انوار درخشان (1)
«آشنایى با زیارتگاههاى بانوان»
غلامرضا گلىزواره
مقدمهاى در باره اماکن زیارتى
امنیتى که در نواحى مختلف ایران وجود داشت و نیز دور از دسترس بودن برخى نقاط این سرزمین از گزند حکّام جور و ستم خصوص عباسیان موجب گردید تا گروهى از بازماندگان اهل بیت عصمت و طهارت، سادات و علویان به این مناطق مهاجرت کرده و در شهرها و روستاهاى ایران رحل اقامت افکنند. تطبیق موقع جغرافیایى برخى کانونهاى شهرى ایران با حجاز و عراق و احترام زایدالوصف شیعیان ایران نسبت به آنان جاذبه روى آوردن این شجره طیبه را به ایران افزایش داد. این وجودهاى بابرکت با اقامت در ایران از اهداف و مقاصدى که داشتند دست برنداشتند و در بسیارى موارد به دلیل مبارزه و مقاومت در برابر عوامل ستم به فیض شهادت رسیدند و در آبادىهاى ایران به خاک سپرده شدند. از نخستین روزهایى که این عزیزان به سراى باقى شتافتند مضجع و مشهد آنان مورد توجه و احترام فوقالعاده مردمان ایران قرار گرفت و با نهادن ضریح بر بقعه آن فروغهاى فروزان احداث بقعه، گنبد و بارگاه بر مزارشان و اختصاص موقوفاتى براى مقبره امامزادگان از یک سو اشتیاق درونى و علایق معنوى خویش را بروز دادند و از سوى دیگر بر شکوه مقابر مذکور افزودند رفته رفته این مکانها چنان حضورى تأثیرگذار از خود بروز دادند که رونق فضاهاى شهرى و توسعه و افزایش اعتبار برخى روستاها و شهرکها را سبب گردیدند.
در واقع زیارتگاهها چون ستارهاى به آبادىها درخشندگى معنوى مىدهند. مراکز زیارتى مزبور کانونى براى اجتماع مردم با آداب و رسوم و گویشهاى متفاوت به شمار مىآید.
غالباً بناى امامزاده بلندتر، مشخصتر، محکمتر، باشکوهتر و با تزئینات هنرى و ذوقى از دیگر بناها تفکیک مىگردد. زیارتگاهها به نوعى در فرهنگ و سنتهاى بومى مردم اثر گذاشتهاند و حضور بارگاه امامزاده و یا مکانى زیارتى در شهر یا روستایى در تعدیل، اصلاح و کنترل رفتار مردم دخالت دارد و اهالى شهرهاى زیارتى یا افرادى که به قصد زیارت بدان نواحى روى مىآورند از چنین اماکنى نور مىگیرند، روح و دل خویش را در چشمههاى فضیلت و کرامت که از مکان مزبور جارى و سارى است شستشو مىدهند. مردم طى مراسمى سنتى و در ایامى مشخص به امامزادهها روى مىآورند و ضمن انجام آداب زیارت، دعا، ذکر و عبادت، در حضور صاحب بارگاه به تضرع و التجا پرداخته و رفع گرفتارىها، مشکلات و التیام دردها و برطرف شدن ناگوارىهاى خود را از روح مقدس او خواستارند و مىکوشند امامزاده را واسطه قرار دهند تا او که نزد خداوند مکانتى دارد نسبت به رفع حوائج آنان اقدام کند. براى افرادى که به عتبات عالیات و زیارتگاههاى معصومین دسترسى ندارند این اماکن جایگاه التجا نیاز و تمنا، شفاعتبخش آلام و رنجها، محرم اسرار، اماکن بىزوال، تسکینبخش غمها و به صدا در آمدن ضجههاست، در پاى ضریح امامزادهها اسرار انسانهایى نهفته است که درد دلهاى خود را که مطرح کردن آن را حتى نزد بستگان خویش صلاح نمىدیدهاند براى صاحب بارگاه بازگو نمودهاند.
از گذشتههاى دور در منابع تاریخى و کتب شرح حال، انساب و دائرةالمعارفها مشخصات مکانهاى زیارتى ایران به خوانندگان شناسانیده شده است اما در این معرفىها کمتر به بارگاه زیارتى بانوان پرداخته شده است، در صورتى که گنبدها، مزارها و بقعههاى مربوط به زنان امامزاده یا بانوان علوى کم نمىباشند، نگارنده در سلسله این نوشتار کوشیده است این جایگاههاى مقدس را به طور اجمالى معرفى کند و در این شناسایى محورهاى ذیل در نظر بوده است:
1- نسب امامزاده و شناسایى پیوستگى او با خاندان عترت
2- موقع جغرافیایى و مسیر ارتباطى امامزاده یا بقعه
3- سیر تاریخى مرقد و بناى بارگاه
4- جلوههاى هنرى و جاذبههاى معمارى آرامگاه
5- فعالیتهاى خیّرین و بانیان در خصوص بازسازى، مرمت و توسعه بنا
6- ارزیابى صحت نظر افراد محلى در خصوص شخص مدفون در امامزاده
7- اشاره به افراد دیگر مدفون در بقعه مورد نظر
* * *
بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س)
مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) هویت فرهنگى و مذهبى ریشهدارى را از گذشتههاى دور در شهر قم پدید آورده و برکات و آثار ارزندهاى از خود به یادگار نهاده است. اشتهار این شهر در جهان اسلام، توسعه و گسترش روزافزون آن و اعتبار معنوى و اعتلاى روحانى قم مدیون و مرهون بارقه ملکوتى بارگاه مقدس این بانوى والاتبار و وارسته است.
