انوار درخشان (5)
آشنایى با زیارتگاههاى بانوان
غلامرضا گلىزواره
امامزاده ربیعهخاتون
بناى این مکان زیارتى در چند صد مترى مسجد جامع اشترجان اصفهان قرار دارد و داراى شبستان گنبددار مربعى است که دیوارهاى آن از خشت مخلوط با سنگریزه و کاه ساخته و با گِل بندکشى شده است.
روى دیوارها را اندود کاهگلى به ضخامت چهار سانتىمتر و روى آن را اندود گچى به ضخامت یک سانتىمتر پوشانیده است. این بنا از نظر مصالح ساختمانى و تزئینات به مسجد جامع اشترجان شباهت دارد. دیوارهاى امامزاده و اتاق گنبد مسجد از خشت ساخته شده است. در امامزاده تزئینات چند رگه گچى محدود به فرورفتگى دیوار و محراب است در حالى که در مسجد تزئینات چندرنگى مزبور سراسر صفحه اتاق گنبد را فرا گرفته است. کتیبههاى موجود نشان مىدهد که ساختمان امامزاده، هفت سال قبل از مسجد تکمیل شده است. تا چندى قبل اتاق گنبد به دلیل نداشتن سقف در معرض عوامل مخرّب جوّى بود تا اینکه نسبت به تعمیر آن اقدام شد. قسمت خارجى دیواره محراب با آجر روکشى گشت و زوایاى اتاق و نقاط وسط دیوارهاى شرقى و غربى با جرزهاى آجرى که سقف جدید را نگاه داشته، پر شد.(1)
بقعه سیدهخاتون
در شمال شرقى شهرضا (قمشه) در استان اصفهان بقعهاى قرار دارد که بانویى به نام سیدهخاتون در آن مدفون است. آرامگاه مزبور صحن وسیعى دارد که در اطرافش اتاقهاى متعددى ساختهاند و خود بقعه داراى حرم و ضریحى ساده است. در داخل حرم و در حدّ شرقى آن مکان دیگرى است که دو قبر در آن واقع شده که دو تن از افراد آلمظفر در آنها دفن شدهاند.(2)
بقعه و گنبد چهلدختران
در شهر کاشان، در غرب صحن امامزاده سلطان میراحمد به فاصله یکصد متر گنبد آجرى مرتفع و کهن چهلدختران واقع است که شکل خارجى آن داراى یک سبک مغولى نظیر گنبد خانقاه شیخ علاءالدوله سمنانى است. ساقه این گنبد از داخل بر پایههاى ضخیمى استوار گشته که رأس آنها به هشت طاق کوچک جناغى منتهى مىگردد و سقف مدور گنبد روى این قاعده کثیرالاضلاع قرار گرفته است. در وسط سقف نیز تزئینى گرد از کاشىهاى معرّق ساخته شده که سالم باقى مانده است. در بدنه هر یک از چهار جانب اصلى بنا هم روزنهاى براى روشنایى تعبیه شده است. پوشش آجرى نماى بیرونى گنبد دچار آسیبهاى جدّى مىباشد.(3)
گنبدهاى سنگى چهلدختران
در قبرستان قدیمى تورانپشت پشتکوه در هفتاد و دو کیلومترى یزد بر بالاى تپه مشرف به ده چهار بقعه گنبدمانند به رسم و شیوه معمارى نواحى شمالى ایران و نظیر گنبد على ابرقو برپا بوده که برخى از آنها رو به ویرانى رفتهاند. این گنبدها از آثار معمارى قرن ششم یا هفتم هجرى هستند. یکى از این گنبدها به بقعه چهلدختران موسوم مىباشد که بنایى سنگى و هشتضلعى است که گنبدى بلند از سنگ داشته است.(4) مىگویند در این گنبد چهل دختر دفن گردیدهاند که از نسبت و نام آنان مدرکى در دسترس نمىباشد.
