد مى‏کنید به من بدهید باز هم نخواهم پذیرفت زیرا این مأذنه‏هایى است که دو برادر مرا بى‏ایمان از دنیا برد. وقتى لحظات آخر عمر برادر بزرگترم رسید خواستم بر بالینش سوره یس تلاوت کنم که با نهایت اعتراض و فریاد نهیب او مواجه شدم او مى‏گفت قرآن چیست؟ چرا برایم قرآن مى‏خوانى؟ برادر دوم هم به این صورت در هنگام مرگش به من اعتراض کرد از خداوند کمک خواستم که علّت این امر را برایم روشن گرداند زیرا آنان مؤذن و این کار از آنان انتظار نمى‏رفت. یک شب خداوند بر من منّت نهاد و در عالم رؤیا، برادر بزرگ‏ترم را در حال عذاب دیدم، به طرفش رفتم و گفتم تو را رها نمى‏کنم تا به من بگویى چرا بى ایمان از دنیا رفتى؟ خداوند براى آن که ماجرا را به من بفهماند، زبان او را گویا نمود. او گفت: ما هرگاه که بالاى مأذنه مى‏رفتیم به خانه‏هاى مردم نگاه مى‏کردیم و به محارم مردم چشم مى‏دوختیم و خلاصه چشم چرانى باعث عذاب ما در آخرت شد.(32) 3- طلحه و زبیر این دو نفر آن همه در راه اسلام جنگیدند و در جنگ احد جزء هشت نفرى بودند که پیمان بستند تا پاى جان از پیامبر دفاع کنند و دفاع کردند.(33) ولى سرانجام حرص و طمع باعث شد که علیه امام زمان خویش على(ع) قیام کنند و جنگ جمل را، راه اندازند. على(ع) بعد از مرگ زبیر توسط عمروبن‏جرموز شمشیر او را برداشت و فرمود: «این شمشیر چه سختى هایى را که از پیامبر دور کرد»(34) و طلحه خود در آخرین لحظه به بدعاقبتى خود اعتراف کرد، در لحظه جان دادن گفت: «به خدا سوگند من کشته شدن مرد پیرى را ندیده‏ام که مانند من ضایع شود.»(35) 4- شمر شمر سرباز جانباز على(ع) در جنگ صفین بود ولى سرانجام قاتل فرزند على(ع) شد و آن عاقبت شوم را براى خود رقم زد و در روز تاسوعا پیغام جنگ با امام حسین(ع) را به عمر سعد رساند، و او را بر این کار تشویق کرد و آب را بر روى اهل بیت(ع) بست و سرانجام بدترین جنایت را مرتکب شد و خورشید را بر نیزه کرد و به دست مختار به درک واصل شد.(36) 5 - اسامة بن زید اسامه کسى بود که پیامبر او را محبوبترین فرد نزد خود معرّفى کرد و در روزهاى آخر عمر خویش دستور داد که همه به جیش اسامه ملحق شوند و کسى از آن تخلّف نکند. و مدّتى نیز در مقابل ابوبکر و غصب خلافت او مقاومت کرد، ولى سرانجام تسلیم شد، و آمد نزد ابوبکر گفت: «السّلام علیک یا خلیفة المسلمین؛ سلام بر تو اى خلیفه مسلمین» ابوبکر هم در جواب او گفت: «السّلام علیک ایّها الامیر؛ سلام بر تو اى امیر.»(37) در جریان انقلاب نیز چنین افرادى وجود داشته‏اند، قطب زاده همراه امام راحل از پاریس برگشت ولى بر اثر توطئه علیه امام اعدام شد. و همین طور جریان بنى‏صدر درس عبرتى است براى همه. و همین طور کسانى را سراغ داریم که با همه تلاش‏ها در راه انقلاب برخى سرانجام با مرگ موش از دنیا رفتند و برخى نیز بر اثر عصبانیّت گرفتار قتل ناحق شدند. عامل عاقبت به شرّى نقطه ضعف‏هاى اخلاقى باعث بیچارگى و عاقبت به شرّى انسان مى‏شود، و شیاطین نیز از همین نقطه ضعف‏ها نفوذ مى‏کنند. آرى آب از سوراخ و شکستگى داخل کشتى مى‏شده و باعث غرق شدن آن مى‏شود و لباس از درز پاره مى‏شود. لاستیک از محلى که صاف شده مى‏پوکد، و کاه گل که ریگ و سنگ دارد ترک بر مى‏دارد و نخ از جاى باریک پاره مى‏شود. انسان هم