زنان متخصص در یک نگاه

لیلا احمدآبادى‏پور

[بى‏تردید جمهورى اسلامى ایران به پیروى از آموزه‏هاى اسلامى و با درک نیاز به رشد علمى و تخصّصى زنان، على‏رغم دشوارى‏ها و مشکلات بسیارى که رو به روى خود دیده، فرصت گسترده‏اى را براى ارتقا و رشد سطح علمى و تخصصى بانوان در زمینه‏هاى مختلف فراهم ساخته است. آمارها و مقایسه‏ها خود بهترین گواه این واقعیت است. این رشد چنان چشمگیر است که در برخى زمینه‏ها از نظر شاخص‏هاى آمارى، بانوان از مردان نیز پیشى گرفته‏اند. با این همه هنوز تا سطح مطلوب بخصوص در زمینه‏هایى چون سیاسى، فاصله‏هاى مشهودى وجود دارد. در این مقاله با ارائه الگوى مشخصى از مفهوم «تخصص»، نشان داده شده است که در زمینه‏هاى مختلف آموزشى، فرهنگى، سیاسى، اقتصادى و هنرى، بر اساس آمار و ارقام، در کشور چقدر زن متخصص داریم.]

مقدمه‏

همه انسان‏ها نیاز به تأیید خانواده، دوستان و جامعه دارند، چرا که تأیید افزون بر به وجود آوردن حسّ اعتماد به نفس در افراد، عاملى جهت بالندگى رشد توانمندى‏ها مى‏گردد. در کشور ما این احساس براى مردان، توسط تمامى اقشار جامعه به خوبى پاسخ داده مى‏شود. بیشتر مردان حتى با توانمندى کم، از خودباورى بالایى برخوردارند و اجتماع پذیرفته که هر مردى توانمند است!
تأیید توانمندى‏هاى زنان توسط جامعه، با توجه به شرایط فرهنگى - اجتماعى حاکم، مورد رضایت نیست. با عنایت به این مسئله که بیشتر افراد توانایى‏هاى زنان را باور ندارند و چنانچه بانوان بخواهند ترقى کنند، امکان رشد و شکوفایى استعدادهاى آنها توسط خانواده و یا جامعه فراهم نمى‏شود.
آنجا که زنان به خودباورى مى‏رسند آمارها نشان‏دهنده حضور فعال‏شان در عرصه‏هاى علمى، تخصصى، پژوهشى و ... است اما آنجا که نیاز به باور کردن توانمندى‏هایشان توسط جامعه است، آمارهاى حضور در فعالیت‏هاى مدیریتى، سیاسى، اقتصادى، ورزشى و هنرى بسیار کمتر از حضور مردان است.
براى اثبات این مدعا به حضور فعال زنان در دانشگاهها و رشد سطح تحصیلى آنان اشاره مى‏کنیم. در این قسمت زنان به خودباورى رسیده‏اند و شاهد هستیم آمار پذیرش آنها از مرز 60% از کل قبولى‏هاى دانشگاه گذشته است اما در جایى که باید جامعه، تخصص و توانمندى‏هاى آنان را باور نماید به سهم 7 درصدى مدیران زن متخصص نسبت به کل مدیران متخصص برمى‏خوریم.
زنان همواره سعى دارند افزون بر باور توانمندى‏هایشان، توجه جامعه را به استعدادهایشان جلب کنند اما با دو نوع واکنش توسط اجتماع روبه‏رو مى‏شوند. نخست افرادى که توانایى‏هاى زنان را مى‏پذیرند و زمینه‏هاى مناسبى را براى حضور آنان فراهم مى‏کنند؛ دسته دوم با مانع‏تراشى و به وجود آوردن سدهاى شیشه‏اى راه ترقى زنان را مى‏بندند.
در این مقاله برآنیم نشان دهیم به رغم آنکه زنان پله‏هاى خودباورى را به سرعت طى کرده‏اند، ولى همچنان جامعه توانایى‏هاى آنان را باور ندارد و هنوز براى رسیدن به شایسته‏سالارى راه طولانى در پیش است. چه بسیارند زنانى که با تخصص و توانمندى‏هاى بالا هنوز از حقوقى کمتر از یک شهروند عادى در کشور برخوردارند.

