سفر به ترکمنستان
«به بهانه برگزارى نمایشگاه آثار نگارگرى اساتید مجید مهرگان و جزىزاده در هفته فرهنگى عشقآباد - ترکمنستان»
محبوبه پلنگى
نمایشگاه صنایع دستى، نقاشى، عکس و خوشنویسى ایران در تاریخ 7 فوریه برابر با 18/11/82 در کتابخانه ملى صفرمراد ترکمنباشى در عشقآباد با حضور سفیر جمهورى اسلامى ایران و رئیس فرهنگستان ترکمنستان افتتاح گردید.
این نمایشگاه که از سوى فرهنگ و اطلاعرسانى ترکمنستان و رایزنى فرهنگى سفارت جمهورى اسلامى ایران در ترکمنستان سازماندهى شده بود، آغازگر هفته فرهنگى کشور ایران در ترکمنستان بود.
بنا به گفته رایزنى فرهنگى ایران این برنامه به مناسبت پیروزى انقلاب اسلامى ایران و جشن پرچم و روز تولد رئیسجمهور ترکمنستان صفرمراد ترکمنباشى برگزار گردید. در این نمایشگاه، بیش از 50 اثر نگارشى متعلق به استاد مجید مهرگان و استاد جزىزاده در معرض دید علاقهمندان قرار گرفت.
فرشهاى دستبافت استان گلستان که بخش اعظم این استان را ترکمنان تشکیل مىدهند در این نمایشگاه به معرض دید گذاشته شده بود و قسمتى دیگر از نمایشگاه صنایع دستى را به خود اختصاص داده بود.
آثار زیباى مینیاتور ایرانى با موضوع آثار شعراى ایرانى و همچنین آثار خوشنویسى قسمتهاى دیگرى از نمایشگاه را جلوهگر کرده بود.
در قسمتى دیگر از نمایشگاه بخش عکس که با موضوع طبیعت اجتماعى و آداب و سنن و فرهنگ ایرانزمین دایر بود جاذبههاى توریستى در استانهاى مختلف کشور ایران را به نمایش گذاشت. بخش رایانه این نمایشگاه، مکمل همه گونه اطلاعات گسترده در مورد تمامى هنرها و آثار باستانى و طبیعت و آداب و رسوم ایرانى مىتوانست در اختیار بیننده قرار دهد.
برگزارى این نمایشگاه که با استقبال بىنظیرى از سوى ساکنان شهر عشقآباد قرار گرفت 6 روز به طول انجامید و در طول برگزارى نمایشگاه ریشههاى فرهنگى، تاریخى مشترک دو کشور ایران و ترکمنستان، بازدیدکنندگان را مجذوب مىکرد. بازدید معاونت ریاست جمهورى ترکمنستان و سفراى کشورهاى مختلف و مقامات کشور ترکمنستان نیز از جمله دلایل جاذبه نمایشگاه و هفته فرهنگى ایران در ترکمنستان بود.
تاریخچه ترکمنها و ترکمنستان
ترکمنها از 6 هزار سال پیش در منتهاالیه منطقه شمالى سواحل دریاچه رشیقگل در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشتهاند. محدوده ترکمنستان کنونى که از دیرباز مسکونى بوده است همواره جزئى از حکومتهاى ایران یاکوشانیان سعدى (حکام آسیاى مرکزى و بخشى از افغانستان فعلى) بوده و از وجود حکومت محلى اطلاعى در دسترس نمىباشد. گذشته فرهنگى ترکمنها که در ابتدا به نام «اغوز» شناخته شدهاند وجود رابطه به تعالیم «قورقوت آتا» یا «دده قورقوت» را به ثبوت مىرساند.
«قورقوت آتا» بنا به قولى با الهام از تعالیم دین مبین اسلام، قوم خود را به پذیرش آئین دین اسلام دعوت مىکنند. از آن پس ساختار فرهنگى، اجتماعى ترکمنها بر مبناى آموزشهاى اسلامى شکل مىگیرد. اینآموزشها با گذشت اعصار به عنوان اعتقادات و باورهاى جدایىناپذیر در احیاى فرهنگى ترکمنها محسوب مىشود.
