عطر و عطردرمانى
گردآورى و ترجمه: ا.امیردیوانى
اشاره:
با برآمدن اسلام در ایران و تأکید پیامبر اسلام(ص) در گفتار و کردار بر استحسان و دلپسندى عطر و خوشبویى، به این دو جزء ناگسستنى فرهنگ و تمدن ایرانزمین، بیش از پیش عنایت شد. به ویژه که پارسیان آن زمان، شاپور (از ولایتهاى معروف ایالت فارس و از مراکز عمده عطرسازى ایران)، صنعت عطرسازى را به کوفه بردند و در آن دیار رواج دادند و از آنجا به سایر سرزمینهاى اسلامى راه یافت و سرانجام به اروپا رسید. رد پاى عطر را در سراسر فرهنگ عامه، امثال، باورها، سحر و جادو، ترانههاى عامیانه، لالایىها و نیز در عرفان مىتوان یافت. این آفریده جادویى در دیگر عرصههاى تاریخى ایرانزمین از تجارت و سیاست گرفته تا حوزه دانشهاى گوناگون از جمله پزشکى، داروسازى و گیاهشناسى هم تأثیر نیرومند خود را بر جاى نهاده است.
عطر چگونه ساخته مىشود؟
هنر عطرسازى عبارت است از استخراج عصاره مواد معطر و حفظ آنها در روغنهاى ویژه گیاهى. قدیمىترین انواع عطرها را از سوزانیدن پارهاى چوبها و اعضاى گیاهى به دست مىآوردند و گاه ماده بُخور را از ترکیب صمغها و ادویههاى گوناگون تهیه مىنمودند. ایرانیان باستان، فن عطرسازى را به یک هنر کامل مبدل ساختند.
به زبان ساده، عطر عبارت است از 10 تا 15 درصد مواد معطر که در 85 تا 90 درصد الکل بسیار خالص حل شده باشد. مواد معطر از این قرارند:
1- روغن تبخیرشونده
2- عصاره گلها
3- مواد شیمیایى معطر که از طریق صنعتى تهیه مىشود
4- انواع صمغها
5- پارهاى مواد حیوانى
سادهترین و کاملترین نمونه روغن گیاهى تبخیر شونده، عصاره پوست لیمو و نارنج است. کافى است پوست نارنج، لیمو و انواع مرکبات را فشار دهید و یک شعله کبریت در برابر آن بگیرید. در این موقع سوخته شدن قطرات روغن را مشاهده کرده و در ضمن بوى خوش آن به مشامتان خواهد رسید.
به همین ترتیب سالانه از پوست صدها هزار تن مرکبات براى تهیه عصاره معطر استفاده مىشود. در بسیارى از کشورها مانند گینه و سیسیل، فشردن پوست مرکبات با دست صورت مىگیرد، اما در پارهاى ممالک هم همچون ایالات متحده و برزیل، دستگاههاى خاصى براى این منظور ساخته شده است.
در مورد برخى دیگر از گیاهان معطر، فشار دست و یا دستگاه، بسنده نیست بلکه باید روغنهاى معطر آنها را با دستگاههاى تقطیر بخار استخراج نمود. مثلاً براى گرفتن عصاره لاوندا (اسطوخودوس)، اکلیل، اکالیپتوس، میخک، دارچین و غیره، این گیاهان را در دیگهاى فلزى بزرگ ریخته و از روى آنها بخار آب با فشار عبور داده مىشود. این امر، باعث شکافته شدن یاختهها (سلولها)ى مواد معطر شده و آنها را تبخیر مىکند. این بخار گرم آمیخته با مواد معطر به دستگاههاى متراکمکننده هدایت شده و بار دیگر به مایع تبدیل مىشود و از آنجا که آب و مواد روغنى محتوى عطر در دو سطح جداگانه قرار مىگیرند، آنها را به سادگى از هم جدا مىسازند.
انواع عطرها و عصارهها را از صدها نوع گیاه مىتوان استخراج نمود. از جمله آویشن، نعناع، پونه، صندل، برگهاى کاج و غیره که بسیارى از آنها را مىتوان در مزارع کشت نمود.