امامزاده خدیجهخاتون
این بناى زیارتى در مهرجرد میبد یزد قرار دارد که سردر ورودى آن تجدید بنا شده و دو گلدسته بر آن الحاق کردهاند. محوطه امامزاده نسبتاً وسیع بوده و غلامگردشى (راهروى) در سه طرف بقعه تعبیه شده است. به سطح درونى سقف گنبد، نقاشى باقىمانده از دوران قاجاریه دیده مىشود. در این بنا، دو تخته سنگ قبر دیده مىشود، یکى در پیش اتاق زیارتگاه به ابعاد 32*36 سانتىمتر نصب گشته و به خط نسخ بر آن این عبارت نوشته شده است: اللَّهاکبر، وفات خاتون مرحومه سعیده ستیره صالحه بىبىیادگارخاتون بنت صاحب اعظم خواجه نصیرالدین على فى رمضان سنة احدى و ثلثین و ثمان مئة [831ه.ق]. سنگ دیگر بر دیوار طرف دست چپ همین اتاق به رنگ نخودى و به اندازه 33*33 سانتىمتر از نوع سنگهاى قرن ششم این منطقه نصب شده است که به دلیل تراش بد و فرسایش، قابل خواندن نیست.(5)
امامزاده بىبىعلیّهخاتون
این بناى زیارتى در حاشیه روستاى باشتین و در چهل کیلومترى غرب سبزوار واقع است. اهالى، مدفون در بقعه را خواهر على بنموسىالرضا(ع) معرفى کردهاند. ساختمان امامزاده، دوازدهتَرک بوده که توسط حیاطى وسیع محصور گردیده است. مصالح نخستین و اصلى بنا خشت بوده است ولى در سنوات اخیر، این مصالح را دگرگون ساخته و بنا را با آجر و سیمان بازسازى کردهاند. هر یک از تَرکها از داخل داراى طاقنماهاى تزئینى به بلندى 5/2 متر است. بر روى این دوازدهتَرک به کمک گوشوارههاى موجود گنبدى احداث کردهاند که در سالهاى اخیر مرمت گردیده که بلندى آن به پانزده متر مىرسد. برخى اجزاء از قبیل نیمستونهاى طرفین ایوان ورودى از همان طرح قدیمى بازمانده است ولى تعویض مصالح، لطمه شدیدى به اصالت بنا وارد ساخته است. در اطراف حیاط امامزاده غرفههایى ساختهاند که محل اسکان و استراحت زائرین است. بناى اولیه امامزاده از آثار معمارى قبل از روى کارآمدن صفویه به شمار مىآید.(6)
امامزاده صفیهخاتون
این آرامگاه در آبادى درجزین از توابع شهرستان رَزَن استان همدان، در جانب مشرق راه ارتباطى همدان - قزوین و هفت کیلومترى مرکز استان (همدان) قرار دارد. این امامزاده همچنین در سه کیلومترى امامزاده اظهر و مجاور دهکده نیگىقلعه واقع است و بدین جهت امامزاده نیگىقلعه هم نامیده مىشود. به آرامگاه هود نیز معروف مىباشد. این بنا، بُرج دوازدهضلعى خوشتناسبى است که امروزه انسجام خود را از دست داده است. به نظر مىرسد گنبد بیرونى بنا فرو ریخته و تنها سقف ضربى آن باقى و آشکار است. به هنگام عمران بنا تزئینات آجرى، کاشىکارى معرّق و معقلى به رنگهاى لاجوردى و فیروزهاى و سفید به همراه خطوط کوفى با کاشى فیروزهاىرنگ در حاشیه اطراف طاقنماهاى خارجى و پشت بغلهاى آن جلوهگرى مىکرده است که اکنون جز آثار ناچیزى از آنها، چیز دیگرى بر جاى نیست. شیوه معمارى و سبکهاى هنرى بنا، قدمتش را به قرن هشتم هجرى مىرساند. این بنا به شماره 367 به ثبت تاریخى رسیده است.(7)
بقعه خاتم امامزاده
این بنا در محله چرنداب تبریز واقع است که در اصل مسجدى با سقف و ستون چوبى و پنجرههایى در چهار جهت بوده است. در شرق آن دو اتاق تو در تو قرار داشته که در یکى از آنها صورت سه قبر وجود دارد. این مسجد به طور کامل بازسازى شده و از آثار کهن آن پنجرههاى چوبى مشبّک میان مسجد و مقبره باقى مانده که زیبایى و جلوه هنرى آن درخور تحسین است. دیوار حد فاصل میان دو اتاق را برداشتهاند.
