رژیمهاى غذایى درمانى ((قسمت دوم))
دکتر حسین برهانى
رژیم ضد چاقى
چاقىobesity) ) یک ناراحتى و اختلال بغرنج است و علل مختلف و مختلطى دارد. وقتى وزن بدن به میزانى بیشتر از 10% حد طبیعى شود و عمدتا به علت ذخیره عمومى چربى در بدن حاصل شود, مى گوییم فرد دچار چاقى شده است. البته تشخیص و تعریف وزن طبیعى هم کار مشکلى است و معیارهایى که از نظر سن, وزن و قد به صورت جدول تنظیم شده ممکن است براى همه آدمها کاربرد نداشته باشد ولى به هر حال از نظر مقاصد بالینى جنبه عملى دارند. ساختمان بدنى افراد, میزان وزن عضلانى, استعدادهاى فامیلى و عوامل اجتماعى اقتصادى لازم است در محاسبه چاقى مورد توجه باشد. عوامل اجتماعى اثرى قابل ملاحظه در شیوع چاقى دارند و موقعیتهاى خاص افراد در عادتهاى غذایى آنان فوق العاده موثر است. نکته مهم تشخیص بین افزایش وزن ناشى از ذخیره چربى و افزایش وزن مربوط به ذخیره آب در بدن یا سنگینى نسوج و بافتهاى غیر چربى بدن است. افزایش وزن حاصل از چاقى و ازدیاد بافت چربى را باید از افزایش وزن ناشى از احتباس آب و ادم یا خیز در جریان بیماریهاى نارسایى احتقانى قلب و آسیت تشخیص افتراقى داد.
از دیدگاه متابولیکى کلیه چاقیها یک علت عمومى دارند و آن مصرف کالرى غذایى در حدى بیشتر از مقدار انرژى مورد نیاز متابولیسم (سوخت و ساز) بدن است.
علت اختلاف و تفاوت افراد در بهره گیرى از مواد غذایى و سوخت و ساز بدن و اینکه چرا بدن یک نفر به نحو موثرترى از کالرى مواد غذایى استفاده مى کند, همیشه روشن نیست. عده اى معتقدند که جذب روده اى افراد چاق کامل تر است. بعضى از پژوهشها نشان داده است که با توجه به تعداد و اندازه سلولهاى چربى, مى توان دو نوع چاقى اصلى را تشخیص داد. نوع اول چاقى هیپرتروفیک یا توإم با افزایش حجم سلول است که در این نوع چاقى تعداد سلولهاى چربى طبیعى است ولى اندازه سلولها بزرگ است و افراد مبتلا به این چاقى بعد از بلوغ دچار چاقى مى شوند و امکان لاغر کردن آنها منطقا وجود دارد. نوع دوم چاقى هیپرپلاستیک ـ هیپرتروفیک است. در این نوع چاقى هم تعداد سلولها و هم اندازه سلولهاى چربى بیش از حد طبیعى است. در این نوع چاقى افزایش تعداد و اندازه سلولها از دوران کودکى و قبل از بلوغ شروع مى شود و ادامه پیدا مى کند. در چاقى هیپرپلاستیک ـ هیپرتروفیک لاغر کردن بیمار مشکل است. علاوه بر این استمرار و حفظ لاغرى مشکل تر است. به هر حال باید تا حدود زیادى ناتوانى بیمار در لاغر کردن خویش را قبول کرد و باید سعى شود که اختلالات متابولیک ثانویه به چاقى (نظیر هیپرگلسیمى یا افزایش قند خون و همین طور افزایش کلسترول و ترىگلیسرید) را به حداقل ممکن رساند بدون اینکه بیمار خیلى تحت فشار باشد و یا دچار ناتوانى فیزیکى یا افسردگى روانى گردد.