معمولاً درصد مواد معطر در گیاه بسیار ناچیز است. مثلاً از چهار هزار کیلو گلبرگ گل سرخ مىتوان فقط یک کیلو عطر خالص گل سرخ به دست آورد. در موارد استخراج عطر، پارهاى از گلبرگهاى معطر که بسیار لطیف و ظریف هستند، روشهاى دیگرى غیر از آنچه یاد شد، باید به کار رود زیرا این مواد عطر خود را در مقابل عبور بخار آب آزاد نمىکنند.
سادهترین روش استخراج عطر
یکى از سادهترین روشهاى استخراج عطر بر این اساس استوار است که روغنهاى گیاهى و حیوانى مواد تبخیر شده از گیاهان معطر را به فوریت در خود حل و جذب مىکنند.
با استفاده از این خاصیت، مقدارى از چربىهاى حیوانى تصفیهشده و خالص را بر روى دو جانب سطوح شیشهاى گسترده و در فاصله دو شیشه، مقدارى گلهاى معطر قرار مىدهند. این سطوح شیشهاى چند طبقه بر روى هم چیده شده و مجموعاً آنها در یک محفظه بدون شکاف گذارده مىشود تا 24 ساعت باقى بمانند.
در این مدت تقریباً تمامى عصاره خوشبوى گل تبخیر و در چربى حل مىشود.
در این حالت گلها را برداشته و گلهاى تازه دیگرى به جاى آنها قرار مىدهند و به این ترتیب روزهاى متمادى، عطر گلها در چربى جمع شده و از بوى عطر اشباع مىشود. در پایان، روغنها را با قاشق چوبى از سطح شیشهها جمعآورى نموده، مواد عطرى آن را استخراج مىنمایند.
امروزه به جاى این عمل طولانى، گلها را به مدت نیم ساعت در یک حلّال مانند «اتر» قرار مىدهند و سپس عطر محتوى این حلّال را از طریق تبخیر استخراج مىکنند. این قبیل عطرها بسیار گرانبها هستند.
انتخاب عطر
عطر به سبب هزینههاى نسبتاً سنگینى که در بر دارد، گرانبهاست؛ در حالى که نوع ملایمتر و کمدوامتر آن با نامهاى ادوتوالت و ادکلن به بهاى ارزانترى به فروش مىرسند.
استفاده از ادوتوالت و ادکلن براى روز، به ویژه روزهاى گرم بهتر است، زیرا عطر ملایمترى دارند. ادوتوالت را از نوع عطرى که انتخاب کردهاید، مىتوانید تهیه کنید، زیرا با هر نوع اسانس عطر، ادوتوالت آن نیز موجود است.
نکتهاى که لازم به تذکر است، اینکه عطر را نباید به دلیل گرانتر بودن یا مد روز بودن و یا تازگىِ نوع آن، انتخاب کرد. متأسفانه بسیارى از خانمها، بىتوجه به مسائل اصلى و صرفاً تحت تأثیر تبلیغات جذاب و یا توصیه این و آن به سراغ عطر مىروند و تصور مىکنند که گرانبهاترین و یا تازهترین نوع عطرى که به بازار عرضه شده است، همیشه بهترین است؛ در حالى که این طور نیست. برخى هم به دنبال شایعاتاند، هر چند یک بار، نوع تازهاى عطر را برمىگزینند، به این خیال که مد روز است! و حال آنکه عطر با هیچ یک از مسائل ارتباطى ندارد و تنها چیزى که در انتخاب آن مهم است و باید مورد توجه قرار گیرد، نوع پوست است؛ زیرا یک نوع عطر روى پوستهاى مختلف، بوهاى متفاوتى دارد. بنابراین به جاى آنکه ببینیم فلان خانم از چه عطرى استفاده مىکند و یا گرانترین و تازهترین عطرى که به بازار آمده کدام است، بهتر است عطر را روى پوستمان آزمایش کنیم تا بتوانیم در باره آن داورى درستى داشته باشیم. براى آزمایش و انتخاب عطر، مقدار کمى از آن را روى مچِ دست در ناحیه نبض بمالید، چند لحظه صبر کنید و سپس آن را ببویید. در آن زمان مىتوانید تصمیم بگیرید. اگر بوى عطر با پوستتان هماهنگ است، اما مىخواهید ملایمتر و یا ارزانتر باشد، از همان اسانس، ادوتوالت یا ادکلن آن را بخرید.