چنین است نقطه ضعف‏ها او را از پا در مى‏آورد خلفا را مقام خواهى عاقبت به شرّ کرد و عایشه را حسادت بیچاره کرد و طلحه و زبیر را مال دوستى و خوارج را خشکه مقدّسى و شیطان را تکبر و پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من ذکرنى و لم یصلّ علىّ فقد شقى، و من ادرک رمضان فلم تصبه الرّحمة فقد شقى و من ادرک ابویه احدٌ هما فلم یبرّ فقد شقى؛(38) (سه گروه شقى و عاقبت به شرند) کسى که نام مرا یاد کند و صلوات بر من نفرستد شقاوت ورزیده و کسى که ماه رمضان را درک کند ولى رحمت الهى به او نرسد پس شقاوت ورزیده و کسى که یکى از والدین خود را درک کند و به او نیکى نکند شقى خواهد بود.» به دو داستان توجه کنید. 1- شاگرد فضیل‏ فضیل بن عیاض که از عرفاى دوران هارون الرشید (قرن دوم هجرى) بود او شاگردانى داشت که آنها را تربیت مى‏کرد. روزى به او خبر دادند یکى از شاگردانت در حال جان دادن است. فضیل کنار بستر شاگرد آمد و شروع کرد به خواندن سوره یس، ناگهان به استاد برگشت و گفت: قرآن نخوان، من از قرآن نفرت دارم!! یا للعجب من او را در دامن قرآن تربیت کردم چرا این حالت را پیدا کرده؟ بهرحال شاگرد از دنیا رفت، فضیل او را در خواب دید و راز عاقبت به خیر نشدن او را پرسید، گفت: سه خصلت باعث این امر شد: 1- حسودى 2- سخن چینى و نمامى 3- بیمارى داشتم که در سال یک بار براى درمان آن شراب مى‏خوردم.(39) 2- مؤذن بد چشم‏ مؤذنى سالها پشت بام مسجدى اذان مى‏گفت و به خانه‏هاى اطراف نگاه نمى‏کرد. روزى بعد از اذان نگاهش به منزل همسایه افتاد و جمال دختر زیبایى او را به خود جذب کرد بعد از اذان به جاى نماز در خانه همسایه به عنوان خاستگارى رفت، پدر دختر گفت: ما یهودى هستیم و شما مسلمان ما دختر به مسلمان نمى‏دهیم، مگر دین یهودیت را انتخاب کنى، مؤذن نیز قبول کرد که یهودى شود هنگام مراسم جشن عقد، از راه پلّه‏اى افتاد و در جا جان داد، آرى نگاه به خانه همسایه رفت و به دنبال آن دل و دین رفت و سرانجام مرتد و عاقبت به شرّ از دنیا رفت.(40) آنچه عامل عاقبت به خیرى مى‏شود بزرگترین عامل عاقبت به خیرى این است که انسان ضعف‏هاى خود را جبران کند و جلو گناهان را در زندگى خویش بگیرد چرا که اصلى‏ترین عامل بدبختى و عاقبت به شرّى گناهان است. قرآن کریم مى‏فرماید: «ثمّ کان عاقبة الّذین اسائوا السؤاى ان کذبوا بآیات اللّه؛(41) سپس سرانجام کسانى که اعمال بد مرتکب شدند به جایى رسید که آیات خدا را تکذیب کردند (و آن را مسخره گرفتند).» به این جهت در قرآن کریم اصلى‏ترین عامل عاقبت به خیرى را تقوا مى‏داند. 1- تقوا «و العاقبة للتقوى؛(42) عاقبت(نیک) از آن (اهل) تقواست» «و العاقبة للمتقین؛(43) عاقبت و پایان کار از آن پروا پیشگان است.» 2- تحکیم و تثبیت عقاید تلقین و تکرار عقاید و پایبندى به آن مى‏تواند در عاقبت به خیرى نقش تعیین کننده داشته باشد، به این جهت در زمان غیبت امام زمان(عج) سفارش شده که این دعاها را که مجموعه عقائد در آن آمده جهت عاقبت به خیرى بخوانید. 