همان طور که پیداست اکثر چاقیها ناشى از پرخورى و حرص و ولع نسبت به خوردن غذاى زیاد, غذاى زیاد آن هم اکثرا در یک زمان کوتاه و به دفعات زیاد است و بیمار سیرىناپذیر است. اکثر حالات چاقى با عوامل هیجانى و روانى ـ فامیلى ـ متابولیک و ارثى مرتبط است, اما در مواردى هم بعضى از اختلالات غدد درون ریز و بیماریهاى متابولیک مثل ((سندرم کوشینگ, دیابت و ضایعات هیپوتالاموس)) منجر به پرخورى و چاقى مى شوند. یکى دیگر از اختلالات غددى که باعث چاقى مى شود هیپوتیروئیدیسم یا کم کارى غده تیروئید است که نادرتر از موارد دیگر است. همراهى چاقى با بیماریهاى متعدد و افزایش مرگ و میر آنها موضوعى است که بر آن اتفاق نظر وجود دارد. بیماریهایى نظیر افزایش فشارخون, دیابت, بیماریهاى کیسه صفرا, نقرس و تصلب شرائین عروق کرونر قلب اغلب با چاقى همراهند. دیده شده که شیوع بعضى از سرطانها مثل سرطان پستان, آندومتر, کیسه صفرا و روده بزرگ در افراد چاق بیشتر از معمول است. در افراد چاق ریسک و خطر حاملگى و اعمال جراحى بیشتر از افراد معمولى است. در افراد چاق به خصوص در بین خانمها توجه به مسایل روانى و زیبایى و تناسب اندامها مهم است و آنها دایما نسبت به این موضوعات اشتغال ذهنى دارند.
رژیم درمانى براى افراد چاق
تجویز مواد شیمیایى کاهنده وزن و هورمونها نظیر تجویز هورمون تیروئید یا گنادوتروپین جفت به تنهایى و یا توإما براى درمان چاقى بى نتیجه و مضر است و جایى در درمان چاقى ندارند. چاقیهایى که در دوران نوجوانى و یا جوانى (حوالى بلوغ) شروع مى شوند, به سختى قابل درمان هستند زیرا معمولا یک اشکال و اختلال متابولیکى وجود دارد با این حال باید درمان این گونه افراد را هر چه سریع تر شروع کنیم.
الف: رژیم غذایى: هنوز هم مهمترین عامل براى مقابله و درمان چاقى, رژیم غذایى است. بیماران پرخور باید از نظر غذا خوردن تربیت شوند و این تربیت بایستى در سالهاى آغازین چاق شدن و به عنوان پیشگیرى از چاقى انجام پذیرد یعنى قبل از اینکه عادات غذایى و اعتیاد به خوردن تثبیت شود باید اقدام به آموزش بیمار نمود. زیرا براى درمان افرادى که سالها پرخورى کرده اند و معده آنها فوق العاده متسع شده است ایجاد انگیزه هاى قوى براى کاهش مصرف غذا و تنظیم و تعدیل کالرى و انرژى دریافتى با نیاز واقعى و پایه بدن, کارى دشوار و سخت است. در اینجا لازم به تذکر و تإکید است که رژیمهاى غذایى که بعضى از سودجویان تحت عنوان رژیم لاغرى و درمان چاقى مدعى آن هستند و مى گویند بیماران چاق را به سرعت لاغر مى کنند و بر مصرف بعضى غذاهاى اختصاصى و ترکیب غیر عادى مواد غذایى اصرار دارند, نه تنها مفید نیست بلکه به دلیل محدودیت غیر علمى در مصرف ویتامینها و املاح و مواد ضرورى دیگر حتى ممکن است مضر هم باشد و منجر به آسیب جدى به بیمار شود.
