انوار درخشان (4)
آشنایى با زیارتگاههاى بانوان
غلامرضا گلىزواره
بقعه بىبى شهربانو
صاحب این بنا را بىبىشهربانو دختر یزدگرد سوم و همسر امام حسین(ع) و مادر امام سجاد(ع) دانستهاند که مدارک معتبر تاریخى قبول آن را مورد تأمل دانسته است. این بقعه در یک و نیم کیلومترى شمال امینآباد (از توابع شهرستان رى)، بر فراز صخره کوهستان در دامنه جنوبى کوه بىبى شهربانو در محوطهاى به طول 32 و عرض 22 متر با دیوار سنگى قرار گرفته است. وضع بنا مىرساند که تمامى این فضا و اماکن متعلق به آن در یک زمان به منظور آرامگاه احداث گشته و در دورههاى بعد به وسیله ایجاد دیوارهاى جدید، رواقها، اتاقها، راهروها و غیره، محوطه اصلى به دو صحن تقسیم شده و صحنهاى مردانه و زنانه و اتاقهاى مسکونى و محل توقف و استراحت زوّار به نحو جالبى در این بناى کهن فراهم شده است. جهت اصلى طولى محوطه رو به سمت قبله قرار دارد. مهمترین بخش بنا، ساختمان گوشه جنوب شرقى آن است که گنبد سنگى قدیمى آن بر جاى مانده و هنگامى که از بیرون به بقعه بىبى شهربانو نگریسته مىشود، علاوه بر گنبد و کاشىکارى عهد قاجاریه که بر فراز حرم ساخته شده، گنبد سنگى قدیمى مزبور جلب توجه مىنماید. این ساختمان از سوى داخل، مشتمل بر فضاى چهارگوش مربعى است که شش متر طول و شش متر عرض دارد و معمارى آن سبک بناهاى دوران دیلمیان را در اذهان تداعى مىکند. حرم بىبى شهربانو در وسط بنا و متصل به اتاق باریک الحاقى قرار دارد که صورت دیوارهاى آن به حالت گذشته حفظ شده و بر فراز حرم گنبدى که مربوط به عصر قاجاریه است ساختهاند ولى سقف زیر گنبد که طاق اصلى حرم است و گوشوارههاى کنج آن کهن مىباشد، اتاق سمت مغرب حرم مسجد بوده که روشنایى کافى از سقف به آن دادهاند و محل نگهدارى وسایل و خواندن زیارتنامه است.
در حرم این بقعه، صندوق منبتکارى عتیقهاى به طول 178 سانتىمتر، عرض 97 سانتىمتر و ارتفاع 98 سانتىمتر وجود دارد که در گوشه جنوب غربى حرم - متصل به دیوار - روى قبر قرار گرفته است. بر روى اضلاع شمالى و شرقى صندوق تزئینات منبّتکارى و کتیبههاى گوناگونى وجود دارد که عموماً به خط ثلث برجسته بوده و علاوه بر آیات قرآن کریم و احادیث، اطلاعات تاریخى نیز در بر دارد. بر ضلع شمالى صندوق عبارت: قال النبى(ع) ان کُنت صانعاً لکنت نجارا فى سنة ثمان و ثمنین و ثمان و ثمان مأئه (888ه.ق)، نوشته شده است. کتیبه قائم سمت چپ ضلع شمال صندوق
شامل این عبارت است: هذه المقبرة لُّام المؤمنین و خیر الخواتین ستى شهربانویة قدس اللَّه سره؛ نوشتههاى دیگر صندوق به نام بانیان و سازندگان اشاره دارد. کتیبههاى روى درِ ورودى اصلى بقعه که در مشرق حرم قرار دارد و عموماً به خط برجسته مىباشد نیز از تاریخ ساخت بنا و دستاندرکاران احداث آن حکایت دارند. در این نوشتهها تاریخ 962ه.ق، قابل رؤیت است.(1)
بقعه بىبىزبیده
آرامگاه بىبىزبیده در شهرستان رى در بالاى تپهاى کمارتفاع و خاکى واقع گردیده است. بناى اصلى حرم از ابنیه معمارى قرن نهم هجرى است که به هنگام شکلگیرى دولت قاجارها، سرداب شرقى - غربى همراه با دهلیز ورودى و اتاق مجاورش در شمال تپه ایجاد شده است. همچنین برفراز تپه، رواقى و ایوانى بر پا کرده و سپس ایوانهایى در سه جانب حرم الحاق کردهاند. درونى این مکان زیارتى از تزئینات مُقرنسکارى و نقاشىهاى دوران قاجاریه برخوردار است. صندوقى متعلق به همین عصر و از آثار فتحعلىشاه قاجار قابل مشاهده مىباشد که در خاتمکارىشده آن در سال 1271ه.ق، ساخته شده است که در اطراف آن ابیاتى از مرثیههاى محتشم کاشانى دیده مىشود.