مراکز عطر روى پوست
معمولاً عطر را پشت گوشها، گردن، زیر بازوها، محل خم شدن ساعد و بازوها، مچها و پشت زانوها مىزنند. اینها نقاطى هستند که سرخرگ، درست در زیر پوست قرار دارد و بوى عطر را به خوبى منتشر مىکند.
نکتهاى که در اینجا باید بدان اشاره کرد این است که از عطر هر قدر هم خوشبو باشد باید به مقدار بسیار کم استفاده شود زیرا در غیر این صورت بوى تند و زنندهاى ایجاد مىکند. اگر مىخواهید ساعتها خوشبو باشید، مىتوانید از این شگرد قدیمى انگلیسى استفاده کنید:
به یک تکه پنبه کمى عطر بزنید و آن را در میان سینه قرار دهید. با این کار ساعتها خوشبو خواهید بود.
نکته دیگر اینکه، هیچ گاه شیشه خالى عطر را دور نیندازید آن را در کمد لباسهاى زیر و ملحفهها قرار دهید تا خوشبو شوند.
عطردرمانى
چنانچه به انواع مداواهاى گیاهى معتقدید، بد نیست اندکى نیز پیرامون شیوهاى موسوم به عطردرمانى اطلاع داشته باشید. دیرینگى این روش بس زیاد است و دستکم به 6 هزار سال پیش باز مىگردد. به احتمال نخستین بار در مصر و 1555 سال قبل از میلاد مسیح از این راهکار جهت معالجه انواع بیمارىها استفاده شده است.
مصرىهاى باستان از شیوهاى جهت عصارهگیرى روغنهاى گیاهان معطر سود مىبردند که یکى از روشهاى ابتدایى این گونه درمان شمرده مىشود. بعد از مصرىها، نوبت یونانیان باستان بوده است که از روغنهاى معطر براى انواع مداواهاى طبى و مواد آرایشى استفاده کنند.
در طى جنگهاى صلیبى، دانش روغنهاى معطر به شرق و کشورهاى عربى هم کشیده شد و براى نخستین دفعه بوعلى توانست از تقطیر براى گرفتن جوهره (اسانس) گل رز سود ببرد.
در قرن نوزدهم، پژوهشها، جنبه علمىترى به خود گرفت و دانشمندان اروپایى و انگلیسى، بررسىهایى را بر روى اثر روغنهاى معطر بر باکترىهاى بدن انسان صورت دادند. یک شیمیدان فرانسوى هم در پى مشاهده اثر شفابخش این روغنها روى محل سوختگى دستش پژوهشهایى را در این مورد به عمل آورد. وى دست سوختهاش را داخل روغن اسطوخودوس فرو برد و دریافت که سوختگى با سرعت شگفتانگیزى بهبود یافت. او در سال 1937 (1316)، کتاب خویش را پیرامون اثرات ضد میکروبى روغنهاى معطر انتشار داد و به این ترتیب براى نخستین مرتبه اصطلاح رایحهدرمانى را وارد فرهنگ واژهها کرد.
تولید این روغنها خیلى پر هزینه است. مثلاً براى اینکه یک کیلوگرم روغن آویشن عصارهگیرى شود، به 400 کیلوگرم از این گیاه نیاز مىباشد و یا اینکه 2000 کیلوگرم گلبرگ گل رز جهت تولید یک کیلوگرم روغن از آن استفاده مىشود. در گل یاسمن هم براى اینکه یک کیلوگرم یاسمن خالص به دست آید، باید 4 میلیون گلِ آن را تقطیر کرد. بىتردید همیشه هم این طور نیست و در اسطوخودوس، روغن فراوانتر است و از 220 پوند این گیاه مىتوان 70 پوند استخراج کرد.
گفتنى است که رایحهدرمانى قادر نیست بیمارىهاى حاد همچون سرطان یا ایدز را مداوا کند، ولى به یارى این شیوه مىشود کیفیت زندگى این بیماران را توسط بالا بردن حالتهاى روانىشان افزون ساخت.
در بیماران مبتلا به ایدز، مىتواند به دستگاه ایمنى بدن مدد نماید تا دیرتر زایل شود و به این ترتیب این قبیل افراد، شانس فزونترى براى زندگى خواهند داشت.