زنان متخصص‏

هنگامى که در مورد متخصص صحبت مى‏شود، تصور یک فردِ داراى تحصیلات عالى به ذهن مى‏رسد. در این مقاله تصمیم بر آن بود تمامى افرادى که داراى تحصیلات کارشناسى ارشد به بالا هستند به عنوان متخصص بررسى شوند، ولى در نهایت این نتیجه به دست آمد که مى‏توان به دو قشر متخصص گفت:
أ) افرادى که داراى تحصیلات فوق لیسانس و بالاتر هستند؛
ب) سرآمدان و افراد شاخص در هر حرفه یا فعالیت، نسبت به بقیه افراد شاغل در همان حرفه بدون در نظر گرفتن میزان تحصیلات و سطح سواد.

1- زنان در سیاست‏
1-1 زنان در دولت‏

نقش زنان در پیروزى انقلاب اسلامى، دفاع مقدس و همچنین در سازندگى کشور پس از جنگ پوشیده نیست. در نگاه اوّل به نظر مى‏رسد با توجه به حضور همیشگى بانوان در توسعه کشور باید از توانمندى آنان در سطوح مختلف تصمیم‏گیرى استفاده شود، ولى پس از بررسى سطوح تصمیم‏گیر دولتى، ملاحظه مى‏شود در بهترین حالت پس از انقلاب اسلامى فقط دو زن در کابینه دولت آن هم در پست‏هاى معاون و مشاور رئیس‏جمهور حضور داشتند.

1-2 زنان در مجلس‏

از 90 زن داوطلب حضور در مجلس شوراى اسلامى در دوره اوّل فقط چهار زن به مجلس راه یافتند. پس از بررسى میزان تحصیلات و یا تخصص آنها، این نتیجه حاصل مى‏شود که در ابتداى انقلاب معیار انتخاب نمایندگان مجلس بیشتر فعالیت‏هاى سیاسى در زمان گذشته براى به ثمر رسیدن انقلاب بوده است، نه تحصیلات یا تخصص آنها. پس از گذشت 25 سال، از 13 نفر نماینده زن که امکان راه‏یابى به مجلس را پیدا کردند، همگى داراى تحصیلات لیسانس و بالاتر مى‏باشند، که نشان‏دهنده تغییر دیدگاه زنان و جامعه نسبت به لزوم داشتن تحصیلات و تخصص براى حضور در فعالیت‏هاى سیاسى و فراهم شدن فرصت تحصیل در سطوح بالا است.

2- زنان مدیر

با آنکه حداقل تحصیلات مدیران در تمام دستگاهها، فوق لیسانس و بالاتر است و فقط تعداد کمى از آنان مى‏توانند داراى تحصیلات کمتر از این مقاطع باشند، ولى پس از بررسى درمى‏یابیم که چنین وضعیتى در جامعه حاکم نیست.
در نهایت با توجه به نکته فوق و در ارزیابى مدیران این نتیجه حاصل شد که تمامى مدیران را به عنوان متخصص مورد بررسى قرار دهیم.

