انوار درخشان (3)
آشنایى با زیارتگاههاى بانوان
غلامرضا گلىزواره
امامزاده سیّده سکینهخاتون
بناى زیارتى مذکور در سى کیلومترى بخش شرقى قم و حوالى روستاى زالونآباد قرار گرفته است. سیّده سکینهخاتون از نوادگان امام کاظم(ع) مىباشد. امامزاده مزبور، داراى بقعه و سه ایوان و صحن است، گویا ساختمان اصلى در آستانه روى کار آمدن صفویان احداث شده و در زمان صفویه الحاقاتى بدان صورت گرفته است. نقشه بنا از خارج، بُرجى و از داخل، چهارضلعى متساوى به دهانه 5 و ارتفاع 9 متر با چهار شاهنشین است که از هر کدام درى به ایوان سهگانه و رواق شمالى گشوده مىشده است ولى در وضع کنونى جلوى درهاى غربى و شرقى را مسدود ساختهاند. بر فراز بنا گنبدى خُودىشکل به قطر 7 متر و ارتفاع 10 متر با گردنى استوانهاى به ارتفاع 4 متر بر فراز پایهاى چندضلعى استوار است. روى گنبد با کاشى معرّق بند اسلیمى خوشطرحى آراسته بوده که اکنون تنها چند قسمت مختصر آن باقى مانده است. آرایش ساقه گنبد، نخست یک ردیف کاشى خشتى زیباى زمینه طلایى، سپس زیر آن کتیبه کمربندى گرداگرد با پهناى نیم متر از کاشى معرّق است که بر آن سوره جمعه به خط ثلث سفید نوشته شده است.(1)
آرامگاه امامزادگان
این بقعه در شمال دهکده وشنوه در 48 کیلومترى قم قرار دارد. پنج امامزاده به نامهاى شاهزاده هادى و ستىشهربانو از احفاد امام سجاد(ع) و حلیمهخاتون و رقیهخاتون از نوادگان امام باقر(ع) و زینبخاتون(س) از احفاد امام کاظم(ع) در این مکان مدفون است. این امامزاده محاط در حسینیه و چند تالار مىباشد.
بناى مکان مزبور به گواهى سبک ساختمان از آثار دوران صفویه یا قبل از آن است. قاعده گنبد از بیرون با مصالح سنگ و گچ و از داخل به صورت هشتضلعى به دهانه 5/4 متر است که در جهات فرعى آن، چهار جرز، هر یک به طول 20/1 احداث شده است که گنبد را بر دوش گرفتهاند و در جهات اصلى چهار صفه نمودار است که از هر کدام دربى به سوى بیرون باز مىشود. گنبد بیرونى بنا از نوع هرمى شانزده ترکى به قطر 6 متر و ارتفاع 8 متر است که با کاشىهاى دوالى فیروزهفام با کتیبههایى به خط بنایى از کاشىهاى الَوان پوشیده شده است. در مرکز بقعه، ضریحى آبىرنگ از چوب مشبّک قرار دارد و درون آن مرقدى آراسته به کاشىهاى خشتى فیروزهفام تعمیرى است که فاقد کتیبه مىباشد.