به علاوه مجموعه حرم حضرت فاطمه معصومه(س) در مرکز شهر قم یکى از بزرگترین و باارزشترین آثار و بناهاى معمارى اسلامى ایران است که جلوههاى هنرى و جاذبههاى باشکوهش با آثار گرانبهایى از قرون گذشته گرانبها و افتخارآفرین است، این بناى تابناک بر معمارى و توسعه شهرى قم اثر گذاشته و شبکههاى ارتباطى آن با مرکزیت این کانون با مکانت شکل گرفته است.
آن بانوى بزرگ در سال 201 ه.ق به قصد دیدار با برادر بزرگوار خویش - حضرت امام رضا(ع) - از مدینةالنبى عازم خراسان گردید، اما در حوالى قم بیمار گردید و بر اثر این عارضه رحلت نمود. پیکر پاکش در باغ بابلان که از آنِ موسى بنخزرج فرزند سعد اشعرى بود به خاک سپرده شد. از همان روزگاران بسیارى از امامزادگان، علویان و بزرگان در جوار تربت این بانو به خاک سپرده شدند و بناهایى بر مزارش ساخته شد. در سال 256ه.ق زینب نواده امام جواد(ع) بارگاه حضرت فاطمه معصومه را احداث نمود که تا اواسط قرن پنجم هجرى بر جاى بود. البته درگاه غربى آن را شخصى به نام ابوالحسین زین بناحمد فرزند بحر اصفهانى - عامل قم - توسعه داد و درى برایش تعبیه نمود.
در سال 477ه.ق در چند جاى بناى ساخته شده، امیرابوالفضل عراقى، از رجال دوره سلجوقیان و معاصر با طغرل سلجوقى بنایى بنیان نهاد که بناهاى کوچکتر قبلى را در بر گرفت.
در سال 613ه.ق امیر مظفر فرزند احمد بناسماعیل وزیر مشهور سلطان سنجر سلجوقى مرقدى با بهترین نوع کاشى زرینفام تزئین کرد. به سال 925ه.ق شاهبیگم صفوى - دختر شاهاسماعیل - گنبد پیشین را تجدید نمود و بنایى هشت ضلعى با ایوانى زیبا و دو مناره بلند با صحن و بناهایى دیگر احداث نمود و بر مرقد مطهر ضریحى قرار داد. در سال 939ه.ق شریف نقیب سیداسحاق تاجالشرف موسوى ایوان مجللى با عنوان عتبه روضه فاطمیه در مدخل شمالى صحن عتیق بنا نهاد.
به سال 1218ه.ق فتحعلىشاه قاجار به تذهیب گنبد و در سال 1225ه.ق به تعمیر ایوان شمالى و کاشىکارى آن و در سال 1245ه.ق به مرمرپوش کردن حرم و نقرهپوش نمودن ضریح فولادین اقدام نمود. شش سال بعد کیکاووس میرزا جدار حرم را آیینهکارى کرد. در سال 1266ه.ق ناصرالدین شاه قاجار ایوان شمالى را با خشتهاى طلا آراست. در سال 1296ه.ق ابراهیمخان امینالسلطان نقشه بنیان صحن جدید را طرح کرد و کار تکمیل آن را فرزندش علىاصغرخان اتابکى در سال 1303ه.ق پى گرفت. در سال 1337ه.ق آیتاللَّه فیض به توسعه مسجد بالاى سر پرداخت و عمارت مَدْرَس را در محاذات مقبره شاهسلیمان براى تدریس خویش بنا نهاد و در سال 1360ه.ق سیدابوالفضل تولیت به تجدید آن همت گمارد و بناى کنونى را با دو پوشش تیرآهنى بدون ستون بنا نهاد.
در سال 1380ه.ق حاج سیدمحمد طباطبایى (آیتاللَّه زاده قمى) صحن مقبره شاهصفى را خراب کرد و با اضافه کردن بخشى از اراضى خارج، مسجد مُجلل کنونى را با گنبدى مرتفع احداث کرد. طى سالهاى 1341 تا 1375ه.ق آیتاللَّه فیض، آیتاللَّه حائرى و آیتاللَّه بروجردى به گسترش و تعمیر حرم مطهر، مسجد و مدرسه فیضیه پرداختند. در سالهاى اخیر نیز توسعه حرم مورد توجه جدى و بناى حرم و اماکن وابسته مورد بازسازى و مرمت اساسى قرار گرفته و ضریح جدید بر مرقد بنیان نهاده شده است و کار تعویض خشتهاى طلاى گنبد در حال انجام است. آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) در حال حاضر مرکب از بناهاى ذیل است:
مرقد و گنبد فراز آن با رواقها، دو مسجد بالاسر، موزه، دو ایوان طلا و آیینهکارى شده و منارهها، صحن عتیق با سر در شمالى، صحن نو با ایوانها، سر دربها و گلدستهها، مقابر علما، مشاهیر و رجال نامى و شهیدان.
بناى فعلى حرم توسط شاهبیگم در سال 925ه.ق ساخته شده است. قاعده آن به صورت هشت ضلعى غیر متساوى و داراى هشت صفه است. پس از این بخش قاعده گنبد و سقف و مقدنسهاى تزئینى قرار دارد. مرقد مطهر که در وضع کنونى توسط ضریحى تازهساخت مستور گردیده با کاشىهاى بسیار نفیس و زیباى اواسط قرن هفتم هجرى پوشیده شده که از تنوع و ذوق هنرى قابل تحسینى برخوردار است.(1)
پىنوشت:
1) اقتباس و مأخوذ از: دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج اول، ص362 - 361، تاریخ هنر معمارى ایرانى در دوره اسلامى، محمدیوسف کیانى، ص200؛ تربت پاکان، مدرسى طباطبایى، ج اول، ص118؛ گنجینه آثار قم، فیض، ج اول.