عطردرمانى قادر است فایدههاى بیشترى براى بریدگىها، زخمها، کبودىها، التهابها، سوء هاضمه، جوشهاى غرور جوانى (آکنه)، مراقبتهاى پوست و مو، بهداشت، دوران قاعدگى و رفع فشارهاى روانى، دلهره و اضطراب و هراس و موارد متعدد دیگر دارا باشد.
همین طور در درمان آماسهاى مفصلى، یارى بسیارى مىکند. از آنجایى که زندگى امروزین پر از تلاش و فشار روحى است، عطردرمانى مىتواند نشانههاى فشار روانى را بکاهد و بدین نحو کمک کند تا افراد، احساس راحتى و نیرومندى داشته باشند. در باره بیماران زوال عقل پیرى (آلزایمر)، هم مشاهده شده است که چنانچه عصاره لیموترش را به وسیله ماساژ بر بدن آنان بمالند، در قیاس با استعمال روغن بدون بوى گل آفتابگردان، پیامدهاى نیکوترى به دست مىآید و بر کیفیت زندگىشان افزوده مىشود.
چنانچه عطردرمانى با شیوههاى دیگر همراه گردد، مىتواند در برنامه کم کردن وزن هم تأثیر داشته باشد. به عنوان نمونه روغنهاى معطر نیروزا چون روغن نارنج، لیموترش، گریبفروت، رزمارى و نعناع قادرند نیروى از کف رفته بدن را جبران کنند.
از عطردرمانى مىشود براى ایجاد تعادل بین حالتهاى روانى و احساسى مدد جست. مثلاً مىتوان از ترنج، یاسمن، نارنج، نعناع هندى، بابونه رومى و رز براى بهبود آشفتگىهاى روانى بهره گرفت و یا جهت رفع افسردگى از عصاره شمعدانى عطرى، گریپفروت، یاسمن، لیموترش، نارنج، بابونه رومى، رز و چوب صندل سود برد.
همچنین به منظور افزایش حافظه و تمرکز مىتوان از فلفل سیاه، لیموترش، نعناع بیابانى و رزمارى استفاده کرد.
عطردرمانى در واقع آمیزش هنر و علم به قصد بهرهمندى از عصاره روغن گیاهان معطر جهت افزایش تندرستى و زیبایى است. یکى از اساسىترین شیوههاى کاربرد روغنها، ماساژ است. پس از این راهکار مىتوان از استحمام توأم با روغنهاى معطر براى آرامش یافتن بهره برد. کمپرس و استشمام بخارات روغنهاى معطر نیز انواع دیگر روشهاى استعمال مىباشند.
عیناً همانند سایر روشهاى درمانى، در این قلمرو هم باید نسبت به کودکان و زنان باردار تحت نظر پزشک، احتیاطات لازم را معمول داشت. گاهى اوقات ممکن است روغنهاى مخصوص باعث سقط جنین و یا انقباضات رحمى شوند که بسیار خطرناک است. در هر حال هیچ گاه بدون توصیه پزشک معالج و متخصص این رشته، خودسرانه به چنین اقداماتى دست نزنید.
دانستنىهاى فزونتر در باره عطردرمانى
آیا شما مستعد افسردگى هستید؟ آیا خُلقتان دچار نوسان مىگردد؟ افسردگى ممکن است موجب ملال آدمى شود و همه جهان به نظرش اندوهگین برسد. افسردهحالى و یا رسیدن بدین حالت بسیار ساده بوده و خروج از این حالت هم به همان نسبت دشوار است. پس چه باید کرد؟ یکى از شیوههاى مناسب که در کنار سایر روشها صورت مىگیرد، عطردرمانى است. سعى کنید از این راهکار براى دورى جستن از احساس غم و غصه و کاهش پریشاندلى سود بجویید. عصاره گیاهان معطر (روغنهاى معطر) مىتواند در چیرگى بر افسردگى مؤثر افتد. در نظر بگیرید براى یک لحظه، چگونه گرفتن و بوییدن یک دسته گل رز، احساس آرامش و راحتى در قلب انسان پدید مىآورد. البته شما زیبایى دسته گل را تحسین مىکنید، ولى در واقع امر نامحسوسترى رخ مىنماید. هنگامى که گل رزى را به بینى خویش نزدیک کرده و عطر دلنواز آن را بو مىکنید، اثر مستقیم بر روى مغزتان مىنهد.