صندوق نفیس و منبّتکارى شدهاش بر اثر حریق از بین رفته است. بقعه مورد اشاره منبرى نفیس دارد که بر کتیبههایش نام شاه اسماعیل صفوى و تاریخ 920ه.ق، قابل خواندن است. این منبر جهت حراست به مسجد پامنار وشنویه انتقال داده شده است. در جهت جنوبى بقعه، ایوانچهاى از الحاقات عصر صفوى دیده مىشود که در آن یک جفت درِ منبّت مزیّن به کندهکارى و کتیبههاى متعدد به خط ثلث برجسته دیده مىشود که گویا از آثار متأخر است. نقاشىهاى داخل بقعه نیز جدید مىباشد.(2)
امامزاده عمّهصغرا و عمّهکبرا
این بنا در مرکز شهر اشتهارد، در میان حیاط وسیعى واقع بوده و بناى آن با گنبدى بلند و کاشىکارىشده، مرتفعترین ساختمان اشتهارد به شمار مىرود. امامزاده مزبور شامل دو بخش سردر، رواق و بناى بقعه است. سر درب ورودى عبارت از یک قوس بلند در وسط و دو جرز آجرى در طرفین است. با عبور از ایوان به رواق پا مىنهیم. در وراى دیوار جنوبى رواق، بخش قدیمى و اصلى یعنى بناى بقعه قرار دارد که طول هر ضلع آن 75/5 متر است. در وسط هر ضلع یک طاقنما با قوس تیزهدار وجود دارد. نور داخل بقعه به کمک دو پنجره تأمین مىگردد. نماى خارجى مجموعه بناى امامزاده یعنى بقعه و رواق مقابل آن در حال حاضر به صورت یک بناى آجرى مکعب مستطیل است. بناى بقعه که در بخش جنوبى واقع شده از خارج به صورت چهارضلعى است که نماى سه دیوار شرقى، جنوبى و غربى آن هر یک داراى دو طاقنماى آجرى با لچکىهاى مزیّن به آجرهاى لعابى فیروزهاىرنگ چهارگوش است. شیوه ایجاد طاقنما، بر روى دیوارهاى خارجى شرقى و غربى رواق نیز به کار رفته است و در هر طرف سه طاقنما نظیر نماى دیوار بقعه ایجاد شده است. گنبد قرار گرفته بر فراز بقعه بلندترین بناى منطقه است که شامل دو قسمت گردنى استوانهاى با ارتفاع 5/3 متر و گنبد تخممرغىشکل با تناسب کامل تشکیل یافته است.
تمامى سطح گنبد در گذشته، داراى پوششى از کاشى بوده، ولى در حال حاضر بخشهاى زیادى از آن فرو ریخته و لطماتى به آن وارد شده است. پوشش کاشى در دو بخش انجام شده است. سطح گنبد با طرح خاص و جالبى به کمک آجرهاى لعاب داده شده تزئین یافته است. پوشش مزبور تنها از دو نقش و دو رنگ سیاه و فیروزهاى، به وجود آمده است. بناى اصلى و گنبد آن را از آثار دوره صفویه قلمداد نمودهاند. بناى بقعه مربوط به سال 1089ه.ق، است. این بنا به شماره 753 ثبت تاریخى شده است.(3)
امامزاده آمنهخاتون
این بناى زیارتى در محله پنبهریسه قزوین واقع است. بناى حرم کثیرالاضلاعى، هشتضلعى مىباشد که در هر یک از ضلعهاى آن طاقنمایى قابل مشاهده است. پوشش حرم به کمک کاربندىهاى واقع در بین قوسهاى هشتگانه صورت گرفته و سقف گنبد به گونه ستاره هشتپَر در آمده است. بقعه مزبور از خارج داراى طرح مدوّر است که بخشى از آن در میان دو تالار مستطیلشکل الحاقى محصور گردیده است. بخش فرازین بقعه که از دو تالار فوق مرتفعتر است، طرح استوانهاى بنا را به خوبى نشان مىدهد. تزئینات این قسمت در پایین توسط آجرهاى لعابى با طرح هندسى و در بالاى آن با دورهاى به عرض هشتاد سانتىمتر با کاشى هفترنگ و نقش گیاهى صورت گرفته است. در خصوص صاحب مَدْفَنْ، مدرک مستند و مکتوب و معتبرى در بنا وجود ندارد اما اهل محل، این بانو را دختر امام صادق(ع) دانستهاند و در افواه چنین نسبتى مشهور گردیده است. سبک معمارى امامزاده از آثار دوره صفوى است که قراین و سبک آن، این ویژگى را تأیید مىکند.(4)
امامزاده بىبىزبیده