1- امام صادق(ع) به زراره(44) فرمود: در عصر غیبت که عصر امتحان شیعیان و دوران سختى است براى محافظت دین، پیوسته این دعا خوانده شود: «اللّهم عرّفنى نفسک فانّک ان لم تعرّفنى نفسک لم اعرف نبیّک اللّهم عرّفنى رسولک فانّک ان لم تعرّفنى رسولک لم اعرف حجتک اللّهم عرّفنى حجّتک فانّک ان لم تعرّفنى حجتک ظللت عن دینى، اللّهم لاتمتنى میتة جاهلیّةً و لا تزغ قلبى بعد اذ هدیتنى؛(45) خدایا خود را به من بشناسان، پس براستى اگر خود را نشناساندى رسولت را نشناخته‏ام، خدایا رسولت را به من بشناسان، زیرا اگر رسولت را معرّفى نکردى، حجتت را نخواهم شناخت. خدایا حجّتت را به من بشناسان زیرا اگر حجّتت را نشناسانى از دینم گمراه شده‏ام، خدایا به مرگ جاهلیّت ما را ممیران و دلم را بعد از هدایت گمراه مکن» این دعا هم درخواست عاقبت به خیرى و هم در عاقبت به خیرى مؤثر است. 2- سفارش شده این دعا را هر صبح و شام بخوانید: «اللهمّ مقلّب القلوب و الابصار، ثبّت قلبى على دینک ولاتزغ قلبى بعد اذ هدیتنى وهب لى من لدنک رحمة...؛(46) اى خدایى که دلها و دیده‏ها را زیر و رو مى‏کنى، قلب مرا بر دینت ثابت و استوار بدار و دلم را بعد از هدایت منحرف مگردان. 3- دعاى «رضیت باللّه ربّا و بالاسلام دینا و بمحمّدٍ صلّى اللّه علیه و آله نبیّا و بعلىٍّ اماماً و بالحسن و الحسین... و الخلف الصالح علیهم السّلام ائمّةً و سادةً و قادةً...؛(47) رضایت دادم که خداوند پروردگار من است و اسلام به عنوان دین من، و محمد نبى من، و على و حسن و حسین (ونه فرزندش) از جمله خلف صالح امام من، سلام بر آنها باد به عنوان پیشوایان و بزرگان و رهبران.» به جهت همین تثبیت عقاید است که در دعاها مرتب اقرار به وحدانیّت خدا، و رسالت و امامت و معاد تکرار مى‏شود از این جا مى‏توان به یک قائده بسیار مهمّى از دعا پى برد، و آن این است که دعاها اگر مستجاب هم نشود، علاوه بر ثواب و یاد خدا و آرامش یافتن، در تثبیت عقائد و تلقین و تحکیم آن نقش تعیین کننده‏اى دارد. 4- مداومت بر تسبیحات فاطمه زهرا(س) به عنوان مهمترین ذکر الهى. 5 - شیخ عباس قمى از امام صادق(ع) نقل نموده که آن حضرت نوشت براى فردى که اگر خواسته باشى که عاقبت به خیر شوى و قبض روح گردى در حالى که در حال انجام برترین عمل باشى:(به چند چیز توجه کن) 1- حق خدا را بزرگ شمارى از این که نعمتهاى او را در معصیت او صرف کنى و یا به حلم او مغرور شوى. 2- گرامى دار کسانى را که ما (اهل بیت(ع)) را یاد مى‏کنند و یا ادّعاى دوستى و محبت ما را دارند، باز آنان را گرامى دار خواه راست بگویند یا دروغ زیرا نیّت (خیر) تو به تو سود مى‏رساند، و دروغ آنان باعث زیان آنهامى شود...»(48) و هم چنین، مداومت بر دعاى یازدهم صحیفه سجادیّه کامله «یا من ذکره شرف للذّاکرین...» خواندن آیه «ربّنا لاتزع قلوبنا..» تا آخر، سوره قد افلح المؤمنون را در هر جمعه خواندن، و خواندن هفت مرتبه «بسم اللّه الرحمن الرحیم لاحول ولاقوّة الّا باللّه العظیم.» عامل عاقبت به خیرى مى‏شود البته به یقین مراد صرف خواندن نیست بلکه توجه به مضامین و عمل نمودن به معانى آن عامل عاقبت به خیرى مى‏شود. 6- خدمت به دیگران مخصوصاً والدین‏ شخصى نزد خاتم الانبیاء آمد و عرض کرد من گناه بزرگى را مرتکب شده‏ام و آن این بود که دخترم را زنده به گور کردم. از شما مى‏خواهم عملى را یادم بدهید تا خداى متعال گناه مرا ببخشد(و عاقبت به خیر شوم) پیامبر فرمود:مادر دارى؟ عرض کرد: مادر ندارم فرمود: خاله دارى؟ گفت: آرى. فرمود برو به خاله‏ات نیکى کن. بعد فرمود: اگر مادرش بود بهتر بود چون نیکى به مادر اثرش در پاک شدن از چنین گناهى یقیناً بیشتر است.(49) 2- اى کاش مادر داشت‏ از امام سجاد(ع) نقل شده است که مردى نزد رسول خدا(ص) آمد، عرض کرد: عمل زشتى نیست که انجام نداده باشم آیا راه توبه براى من باز است؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: «فهل من والدیک احدٌ حىٌّ قال: ابى قال: فاذهب فبرّه قال: فلمّا ولّى قال رسول اللّه(ص) لو کانت امّه:(50) آیا از والدینت کسى زنده است؟ عرض کرد: پدرم (زنده است) فرمود: برو به پدرت نیکى کن (تا خداوند تو را ببخشد و عاقبت به خیر گردى) راوى مى‏گوید، وقتى آن مرد رفت، پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اى کاش مادر داشت».(51) حسن ختام بحث را دو داستانى قرار مى‏دهیم که مى‏رساند خدمت به والدین سعادت دنیا و آخرت را به دنبال داشته و عاقبت به خیرى را به ارمغان مى‏آورد. 1- بوسیدن پاى پدر سبب سعادت دنیا و آخرت‏ مرحوم آیة اللّه مرعشى نجفى مى‏گوید: زمانى که در نجف بودیم، روزى هنگام ظهر، مادرم به من گفت: برو پدرت را صدا بزن تا براى صرف نهار بیاید، من به طبقه بالا رفتم و دیدم پدر در حال مطالعه خوابش برده است. نمى‏دانستم چه کنم؟ از طرفى باید امر مادر را اطاعت مى‏کردم و از طرفى مى‏ترسیدم با بیدار کردن پدر، باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لبهایم را کف پاى پدر گذاشتم و چندین بوسه بر آن زدم، تا این که بر اثر قلقلک پا، پدرم از خواب بیدار شد و دید من هستم، وقتى این ادب و احترام را از من دید، گفت: شهاب الدین تو هستى؟ عرض کردم: بلى آقا، دو دستش را به سوى آسمان بلند کرد و گفت: «پسرم خداوند عزّتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل بیت(ع) قرار دهد» و من هرچه دارم از برکت همان دعاى پدرم است که در حق من نمود و به مرحله اجابت رسید.(52) 2- خیر و برکت بر اثر خدمت به والدین‏ استاد مرتضى مطهرى مى‏گوید: «گهگاه که به اسرار وجودى خود و کارهایم مى‏اندیشم، احساس مى‏کنم، یکى از مسائلى که باعث خیر و برکت در زندگى‏ام شده و همواره عنایت و لطف الهى را شامل حال من کرده است، احترام و نیکى فراوانى بوده است که به والدین خود به ویژه در دوران پیرى و هنگام بیمارى کرده‏ام. علاوه بر توجّه معنوى و عاطفى، تا آنجا که توانایى‏ام اجازه داد...از نظر هزینه زندگى به آنان کمک و مساعدت کرده‏ام...»(53) پى‏نوشت‏ها: - 1. سوره آل عمران، آیه 102. 2. سوره بقره، آیه 132. 3. سوره آل عمران، آیه 8. 4. سوره بقره، آیه 201. 5. تفسیر الصافى، فیض کاشانى، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، ج 1، ص 237. 6. همان. 7. جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه على جواهر کلام، تهران، مؤسسه امیر کبیر، 1336 ه، ج 5، ص 162 ؛ سیره پیشوایان، مهدى پیشوایى، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ص 437. 8. کنزالعمّال، متقى هندى، بیروت مؤسسة الرساله، ج 1، ص 125، ح‏590 مفتاح الفلاح، شیخ بهایى، ص 527. 9. امالى شیخ صدوق، ص 94، اخبارالرضا، ج 1، ص 230، بحارالانوار، ج 96، ص 356؛ اربعین شیخ بهایى، ص 84. 10. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 53، ص 590. 