مردم بر این باورند که در این بقعه حلیمهخاتون - خواهر امام رضا(ع) - و دو کنیزش دفن گردیدهاند اما پژوهشگران محلى از جمله مرحوم کارنگ احتمال داده است این بقعه باید از امام ابومنصور محمد بناسعد بنمحمد بنحسین عطار طوسى معروف به امام حفده باشد که فقیهى فاضل، واعظى فصیح و اصولى بوده که در اواخر قرن ششم هجرى (سال 571ه.ق یا 573ه.ق) در تبریز رحلت نموده است.(8)
بقعه خواهر امام
این مکان در محله خواهر امام شهر رشت قرار دارد. بناى اصلى، هشتضلعى و طول هر ضلع سه متر و نیم است. در چهار جانب اصلى، چهار درب دارد. درهاى شرقى و غربى به دو ایوان و درِ شمالى به مسجد راه دارد. درِ جنوبى، ورودى اصلى بقعه است که از ایوانى مُجلل و ارتفاع گرفته از اطراف، به صحن بقعه مىرود. در میان چهار ضلع دیگر طاق نمامانندى بنا کردهاند. صندوق و ضریح چوبى آن را در سال 1343ه.ش، به ضریحى آهنین تبدیل نموده و شیشههاى سبزرنگ در آلات فلزى آن نصب کردهاند. از داخل بر دور گنبد که سقف اصلى بقعه است با خط نستعلیق سفید بر زمینه آبى، آیات و مطالبى را که تاریخش 1306ه.ق است نوشتهاند. ایوان جلوى بقعه به طول 20 و عرض 5/4 متر مىباشد. دَر درِ وسط، سرسراى آن است که از داخلش به سوى درِ اصلى بقعه مىروند. سقف ایوان و سرسرا لمبهکوبى (تختههاى
پهن و بلندى که روى واشان [تیرهاى چوبى سقف] مىکوبند) با درزپوش خطدار است و توسط چهار ستون بزرگ نگهدارى مىشود. سردرِ ورودى حیاط بقعه خواهر امام از آجرهاى لعابدار چیده شده و ابیاتى به تاریخ 1290ه.ق بر آن نوشتهاند.(9)
امامزاده سکینهخاتون
این آرامگاه در نواحى مرکزى شهر سارى قرار دارد. قدمت معمارى بنا به اواسط قرن نهم هجرى مىرسد. در بقعه مذکور سه نفر به اسامى ذیل دفن شدهاند: امامزاده یحیى فرزند امام کاظم(ع)، برادرش حسین بنموسى بنحعفر(ع) و خواهر آن دو، سکینهخاتون. ساختمان امامزاده بُرجى استوانهاى با گنبد هرمى چندضلعى به ارتفاع حدود بیست متر است که مدخل آن در سمت شرق قرار دارد. در زیر پاکار گنبد، حاشیهاى تزئینى و مقرنس دیده مىشود. سطح بیرونى گنبد ساده و عارى از تزئینات هنرى مىباشد. صندوقى مشبّک و چوبین در درون بقعه مىباشد که نام بانى، کاتب و سازندگان آن به تاریخ 849ه.ق بر آن مشاهده مىشود. این بنا به شماره 211 به ثبت تاریخى رسیده است.(10) ادامه دارد.
پىنوشتها:
1) معمارى ایران در عصر ایلخانان، دونالدو یلبر، ترجمه عبداللَّه فریاد، ص150.
2) تاریخ شهرضا، مسیحاللَّه جمالى، ص142 - 141.
3) مجله اثر،شماره 20، ص75.
بناهاى تاریخى کاشان، حسین فرخیار، ص63؛ آثار تاریخى شهرستانهاى کاشان و نطنز، حسن نراقى، ص270 - 269.
4) سه بناى یادبود سنگى از دوران سلجوقى، احمد پارساى قدس، مجله هنر و مردم، شماره 185 - 184؛ یادگارهاى یزد، ایرج افشار، ج1، ص275.
5) یادگارهاى یزد، ج1، ص94 - 93؛ بناهاى آرامگاهى، ص117.
6) آثار باستانى و معمارى بقاع متبرکه اطراف شهرستان سبزوار و اسفراین، حسن قراخانى، ص44.
7) بناهاى آرامگاهى، ص178 و 219.
8) دائرةالمعارف تشیّع، ج3، ص336؛ آثار باستانى آذربایجان، عبدالعلى کارنگ، ص120 - 117.
9) از آستارا تا استرآباد، دکتر منوچهر ستوده، ج1، ص296 - 294.
10) همان، ج4، ص535 - 532.
