انوار درخشان (2)
آشنایى با زیارتگاههاى بانوان
غلامرضا گلىزواره
امامزاده صفورا
مدفونِ در این بنا را بانویى از اولاد حضرت على(ع) ذکر کردهاند. بارگاه مذکور در قم، خیابان خاکفرج، جنب امامزاده شاهزاده احمد واقع است. بنایى است بُرجى به قطر و ارتفاع ده متر که بر فراز آن گنبدى عرقچینى و آجرى ساختهاند. طرح و نقشه بنا از درون به صورت فضاى مربعى به ابعاد شش متر در شش متر است که در ارتفاع دو مترى در چهارگوشه آن نیمطاقى بالا آورده صورت ساختمان را به هشتضلعى نامحسوس و سپس فلکهاى تبدیل کرده و پاتاق گنبد را بر آن نهادهاند. جدار بنا از داخل، سفیدکارى گردیده اما فاقد تزئینات گچبُرى و کاشىکارى است. مرقد، جدارى گچى دارد.(1)
بارگاه خدیجهخاتون
این بقعه در سى کیلومترى جنوب قم و چند کیلومترى راه قم - اصفهان در آبادى خدیجهخاتون قرار گرفته است. منابع تاریخى و کتب نسبنامهاى، خدیجهخاتون را از دختران امام صادق(ع) دانستهاند. این بنا را غیاثالدین امیر محمد فرزند محمد فرزند خواجه على صفى - امیر بزرگ خاندان على صفى - به سال 770ه.ق، بنیاد نهاده است.
نماى خارجى بنا، چند مترى سنگچین و پس از آن گنبد برجى هرمى است که قاعده مُضلّع آن آجرى مىباشد.
نماى داخلى از سطح زمین تا سه متر چهارگوشه با دو درگاه ورودى در شمال و جنوب و دو صفه در شرق و غرب است که در بالا با پیش آمدن گوشوارهها در زوایا، هشت گوشه و به شانزدهضلعى با چهار نورگیر در جهات اصلى دگرگون شده و پس از آن، سقف گنبدى بنا با بلندى پیرامون یازده متر از سطح زمین قرار دارد.
در مرکز سقف، شمسهاى از گُل و بوته گچبرى شده که گرداگرد آن میان دو حاشیه زنجیرهاى چند سانتى با نام «محمد» و نقش و نگار کتیبهاى با این متن است: بسماللَّه الرحمن الرحیم شهد اللَّه انه لا اله الا هو و الملائکة و اولو العلم قائماً بالقسطِ لا اله الا هو العزیز الحکیم.
بَدَنه سقف تا بالاى نخستین کتیبه سراسرى با کندهکارى و ملاطسازى گچى آراسته شده و هشت شکل هندسى بزرگ با کنارهها و حواشى گچبرى از نام «محمد» بر آن رسم گردیده است.
متن نخستین کتیبه سراسرى که در گلوبند بقعه به خط کوفى میان دو حاشیه گچبرى شده، سوره حمد است. پس از آن بدنه تمامنماى دوازدهگانه شانزدهضلعى با کندهکارى گچى و گرداگرد آنها چهار نورگیر با حاشیهاى زنجیرهاى از نقش و نگار و در یکى دو بدنه با نام «محمد» آراسته شده و پس از آن در آغاز قسمت هشتگوشه دومین کتیبه سراسرى بنا به خط ثلث برجسته در زمینه گل و بوته که نام بانى در آن آمده گچبرى شده است، کتیبههاى دیگرى نیز در این بقعه قابل مشاهده است.(2)
بقعه خدیجهخاتون
این مکان زیارتى در حوالى قم بر سر راه این شهر به آبادى سراجه و در شرق امامزاده طیّب و طاهر و یک کیلومترى آن واقع است. در این بقعه علاوه بر خدیجهخاتون، دو مرد و چهار زن دیگر دفن شدهاند که همگى از احفاد امام کاظم(ع) هستند.