11. کنزالعمّال، ص 3067. 12. همان، ص 3076، منتخب میزان الحکمه، محمدى رى شهرى، دارالحدیث، 1382، ص 177، ح 2051. 13. صحیفه کامله سجّادیّه، ترجمه سید على رضا جعفرى، انتشارات نبوغ، سوم، 1384، ص 86. 14. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، دعاى ابوحمزه ثمالى. 15. همان، ص 176. 16. همان. 17. همان، ص 274 در برخى چاپ‏ها 278. 18. همان، ص 174، در برخى چاپ‏ها، 178. 19. مفاتیح الجنان، دعاى عالیة المضامین، بعد از زیارت جامعه امیرالمؤمنین ص 1060. 20. د ک منتهى الآمال، شیخ عباس قمى، علمیّه اسلامیه، ص 83 - 84. 21. داستانهاى استاد، علیرضا مرتضوى،کانون فرهنگ اسلامى، 1362، ج 1، ص 162، تعلیم و تربیت اسلامى، مرتضى مطهرى، ص 234، باتلخیص. 22. سخنرانى نامبرده، 25 رمضان، 1412، مسجد حاج شریف قدیم (مسجد جمعه فعلى) رفسنجان. 23. نامه‏ها و ملاقات‏هاى امام حسین(ع) نظرى منفرد، عالمى دامغانى، قم بنیاد معارف اسلامى، ص 207. 24. همان، ص 279 - 280 ؛ اعیان الشیعه، ج 4، ص 612. 25. سفینة البحار، شیخ عباس قمى، ج 2، ص 604. 26. به نقل از محسن قرائتى. 27. اشاره به آیه قرآن که مى‏فرماید: «و الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلمٍ اولئک لهم الامن». 28. طبرى، تاریخ بغداد، ج 2، ص 34، ارتباط با برزخ، على نظرى منفرد، ص 146. 29. بحارالانوار،مؤسسة الوفاء، بیروت، سوم، 1403، ج 6، ص 26، روایت 27 . 30. سوره توبه، آیه 75 - 78. 31. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى، دارالکتب الاسلامیه، ج 8، ص 48 با تلخیص. 32. چشم، نگاه، و...ص 206 به نقل از ره توشه راهیان نور، دفتر تبلیغات اسلامى قم، شماره 72، ص 75 - 76. 33. حبیب السیر، ج 1، ص 345، المغازى، ج 1، ص 240؛ قصه هجرت، ص 320 . 34. تاریخ طبرى، ج 4، ص 534؛ قصّه کوفه، على نظرى منفرد، قم، انتشارات سرور، ص 176. 35. قصه کوفه، همان، ص 178؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 9، ص 36 و کامل ابن اثیر، ج 3، ص 244. 36. مختار ثقفى رایت امیر،سید محمود مدنى، نورالسجاد، قم، ص 128. 37. احتجاج طبرسى، قم انتشارات اسوه، 1413 ه، اولّ ج 1، ص 225؛ سید بن طاووس، الیقین فى امرة امیرالمؤمنین، باب 116، ص 95، بحار قدیم، ج 8، ص 88. 38. جامع الاخبار، ص 154. 39. منازل الآخرة، شیخ عباس قمى، کتابفروشى اسلامیه، ص 12 با تلخیص. 40. چشم و نگاه، ص 206. 41. سوره روم، آیه 10؛ سوره قصص، آیه 83. 42. سوره طه، آیه 132. 43. سوره هود، آیه 49. 44. شیخ عباس قمى، این دعا را از نائب اول امام زمان شیخ ابوعمر نقل نموده است. 45. مفاتیح الجنان، بخش ابتدایى دعا در غیبت امام زمان(ع)، ص 1066. 46. همان، دعاهاى وقت طلوع و غروب آفتاب، ص 43. 47. همان، تعقیبات مشترکه، ص 31، و همین دعا قبل از دعاى جوشن آمده و سفارش شده که بعد از هر نماز خوانده شود ودر عدم زوال ایمان و پایدارى آن مؤثر است. 48. منازل الآخرة، همان، ص 10 - 12. 49. همان، ص 11 - 12. 50. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بیروت، مؤسسه الوفا، ج 71، ص 58، ح 18. 51. همان، ص 82، ح 88. 52. رمز موفقیت بزرگان، ص 116 به نقل از چهل مجلس، احمد دهقان، صبح پیروزى 1381، ص 116. 53. همان.

تعداد مشاهده مقاله: 141