تاریخچه کشور ترکمنستان
کشور ترکمنستان در شمال شرقى کشور ایران قرار دارد که در سال 1991 رسماً به استقلال دست یافت. این جمهورى با 488 هزار و 100 کیلومتر مربع مساحت در آسیاى میانه و در کنار دریاى خزر قرار دارد. این کشور از سمت جنوب با جمهورى اسلامى ایران، از سمت شرق به افغانستان، از شمال شرقى با ازبکستان و از شمال غربى با قزاقستان هممرز است. طول ساحلى ترکمنستان با دریاى خزر در قسمت غربى به 1768 کیلومتر مىرسد.
ترکمنستان و ترکیب قومى
ترکمنستان کمجمعیتترین کشور آسیاى مرکزى است. با وجود جمعیت اندک کشور ترکمنستان که طبق آخرین آمار رسمى سال 1995 نزدیک به 5/4 میلیون نفر است، ترکمنستان از کشورهاى چندملیتى به شمار مىآید که گروههاى قومى و ملى بر اساس قانون اساسى از حقوق مساوى برخوردارند. بر اساس برخى آمارها، نمایندگان بیش از یکصد ملیت و قومیت در ترکمنستان سکونت دارند. از جمعیت ترکمنستان تعداد 77% ترکمن و بقیه به ترتیب روس، ازبک، آذرى، بلوچ، ارمنى، تاتار، قزاق و اوکراینى هستند. همچنین گروههایى از ایرانیان، کردها، کرهاىها، دونگانها، خزرها و یهودىها و سایر قومیتها نیز در ترکیب قومى ترکمنستان وجود دارند.
باقىماندههاى جاده ابریشم و آثار تاریخى
ترکمنستان داراى آثار تاریخى بسیارى است. جاده ابریشم که در گذشته دور، نقشى بسیار مهم در برقرارى ارتباطات بازرگانى شرق و غرب داشته، در قسمتى از مسیر طولانى خود از آسیاى مرکزى و بالطبع از ترکمنستان گذشته و به بنادر شرقى دریاى مدیترانه منتهى مىشده است. هماکنون خرابهها و آثار برجاى مانده از دوره فعالیت این جاده گویاى اهمیت آن در حیات اقتصادى و فرهنگى مردم آن دوران است.
سرخس، یکى از نقاط مهم در مسیر جاده ابریشم و بین شهرهاى نیشابور و مرو بوده است. استادان معمار و بنّاى سرخس با ساختن بناهاى تاریخى و ماندگار در ایران و آسیاى میانه، نام خود و سرخس را در تاریخ، ابدى کردند.
«آنو» یکى از شهرهاى قرون وسطایى است که در 12 کیلومترى جنوب شرقى عشقآباد پایتخت ترکمنستان قرار دارد. وسعت این شهر تقریباً70 هکتار است. در این شهر روزگارى مسجدى قرونوسطایى به نام «مسجد سیدجمالالدین» وجود داشته است. بقایاى مسجد مذکور در جریان زمینلرزه سال 1948 عشقآباد کاملاً از بین رفته است.
قلعه «نسا» نیز قلعهاى قدیمى است که در 15 کیلومترى غرب عشقآباد قرار دارد و در هزاره سوم پیش از میلاد ساخته شده است. نسا، پایتخت دولت پارتها بوده و قصرهاى پادشاهى و معابد و گنجینه جواهرات پادشاهان پارت در این قلعه قرار داده شده است. در کاوشهاى باستانشناسى در قلعه نسا معابد مدور و برجىشکل کشف شده است.
یکى دیگر از آثار باستانى زیبا و منحصر بهفرد در 500 کیلومترى شهر عشقآباد آرامگاه «تورهبگخانم» است که به شکل دوازده ضلعى است که از سمت جنوب به سردرى بلند منتهى مىشود.
دیدارى چندروزه از عشقآباد
بر اساس کشفیات باستانشناسى سکونت در عشقآباد از اواخر سده اول قبل از میلاد آغاز شده است ولى در اراضى شهر عشقآباد کنونى از آثار معمارى آن دوره چیزى باقى نمانده است.