بناى این زیارتگاه به صورت هشتضلعى از داخل و خارج به دهانه 5 و ارتفاع 6 متر است که در هر ضلعى صفهاى محرابى به دهانه یک و ارتفاع سه متر احداث گردیده است. دو صفه شرقى و غربى درگاه ورودى بقعه است. جدار بقعه از درون سفیدکارى گردیده و از جلوههاى گچبرى و کاشىکارى عارى است. اگر چه بناى مورد اشاره، قدمت چندانى ندارد اما از آثار قدیم سه قطعه لوح کاشى روى مرقد قرار گرفته که البته قطعه میانى آن اکنون نیست و به نظر مىرسد این مجموعه به قرون هفتم و هشتم تعلق داشته باشد.(3)
حلیمهخاتون و ستیهخاتون
این بنا در میانه آبادى دستجرد قم، بالاى روستاى «مِیَم» در بخش شمالى امامزاده ابراهیم واقع شده است. افرادى که در این بقعه دفن گردیدهاند دو تن از بانوان سادات سجادى به نامهاى حلیمهخاتون و ستیهخاتون هستند. بناى اصلى از بیرون، به صورت بُرجى از سنگ و گچ و از داخل، به صورت مربع متساوىالاضلاعى به دهانه شش و نیم متر و ارتفاع پنج و نیم متر است که از ارتفاع یک و نیم مترى سطح بقعه در چهار زاویه نیمطاقى بالا آمده و صورت بقعه از ساختمانى چندضلعى به بنایى دایرهاى تبدیل شده است. پوشش داخلى بنا عرقچینى، جدارش سفیدکارى و عارى از تزئینات هنرى است. در مرکز بقعه ضریحى مشبّک از چوب و در وسط آن مرقدى با بدنه گچى قرار دارد. در سال 1074ه.ق، بر بناى مذکور ایوانهایى در چهار جهت اصلى الحاق کردهاند. اصل بنا، بر اساس برخى قرائن مربوط به زمان قبل از صفویه است.(4)
امامزاده باوره
این آرامگاه در مزرعه باوره، واقع در شش کیلومترى روستاى فُردو از توابع استان قم قرار دارد. بنا شامل دو بقعه است که در هر بقعه دو امامزاده به نامهاى شاهزاده محمد و حسین و حلیمهخاتون و زینبخاتون از احفاد امام کاظم(ع) مدفون هستند. پوشش این دو بقعه از نوع عرقچینى با مصالح سنگ و گچ و از آثار پیش از دوران صفویان مىباشد. قاعده هر دو بقعه از خارج و داخل به صورت مربع متساوىالاضلاعى به دهانه سه و ارتفاع هفت متر است که در هر ضلعى، شاهنشینى ساخته شده و پوشش گنبد عرقچینى و طاق شاهنشینها رومىپوش است. در زوایاى بالاى بقعه با زدن نیمطاقىها صورت مربع را به هشتضلعى مبدل ساختهاند. در این بخش، هشت طاقچه وجود دارد که سه تاى آنها نورگیرند و جلوى آنها با مشبّکى گچبرى پوشیده است. در بالاى این طاقچهها صورت بنا به فلکهاى تبدیل شده و با طاق پوشش رسمىبندى بقعهها بالا آمده است. در میانه هر یک از دو بقعه دو صندوق مُنبّت روى قبور نصب گردیده که از آثار هنرى قرن یازدهم هستند.
بر روى سومین صندوق (پس از صندوق شاهزاده محمد و شاهزاده حسین)، که محل دفن حلیمهخاتون مىباشد بعد از صلوات کبیره، عبارتِ: به تاریخ غّره شهر جمادىالاول سنه اثنتین و ثلاثین و الف (1032ه.ق) من الهجرة النبویه صلىاللَّه علیه و آله و سلم العبد نوراللَّه بنحبیباللَّه، نگاشته شده است. بر روى چهارمین صندوق (نصب بر مرقد زینبخاتون) بعد از صلوات بر معصومین، نام بانیان دیده مىشود. در جهت شمالى امامزاده ایوانى قدیمى از سنگ و گچ با جدار سفیدکارى است. دو لنگه در مُنبّت قدیمى در مدخل بقعه و زیر ایوان نصب شده که تاریخ ساخت آن به دلیل سوختگى مشخص نیست اما شواهد مبیّن آن است که همزمان با ساختن صندوق، این درها ساخته شدهاند.(5)
امامزاده ستىزینب
در جهت شمال غربى و بیرون آبادى صَرْمْ واقع در جنوب قم، امامزادهاى است که مدفن سه تن به اسامى سلطان محمود و شاهزاده سلیمان از احفاد امام سجاد(ع) و یک زن به نام ستىزینب از نوادگان امام کاظم(ع) است. این بنا از بیرون هشتضلعى و از داخل به صورت مربعى متساوىالاضلاع به طول پنج و ارتفاع هشت متر است که در هر ضلع آن شاهنشینى ساخته شده است. در جانب شرقى و شمالى بقعه، ایوانى ساده و در جهت جنوبى آن رواقى چشمهپوش و مرکب از سه قسمت است. مصالح به کار رفته در این بقعه آجر است اما نماى داخلى گچکارى شده است.(6)
پىنوشتها:
1) تربت پاکان، ج2، ص87؛ گنجینه آثار قم، فیض، ج2، ص288.
2) بناهاى آرامگاهى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، ص273.
3) دائرةالمعارف بناهاى تاریخى ایران در دوره اسلامى، ج2، (بناهاى آرامگاهى)، ص273.
4) تربت پاکان، ج2، ص175؛ گنجینه آثار قم، ج2، ص659.
5) بناهاى آرامگاهى، ص105.
6) گنجینه آثار تاریخى قم، ج2، ص587 - 586.