جدول شماره 1- تعداد مدیران شاغل در دادگسترى به تفکیک سطوح مدیریتى و جنس‏

1376 تا 1380	1375 و قبل از آن		1376 تا 1380
	رن	مرد	زن	مرد
مدیران عالی	0	4	0	7
مدیران میانی	2	132	4	259
مدیران پایه	1	440	4	655
کل مدیران	3	576	8	921

نرخ رشد درصد مدیران، قانونگذاران و کارکنان عالى‏رتبه از مردان شاغل طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر صفر و نرخ رشد درصد مدیران، قانونگذاران و کارکنان عالى‏رتبه از زنان شاغل در این دوره برابر 59/5 درصد بوده است.
هر چند در دوره مذکور تغییرات چشمگیرى در نماگر مورد بررسى مشاهده نمى‏شود، اما در بررسى بلندمدت‏تر، مشاهده مى‏شود نماگر در دوره 1355 تا 1382 براى زنان تغییر چشمگیرى داشته است که نمایانگر کاهش شدید تفاوت جنسیتى در عرصه مدیریت مى‏باشد. به طورى که نرخ رشد این نماگر در دوره 1355 تا 1382 براى مردان برابر 303 درصد و براى زنان برابر 1809 درصد بوده است. 9447 نفر (1) مدیر متخصص که داراى مدارک تحصیلى فوق لیسانس و بالاتر هستند، در سال 1378 در کشور در حال فعالیت بودند. شایان ذکر است که کل مدیران کشور در همان سال 54930 نفر بوده‏اند یعنى فقط 17% از مدیران، متخصص مى‏باشند. از کل متخصصین 8780 مرد و 667 زن به فعالیت مدیریتى مشغولند، یعنى سهم متخصصان زن از کل مدیران متخصص 7% است. این آمار نشان‏دهنده سهم پایین متخصصان زن در سطوح مدیریتى است. به نظر مى‏رسد بیشتر ترجیح داده شده است از زنان متخصص به عنوان کارشناس استفاده شود تا در سطوح مدیریتى.

3- کارکنان زن در سازمان‏ها
3-1 کارمندان‏

جدول شماره 2- آمار کارکنان بر حسب نوع استخدام و مدرک تحصیلى به تفکیک جنسیت و نوع اشتغال دستگاههاى اجرایى و نهادهاى انقلاب اسلامى مشمول و غیر مشمول قوانین استخدامى کشورى سال 1381

جنسیت	کمتر از دیپلم	دیپلم	فوق دیپلم	لیسانس	فوق لیسانس	دکتری	جمع کل
مرد	455972	425531	264261	355671	42736	29294	1573465
زن	64272	235169	192656	209473	12066	8584	712220
جمع کل	520244	650700	456917	565144	54803	37878	2285685

با بررسى جدول شماره دو مشاهده مى‏گردد که از 685/285/2 نفر نیروى انسانى شاغل در دستگاههاى اجرایى و نهادهاى انقلاب اسلامى مشمول و غیر مشمول قوانین استخدامى کشورى، تعداد 92680 نفر داراى مدرک تحصیلى در مقاطع فوق لیسانس و دکترا مى‏باشند، یعنى 4% از کل شاغلان در نهادها و دستگاههاى دولتى را متخصصان تشکیل مى‏دهند. این در حالى است که 944/170/1 نفر یعنى بیش از 50% از مستخدمان کشور داراى تحصیلات دیپلم و یا زیر دیپلم هستند.
از کل 712220 نفر زن شاغل در دستگاههاى اجرایى و نهادهاى انقلاب اسلامى، 9% داراى تحصیلات زیر دیپلم، 32% دیپلم، 27% فوق دیپلم، 29% لیسانس، 2% فوق لیسانس و 1% را زنان در مقطع دکترا تشکیل مى‏دهند.
از بررسى اطلاعات مندرج در جدول شماره دو مشاهده مى‏شود سهم زنان از کل مستخدمان کشور 31% و نسبت زنان متخصص شاغل به کل زنان 3% است. سهم مردان متخصص در بدنه سازمان‏هاى اجرایى و نهادها 5% از کل مردان مستخدم را تشکیل مى‏دهد. در کل حضور زنان متخصص از مردان متخصص در این بخش‏ها کمتر به چشم مى‏خورد.
از بررسى آمار و با توجه به سیاست‏هاى اخیر دولت مبنى بر عدم استخدام نیروى انسانى در دستگاههاى اجرایى و نهادها به صورت رسمى، درمى‏یابیم حدود نیمى از زنان کارمند را افراد زیر دیپلم و یا دیپلمه‏ها تشکیل مى‏دهند. این در حالى است که مى‏توان از این افراد به عنوان نیروهاى غیر رسمى استفاده کرد و در استخدام نیروهاى رسمى بیشتر از افراد متخصص کمک گرفت تا به جاى استفاده از تجربه‏هاى انتقال‏یافته از نسلى به نسل دیگر در ادارات، از تخصص نیروهاى جوان جهت رشد سطح علمى و عملى امور مربوطه در ادارات کمک گرفته شود.