در قرن نوزدهم میلادى عشقآباد به شهر تبدیل شد. در ساعت 1 و 17 دقیقه بامداد روز 6 اکتبر سال 1948، زمینلرزهاى به شدت 9 تا 10 ریشتر در عشقآباد به وقوع پیوست که در نتیجه آن، شهر تقریباً با خاک یکسان شد. از جمله قربانیان این زمینلرزه خانواده رئیسجمهورى کنونى ترکمنستان آقاى «صفرمراد نیازف» بود. آقاى «نیازف» در آن زمان کودکى 8 ساله بود و تنها فردى از اعضاى خانواده بود که از زمینلرزه جان سالم بهدر برد. پس از زمینلرزه، شهر به تدریج بازسازى شد. در سالهاى دهههاى 50 و 60 قرن بیستم میلادى در این شهر آکادمىهاى علوم، دانشگاه دولتى و پژوهشکدههاى علمى و تحقیقاتى و تئاتر و موزه تأسیس گردید. اما در عشقآباد کنونى شتاب و سرعت توسعه بسیار چشمگیر است. مرکز جدید عشقآباد بر گرداگرد بناى یادبود بیطرفى ترکمنستان و موزه یادبود قربانیان زمینلرزه عشقآباد که در سال 1999 ساخته شده شکل مىگیرد.
بر اساس آمار رسمى جمعیت شهر عشقآباد هماکنون 604700 نفر و وسعت آن تقریباً 30 هزار هکتار است.
در عشقآباد بیش از هر چیز، مسجدهاى زیبا به چشم مىخورد
«مسجدالاقصى»، در عشقآباد مرکز اصلى تجمع مسلمانان است. از مساجد دیگر، مسجد «عمر» و مسجد «عثمان» است. مسجد عمر، مسجد بزرگى است که در کنار مسجد شیعیان قرار دارد. دولت قطر نیز اقدام به ساختن مسجد بسیار بزرگ و مدرنى به نام «آزادى» کرده است که داراى کلیه امکانات فرهنگى و تبلیغى بود و در یکى از بهترین نقاط عشقآباد قرار دارد.
مسجد امام رضا(ع) در عشقآباد، مرکز تجمع شیعیان است که به همت چند نفر آذرى احداث شده است. در حال حاضر در ترکمنستان 107 مسجد وجود دارد که بیشتر آنها پس از استقلال تأسیس شده است.
شمار شیعیان در ترکمنستان به درستى معلوم نیست اما عدهاى تعداد آنها را حدود 50 هزار نفر تخمین زدهاند که اکثر آنها ایرانىالاصل هستند که در بیشتر نواحى مرزى به سر مىبرند. جالب است بدانید سنتهاى اسلامى در مراحل مختلف زندگى مسلمانان این سرزمین متجلى است. روسرى سنتى، خواندن دعاى سفره، برپایى اعیاد اسلامى از جمله سننى است که مسلمانان رعایت مىکنند. یکى دیگر از دیدنىهاى عشقآباد، موزههاى متعدد آن است که معروفترین آنها موزه ملى ترکمنستان و موزه فرش ترکمن است. در موزه ملى، تقریباً انواع صنایع دستى و همچنین اشیاء کشف شده در حفارىهاى باستانشناسى در خاک ترکمنستان به اضافه آثار هنرى غربى و همچنین برخى از هدایاى خارجیان به رئیسجمهورى ترکمنستان به نمایش گذاشته شده است.
«گوگ تپه»، کاخ جدید ریاستجمهورى و فرهنگسراى «روحیت»، کاخ عدالت (محل استقرار وزارت دادگسترى، دادستانى، دیوان عالى کشور)، کاخ وزارت دفاع و عمارت نوساز مجلس ترکمنستان، پارک استقلال و بناى یادبود استقلال نیز از دیدنىها و ساختمانهاى زیباى عشقآباد به شمار مىروند. از دیگر مناظرى که جلب توجه هر سیاح و گردشگرى را به خود فرا مىخواند، پوشش محلى زنان ترکمنى است. تلفیقى زیبا از تنوع رنگها، چشم هر بینندهاى را به خود جلب مىکند.
لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایى است و براى هر دوره سنى نوعى متفاوت از پوشش را در فرهنگ خود دارد که دستاورد دستهاى زنان و مردان ترکمنى است. در ترکمنستان با استفاده از هنر ابریشمبافى، پارچههاى ظریف ابریشمى با رنگهاى گوناگون به نام «تینى»، «دارایى»، «سوسانى» و «چُب بتف»، «آلاچا»، «گودرى» و «قالبیرى» تولید مىگردد که از آن در پوشش و لباس زنان ترکمن بهره مىگیرند.
روسرىهاى دستبافت از پشم شتر و گوسفند بر سر زنان ترکمن جلوهاى زیبا دارد که با نامهاى «قینگاج» و «دویپلى» تولید مىشود.
از هنر گلدوزى در این سرزمین، در لباسهاى زنان و مردان ترکمن نظیر «کورتر»، «چابیت» و کلاه سنتى «تاخیا» مىتوان نام برد. «تاخیا» یا «تاخیه» کلاهى است که دختران در ترکمنستان بر سر مىگذارند. روى این کلاه که گرد مىباشد برجستگى وجود دارد. این کلاه با پولک تزئین مىشود. دختران موهاى خود را به صورت چهار رشته بافته و دو رشته از جلو و دو رشته به عقب مىاندازند. در عشقآباد خانههایى که کارگاه شدهاند و کارگاههاى بزرگى که به ساختن مجسمههاى عظیم چوبى، سفالى و گچى در حومه شهر کم نیست که در آن نقاشان و هنرمندان به خلق آثار مىپردازند. اوستاخانه در مرکز انجمن نقاشان ترکمنى، یکى از این مراکز است که از آن بازدید شد.
از دیگر مراکز دیدنى شهر، بازارهاى آن است که معروفترین آنها تکهبازار، روسکىبازار و تالکوحکا (بازار هفتگى خارج از شهر) مىباشد. اکثر بازارهاى عشقآباد در محلات مسکونى شهر قرار دارند و تقریباً هر محله یا بخش شهر یک مجتمع بازارى مخصوص به خود دارد که معمولاً به صورت چهارضلعى ساخته شده است که مرکز آن روى سکوهاى سنگى یا بتونى مواد غذایى عرضه مىشود و در طول اضلاع هم فروشگاههاى مختلف البسه و مواد مصرف همگانى و لوازم خانگى قرار مىگیرد. در نقاط مختلف حاشیهاى عشقآباد هم چند بازار عمدهفروشى دایر است.
یکى از جالبترین یافتههاى هر بازدیدکنندهاى از ترکمنستان، با دقت و توجه نسبت به ساختار ادارى، سیاسى و فرهنگى، اجتماعى این کشور نقش و حضور زنان است که به عنوان نمونه به چند نمونه و نقش کلیدى ایشان با توجه به پُست و جایگاه ایشان که فرصت آشنایى در مدتزمان کمى مقدور شد اشاره مىشود:
- خانم گزل نور علیوا؛ معاون رئیسجمهور و وزیر فرهنگ ترکمنستان.
- خانم آنیا کارایو؛ مسئول امور بینالملل وزارت فرهنگ ترکمنستان.
- خانم مارال جومایوا؛ رئیس کتابخانه ترکمنستان.
- خانم مایا ملایوما؛ رئیس آرشیو دولتى ترکمنستان.
- خانم لنا کان؛ خبرنگار ترکمنپرس.
- خانم گلرخ برلکوا؛ خبرنگار ترکمنپرس.
- خانم اغول جردن حاجیوا؛ کارمند انستیتو میراث فرهنگى شرق و ترکمنستان.
- خانم کومش آمانگلدیوا؛ استاد زبان فارسى دانشگاه مختومقلى.
- خانم تاتیتا نامردوا؛ رئیس هنرستان موسیقى عشقآباد.