اعتقاد مردم و برخى ثُقات محلى بر این است که این بانو دختر امام حسین(ع) و فرزند شهربانوست و در این باره لوح مفصلى به خط نستعلیق داراى تاریخ 1286ه.ق، در خود بقعه نصب شده که نتیجه بررسىهاى مرحوم ملاآقا فاضل دربندى، صاحب کتاب
اسرارالشهادة است. برخى محققان با تکیه بر متون تاریخى، اصل موضوع یعنى آمدن بىبىشهربانو به رى و اینکه دخترى به نام زبیده داشته مورد تأمل قرار داده و پذیرش آن را کم اعتبار مىدانند و بر این باورند که شهربانو داراى دو دختر به نامهاى سکینه و فاطمه بوده است اما از سوى دیگر، قرنهاست که این مکان به عنوان بارگاه زبیدهخاتون مورد توجه مردمان مشتاق بانوان منسوب به خاندان عصمت مىباشد و نذوراتى بدان اختصاص داده و در جوار مرقدش به التجا مىپردازند و از صاحب مرقد مىخواهند که آنان را در گرهگشایى از مشکلات و التیام دردها و ناگوارىها یارى نماید.(2)
بقعه سیده ملکخاتون
این مکان زیارتى در جنوب دولاب بر کنار راه تهران - خراسان واقع گردیده و شامل بقعه، رواق و ایوان است. در زیارتنامه صاحب مرقد چنین آمده است:
السلام علیک یا ملکة الجلیلة العلیة السلام علیک یا خاتون الرضیة المرضیة،
سپس خطاب «یا بنتموسى بنجعفر(ع) و یا دختالرضا(ع)»، ذکر گردیده است. اما محققان عقیده دارند این بانو همان سیده ملکهخاتون همسر فخرالدوله دیلمى و مادر مجدالدوله دیلمى است. نام اصلى وى سیدشیرین دختر اصفهبد رستم بنشروین از آلباوند و خالقابوس وشمگیر است. سیده، لقب ملکخاتون مىباشد.
هسته اصلى مرقد مذکور اتاق مستطیلشکل با چهار شاهنشین (تورفتگى داخل پنجدرىها که کمى از سطح زمین بالاتر بوده و معمولاً شخص بزرگى در آن مىنشسته است)، توگود داخل چهارضلع است و روى آن قبل از ایجاد رواق و ایوان سمت شمال در آغاز قرن چهاردهم هجرى در جانب شرق بقعه قرار داشته است و هم اکنون در سمت شمال بنا قرار دارد. سقف آجرى بقعه به شیوه گنبدهاى یکپوش بسیار قدیمى با آجرهاى خفته و راسته از طرف بام نمایان است. بنا را به دوران قاجاریه نسبت مىدهند ولى کاشىکارى آن مرتبط با مرمتهایى است که به دستور سلطنتخانم - دختر بدیعالملک میرزاى عمادالدوله - در سال 1309ه.ق، صورت پذیرفته است.(3)
آرامگاه بىبىشریفهخاتون
پس از ورود به شهر ساوه از مسیر تهران و عبور از میدان انار، هنگامى که مسافران به سوى جاده اراک حرکت مىکنند، در ابتداى راه از میان بیابانى وسیع و خشک مىگذرند اما پس از پشت سر گذاشتن کارخانه چرمسازى وقتى به اولین فرعى سمت راست مىپیچند هنوز دو کیلومتر طى نشده که دشتهاى سرسبز و خرمى در پیش مسافر مشاهده مىگردد. در این ناحیه پنج روستاى سرسبز و تاریخى وجود دارد که در میان آنها روستاى «نویس» از قدمت بیشترى برخوردار است. در ابتداى این آبادى، راه به دو شاخه تقسیم مىشود؛ یکى به سوى بالا و مستقیم که به مکانى به نام قتلگاه یا گلزار شهدا منتهى مىشود. راه دیگر نیز به روستا ارتباط دارد. در ابتداى ورود به روستا آرامگاه بىبىشریفهخاتون قرار دارد. از طریق ایوان یا پیشگاه امامزاده مىتوان وارد حرم بىبىشریفهخاتون گردید.