در یک برنامه غذایى براى درمان چاقى باید به نکات مهمى توجه نمود:
1ـ محدودیت کالرى: براى کم کردن وزن بدن باید مجموع کالرى مصرفى روزانه کمتر از کالرى مورد نیاز بدن باشد, بنابراین اگر کالرى معمولى روزانه باشد, در صورتى که یک فرد چاق روزانه 500 کیلوکالرى کمتر از میزان معمول روزانه از مواد غذایى استفاده کند هر هفته در حدود نیم کیلوگرم از وزنش کاسته مى شود. البته تعیین مقدار کالرى روزانه براى هر بیمار بسته به سن, نوع فعالیت و شغل, مزاج و طبیعت بیمار و ضرورت و فوریت و سرعت لاغر شدن بیمار تفاوت مى کند. یک رژیم غذایى حاوى 1200 ـ 800 کیلوکالرى به طور معمولى براى کاهش محسوس وزن رضایت بخش است. اما باید توجه داشت که اگر مقدار کالرى روزانه فرد چاق از 1200 کیلوکالرى در روز کمتر باشد, حتما بایستى ویتامین و املاح به صورت اضافى دریافت کند. آنچه در درمان چاقى مهم است در موقع محدودیت غذایى باید تعادل ازت در بدن حفظ شود. در چنین رژیمى با 1200 تا 800 کیلوکالرى بیمار چاق واقعا شاهد کاهش محسوس و نسبتا سریع وزن خود مى باشد و این باعث دلگرمى بیمار براى ادامه رژیم مى شود. در جوامعى که مصرف الکل یک امر معمولى است باید به بیمار و افراد چاق هشدار داد که کالریهاى بى خاصیت و مضر الکل بدون داشتن ارزش غذایى سهم زیادى در سنگینى و چاقى بدن دارد.
همان طور که گفتیم کاهش سریع و شدید وزن با عوارض و ناراحتى براى بیمار همراه است و اگر محدودیت کالرى خیلى شدید و طولانى باشد به خصوص در افراد چاقى که در کودکى چاق بوده اند این عوارض چشمگیرتر است. علایم و عوارض کاهش سریع وزن شامل ضعف عمومى, کاهش فشارخون وضعیتى ((هیپوتانسیون ارتواستاتیک)) کتوز (افزایش مواد کتونى در خون) اسیدوزمتابولیک, افزایش اسیداوریک خون, سنگ مجارى ادرارى, کولیت اولسراتیو (التهاب و زخم خونریزى دهنده روده) و بسیارى عوارض فیزیکى و جسمى دیگر مى باشد. افسردگى و افکار خودکشى هم گزارش شده که افراد چاق نسبت به تغییرات سریع در ابعاد و حجم بدن ممکن است به این حالات دچار شوند. بنابراین بایستى قبل از اقدام به برقرارى یک برنامه و رژیم غذایى براى افراد چاق, آنها را از نظر وضع جسمى و روانى ارزیابى کنیم.
2ـ محدودیت مصرف پروتئین: مقدار پروتئین رژیم غذایى درمانى براى یک فرد چاق باید به ازإ هر کیلوگرم حداقل یک گرم در روز باشد.
3ـ قند و چربى: جهت کاهش مقدار کالرى و حالت کتوز باید مقدار چربى رژیم غذایى کم باشد. بعد از تإمین و محاسبه کالرى مربوط به پروتئین, بقیه کالرى مورد نیاز معمولا به طور مساوى بین مواد چربى و مواد قندى تقسیم مى شود.
4ـ ویتامینها و مواد معدنى: اکثر رژیمهاى کاهش دهنده وزن از نظر ویتامین ناقص و از نظر مواد معدنى معمولا کامل است بنابراین باید در دوره برقرارى رژیم و کاهش وزن, مقدار بیشترى از ویتامینها به جیره غذایى روزانه بیمار اضافه شود.
5ـ محدودیت نمک: در افراد عادى تجویز رژیم بدون نمک طى چند روز حداکثر 3 ـ 2 کیلوگرم وزن بدن را کم مى کند اما این کاهش وزن موقتى است و با افزودن نمک به غذا دوباره به وضعیت قبل برمى گردد. در افراد چاق هم به همین صورت است یعنى اثر سریع رژیم بى نمک پابرجا نیست و مجددا افزایش وزن به وجود مىآید بنابراین ارزش دایمى ندارد.