مولکولهایى از عطر رز که اعصاب بویایى را تحریک مىکند، پیامهایى را براى دستگاه لیمبیک مغز شما مىفرستد. این دستگاه، حافظه و هیجان را مهار مىسازد. همچنین از طریق هیپوتالاموس بر روى دستگاه غدد درونریز اثر مىنهد و به وسیله غده هیپوفیز، برقرارى تعادل شیمیایى بدن مؤثر است. زمانى که غم و افسردگى، توانایى بدن را جهت برقرارى تعادل و تندرستى تحریک مىکند، طى این روش استفاده سنجیده از روغنهاى معطر طبیعى در غلبه بر افسردگى یارى مىکند. عصاره رز گل محمدى یکى از اصلىترین عطرهاى مورد استفاده براى افسردگى است. عصاره مزبور، عصاره تقطیرشدهاى است که حدود 30 رز براى تولید یک قطره از آن استفاده مىشود و غلظت زیادى دارد. خودِ گل رز به تنهایى در تسکین افسردگى مؤثر نیست هر چند در بین خوشبوکنندههاى طبیعى، جاى خاصى دارد ولى باید به شکل روغن یا عصاره استنشاق شود.
بعضى عصارههاى طبیعى دیگر که به عنوان ماده ضد افسردگى در نظر گرفته شدهاند، عبارتند از اسطوخودوس، بهارنارنج پرتقال، گریپفروت، برگاموت (نوعى گلابى ترکى)، یاسمن، شببو و صندل هستند که شمارى از آنها ترشح استروژن را سرعت مىبخشند.
ریحان، یک گیاه معمولى آشپزخانهاى است که گلهاى سفید کوچکى دارد. عصاره تقطیرشده برگهاى آن به صورت روغن سبز زردرنگى است و در غلبه بر افسردگى یارى مىکند.
برگاموت که درختى از نوع مرکبات است، گلابى معطر بزرگى مىدهد و روغن (عصاره) گرفته شده از میوه تازهچیده شده و برگهاى آن که عطر لیمو دارد، به کاهش افسردگى کمک مىکند. همچنین صندل که یک درخت همیشه سبز است.
چطور از این عطرها استفاده کنیم؟
همه این عطرهاى طبیعى (عصاره تمام این گیاهان) را مىتوان استنشاق کرد و یا مانند یک روغن حمام استفاده نمود. هر چند یک ماساژ همراه با بخار این عطرها در حمام، بهترین تسکینکننده و آرامبخش است. این روغنهاى گیاهى توسط یک انتشاردهنده یا دستگاه بخور ممکن است در هوا منتشر شود. تبخیر این روغنهاى معطر و انتشار آن در فضا به کاهش افسردگى یارى مىکند.
فواید
ریحان، کمک مؤثرى در رفع خستگى، اضطراب و افسردگى به عمل مىآورد و یک ضدعفونىکننده قوى است. در ضمن گیاه یادشده، احتمالاً براى رفع التهاب نایژهها، سرماخوردگى، تب، نقرس، سوء هاضمه و مارگزیدگى استفاده مىشود. عصاره برگاموت هم خستگى را مرتفع مىسازد و نیز تسکینبخش است و تعجبى ندارد که به منزله ماده ضد افسردگى مصرف شود. وانگهى عصاره مزبور در موارد زیر کاربرد دارد:
زخمهاى پوست و دهان، برونشیت، زخمهاى گلو و روغن چوب صندل همانند یک آرامبخش اثر دارد و براى رفع تنش و افسردگى مؤثر است. همچنین جهت از بین بردن سرفه، تهوع و ناراحتىهاى پوستى مفید مىباشد. گفتنى است که افراط در مصرف روغن (عصاره) ریحان، بر شدت افسردگى مىافزاید. پس بهتر آنکه به اندازه از آن استفاده شود و زنان باردار از به کارگیرى آن در دوران حاملگى خوددارى ورزند.
منابع: -
1- تقدسى، محمدرضا، راز بوها در زیبایى و شادابى، مؤسسه کتابدرمانى - تهران، 1373.
2- فرهادیان، فریبا، لطفاً این عطرها را بو کنید، روزنامه جام جم، 1382.
3- یحیایى، شیرین، تأثیر عطردرمانى در کاهش افسردگى، روزنامه همشهرى، 1381.
4- اینترنت.