این بانو بنا بر اسناد تاریخى، دختر امام موسى بنجعفر(ع) و خواهر امام رضا(ع) مىباشد. بر مزار، جعبهاى چوبى قرار دارد که بر روى آن انواع پارچههاى زیبا و سجادههاى خوشبافت دیده مىشود. اینها نذورات مردم هستند. سقف مزار، گنبدىشکل بوده که در درون دیوارش طاقچههایى قابل مشاهده است. بناى مزبور از آثار قبل از صفویه است. مردم روستا به هنگام تحویل سال نو در این مکان زیارتى گرد آمده و دعاى تحویل سال را با هم زمزمه مىکنند. عصرهاى پنجشنبه نیز اهالى آبادىِ «نویس» در محل امامزاده اجتماع مىنمایند.(4)
در برخى منابع آمده است که بقعه مذکور در دهکده قزوین در حوالى یلآباد و 9 کیلومترى ساوه واقع است و افزودهاند این بناى مربعشکل به ابعاد دهانه 5 متر و ارتفاع 8 متر با پوشش عرقچینى داخلى و خارجى بر آن، احداث گردیده است.(5)
بقعه ستىفاطمه
این زیارتگاه در بخش شمالى محله چهارسوى شیرازىها و خیابان شهید دکتر بهشتى کنونى اصفهان قرار دارد. این محل در اصل، گورستان بزرگى بوده که در بخشهاى زیادى از اراضى آن بناهایى ساختهاند. مدفون در این بقعه، فاطمه صغرا دختر امام کاظم(ع) است. در کتب انساب و منابع تاریخى، نوزده دختر به هفتمین فروغ امامت نسبت دادهاند که در بین فرزندان آن امام همام دو تن به نامهاى فاطمه کبرا و فاطمه صغرا معروف هستند که بانوى نخست، همان فاطمه معصومه است که بارگاهش در قم شهرت دارد و مىگویند این بارگاه مربوط به فاطمه صغرا است اما عدهاى از محققان عقیده دارند این بانو به ایران هجرت ننموده است که در این سرزمین رحلت نموده و در شهر اصفهان دفن شده باشد.
این بقعه داراى سردرب و ایوان کاشىکارى از عصر صفویه است. داخل حرم و اطراف گنبد اشعارى است که به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردى نقاشى شده است. از مضامین اشعار برمىآید که در دوران قاجاریه مرد خوشطینت و خیّرى به نام محمدعلىخان به احداث این بقعه اهتمام ورزیده است. اشعار مزبور مربوط به سال 1242ه.ق، مىباشد و ماده تاریخ بناى بارگاه در مصرع آخر آمده است:
رقم زد از پى تاریخ خامه طالع
به این سپهر نهان است مهر اوج کمال (1242ه.ق)(6)
پىنوشتها: -
1) سرزمین ما، عزتاللَّه رکوعى، ص295 - 294؛ بناى تاریخى بقعه بىبىشهربانو، نشریه گزارشهاى باستانشناسى، شماره سوم، ص305 - 255.
2) آثار تاریخى تهران، محمدتقى مصطفوى، ص255 - 243؛ رى باستان، حسین کریمان، ج1، ص415 - 326؛ ایران قدیم و تهران قدیم، ناصر نجفى، ص61؛ دائرةالمعارف تشیّع، ج3، ص 327 - 326.
3) دائرةالمعارف تشیّع، ج3، ص352 - 351، رى باستان، ج1، ص425 - 422، بناهاى آرامگاهى، ص293.
4) وادى سبز در دل بیابان، زهرا قاسمى، مریم حسینى، روزنامه جامجم.
5) گنجینه آثار قم، ج2، ص153 - 152؛ بناهاى آرامگاهى، ص258.
6) آثار ملى اصفهان، ابوالقاسم رفیعى مهرآبادى، ص773 - 772؛ آثار ایران، آندره گدار، ترجمه سروقد مقدم، ج4ص308؛ گنجینه آثار تاریخى اصفهان، هنرفر، ص604.