در باب نسب این امامزاده نکتهاى مستند به دست نیامد اما مردم آن را بانویى از نسل ائمه هُدى مىشناسند. بناى بقعه در قزوین، در جانب شرقى صحن و مسجدى در بخش شمالى آن قرار دارد. حرم امامزاده چهارگوشهاى است که به کمک فیلپوشهایى (نوعى کاربندى کنجها) که از کف آغاز شده، پوشش آن انجام گرفته است. نماى مسجد از جانب صحن، از جلوههاى هنرى ویژهاى برخوردار است و از سه طاقنما با قوس نعل اسبى و اُرسىهاى چوبى تشکیل یافته است. لچکىهاى آن داراى تزئینات معقلى است. در این لچکىها، آجرهاى سفالى دایرهشکلى با نقش ستاره، کار شده است. روى جِرزهاى طرفین طاقنماها نیز آجرهاى نقش برجسته با طرح ترنج لوزىشکل تعبیه شده است. شبستانِ مسجد در وسط داراى سه ستون آجرى مىباشد.(5)
آرامگاه بىبىسکینه
امامزاده مورد اشاره در میان ویرانههاى سُنقرآباد کهن قزوین واقع بوده که از بیرون حالت مکعب مستطیل را دارد و شامل دو بخش یعنى ایوان مقابل و حرم اصلى امامزاده مىباشد. حرم امامزاده نقشه مربعى دارد. پوشش بنا توسط چهار تُرنُبه (گوشه پیش آمده) انجام گرفته است. در میان هر یک از ضلعهاى چهارگانه بنا در بالا، طاقنماى توگودى که حالت نورگیر دارد به وجود آوردهاند و سپس در بالاى تیزه طاقنماهاى مزبور تُرنُبههاى چهارگانه و بعد از آن پوشش مخروطىشکل یکپوش بنا آغاز گردیده است. این بنا از نقطه نظر چگونگى پوشش تخممرغىشکل آن - بخصوص کاربندىهاى چهارگوشهاش - اهمیت ویژهاى دارد. بنا از آجر ساخته شده است. در مقابل درب ورودى حرم، ایوانى قرار دارد که در اعصار بعد از احداث امامزاده بنیان نهاده شده است. در لبه ایوان مزبور که دو پله از کف امامزاده ارتفاع گرفته یک رشته سنگهاى مرمر نقشدار جالب جلب توجه مىنماید. تاریخ منقوش بر روى یکى از سنگها 922ه.ق، و دیگرى 1145ه.ق، است که بیانگر قدمت محل، امامزاده و قبرستان اطراف آن است.(6)
امامزاده بىبىحلیمهخاتون
این زیارتگاه در روستاى شادمهند از توابع فیروزکوه قرار گرفته و معمارى آن مربوط به قرون هفتم و هشتم هجرى است که اخیراً در فهرست آثار ملى ایران قرار گرفتهاند. امامزاده بىبىحلیمهخاتون با بُرجى مربعشکل منفرد در میان تنگه قرار گرفته است. گنبدش از درون به صورت عرقچین و از بیرون به تبعیت از پلانبنا چهارتَرِکى است. درب کوچک و کمارتفاع این امامزاده در سمت جنوب یعنى خلاف جهت روستا به سمت کوه تعبیه شده است. در هر ضلع بنا و داخل آن طاقچهاى احداث و در محل اتصال سقف به گوشههاى بنا گوشوارههایى به وجود آوردهاند. مصالح بنا از سنگ لاشه و ملات ساروج و نماى داخلى آن با گچ اندود شده است. در شمال شرق این امامزاده منبع آب روستا و گرداگردش قبرستان قدیمى آبادى واقع شده که از قدمت قابل اعتنایى برخوردار است. پنجره منبّتکارى و چوبى بقعه داراى کتیبهاى با آیهاى از قرآن مىباشد که در انتهایش تاریخ 905ه.ق، دیده مىشود. در داخل بناى اصلى ضریح چوبى منبّتکارى شده با جمله «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه على ولى اللَّه»، در گرداگرد آن که روى نقش ستارهاى حک شده قابل مشاهده است. با وجود تاریخ 905ه.ق، در کتیبه پنجره و تاریخ 1204ه.ق، روى ضریح، بناى اصلى مربوط به قرنهاى هفتم و هشتم هجرى است.(7)
ادامه دارد.
پىنوشتها:
1) گنجینه آثار تاریخى قم، ج2، ص517؛ تربت پاکان، ج2، ص174.
2) تربت پاکان، ج2، ص195 - 194؛ گنجینه آثار قم، ج2، ص595 - 594.
3) گزارشهاى باستانشناسى در ایران، هیئت باستانشناسى آلمان، ترجمه سروش حبیبى، ص324، سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، انجمن آثار ملى (1349)، ص98 - 95.
4) مینو دریا، بابالجنة، محمدعلى گلریز، ج1، ص697 - 666؛ دائرةالمعارف تشیّع، ج2، ص402؛ دائرةالمعارف بناهاى تاریخى در دوره اسلامى، ص89.
5) دائرةالمعارف تشیّع، ج2، ص416.
6) سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، تهران، انجمن آثار ملى، ص108 - 107.
7) روزنامه اطلاعات، شماره 22697.