6ـ روزه دارى: روزه دارى کامل و یا ناقص هم به عنوان روشى براى درمان چاقى پیشنهاد شده است. البته این قسم روزه دارى با فریضه روزه دارى متفاوت است; براى اینکه روزه دارى دینى یک عبادت محسوب مى شود و یکى از آثار سازنده و پربرکتش تضمین سلامتى جسم و روان فرد و جامعه است. در جریان روزه دارى کامل به منظور درمان چاقى به دلیل اینکه در واقع افراد چاق از خوردن غذا پرهیز مى کنند و روشهاى نامعقولى را مثلا منحصرا مصرف مایعات یا میزان بسیار کم پروتئین اتخاذ مى کنند, براى سلامتى مضر و مخاطرهآمیز است.
7ـ جراحى: یکى دیگر از راههاى درمان چاقى, جراحى است. یعنى در بیمارانى که فوق العاده چاق هستند و وزن آنها گاهى بیش از 2 برابر وزن طبیعى فرد است یعنى 100% افزایش وزن پیدا کرده است و به هیچ یک از درمانهاى طبى و محافظه کارانه پاسخ نداده اند و از طرفى این چاقى فوق العاده آنها را از انجام هر کارى ناتوان کرده است و همچنین سلامتى فرد به خطر افتاده است, متوسل به عمل جراحى به نام ((ایلئوژژونال)) مى شوند; یعنى قسمت مهمى از ابتداى روده باریک را که در جذب مواد غذایى فوق العاده موثر است برمى دارند و بقیه قسمتها را به هم متصل مى کنند. در این روش بسیارى از اختلالات و ناتوانیهاى بیمار چاق مرتفع مى شود لکن ممکن است در درازمدت عوارض و ناراحتیهاى مزمنى از جمله سوء جذب مواد غذایى ضرورى, اختلال در جذب آب و سدیم و پتاسیم و کلسیم, نارسایى کلیه, سنگ صفرا و سنگ کلیه و اختلال در کار کبد ایجاد شوند. بنابراین به دلیل مخاطرات این عمل در بعضى مراکز عمل ((گاستروپلاستى)) را انجام مى دهند که با عمل جراحى روى معده, حجم معده را کم مى کنند و به این وسیله حجم غذاى مصرفى را کاهش مى دهند. نتایج این عمل متغیر بوده است.
8ـ ورزش: ورزش نیز یک روش کاملا بى خطر براى کاهش وزن است. مداومت در امر ورزش و فعالیت بدنى در درازمدت, آثار بسیار سودمندى بر کاهش وزن و تإمین سلامتى انسان دارد. البته ورزش باید توإم با محدودیت غذایى باشد تا به طور محسوس شاهد کاهش وزن فرد چاق باشیم!
9ـ عوامل عصبى و روانى: اغلب اوقات پرخورى به عنوان یک عادت همراه با هیجانات و تحریکات عصبى دیده مى شود. بعد از اینکه فرد فوق العاده چاق شد قطعا در انجام کارها و وظایف محوله در اجتماع و حتى روابط بین فرد چاق و همسرش دچار اختلال و ناتوانى مى شود و به طور ثانویه دچار عوارض روانى و عصبى و تصور زشتى اندام و ... مى شود, بنابراین کاهش وزن مى تواند بر سلامت جسمى و روانى فرد تإثیر زیادى بگذارد. این گروه از افراد چاق نیاز به تلقین مثبت و تشویق به کم خوردن و اصلاح رژیم غذایى دارند!
10ـ داروها: برخى از داروها از جمله داروهاى ضد اشتها مثل آمفتامینها و داروهاى افزاینده متابولیسم (سوخت و ساز) بدن از جمله مصرف عصاره تیروئید سهم اندکى در کاهش وزن و درمان افراد چاق دارند.