3-2 زنان در قوه قضاییه‏

از 4455 وکیل شاغل در قوه قضاییه در سال 1380، 437 نفر یعنى 10% از وکلا را زنان و 90% بقیه را مردان تشکیل مى‏دهند. همچنین سهم زنان از 5803 نفر قاضى شاغل در همان سال فقط 3% مى‏باشد که در مقایسه با 97% قاضى مرد از رقمى بسیار ناچیزى برخوردار است.

3-3 زنان متخصص در آموزش و پرورش‏

در سال 1376(2) 1715% از کل کارمندان زن آموزش و پرورش را زنان متخصص تشکیل مى‏دادند. در سال 1377 این نسبت با 4/2% افزایش به 9/19% رسید. در سال 1378 نیز سیر صعودى ادامه یافت و 1/22% از کل زنان شاغل در آموزش و پرورش را زنان فوق لیسانس و بالاتر تشکیل مى‏دادند. در سال 1379، 26% از سهم پرسنل این وزارتخانه را زنان متخصص به خود اختصاص دادند. در سال 1380 زنان متخصص 4/29% از زنان شاغل را تشکیل مى‏دادند. این آمار علاوه بر آنکه نشان‏دهنده روند صعودى رشد مقطع تحصیلى زنان در آموزش و پرورش است، بیانگر این واقعیت مى‏باشد که در عرض پنج سال زنان متخصص شاغل در این وزارتخانه رشد 60 درصدى داشته‏اند. البته ارتقاى سطح تحصیلى در زنان دیپلم و فوق دیپلم را نیز شاهد هستیم، ولى بیشترین افزایش مقطع تحصیلى مربوط به تحصیلات تکمیلى است.

3-4 اساتید دانشگاه‏

در بررسى مدرسان دانشگاهى اعم از استاد، دانشیار، استادیار، مربى، مربى آموزشیار و سایرین، از آنجا که مى‏بایست حداقل مدرک تحصیلى براى تدریس در دانشگاه، فوق لیسانس باشد، فرض بر آن است که تمامى مدرّسان، داراى مدرک تحصیلى فوق لیسانس به بالا هستند و به عنوان متخصص در این مقاله از آنان نام برده شده است.
در سال 1371، از مجموع 10660 استاد و مدرس تمام‏وقت در مراکز آموزش عالى، 1493 نفر یعنى 14% از کادر آموزش عالى در وزارت علوم را زنان تشکیل مى‏دادند. در سال 1382 رشد 38 درصدى کادر آموزشى دانشگاهها نشان‏دهنده حضور فعال این قشر از جامعه و گسترش سطح علمى جامعه در 11 سال گذشته است. از طرف دیگر مشاهده مى‏شود که رشد حضور براى کادر آموزشى زنان 22% افزایش داشته است. این در حالى است که افزایش حضور مردان هیأت علمى در دانشگاهها 42% مى‏باشد.
با توجه به ارتقاى سطح تحصیلى زنان، همچنین افزایش زنان متخصص در دانشگاهها در سال 1382، سهم زنان از کل کادر آموزشى دانشگاهها 14% است.

جدول شماره 3- توزیع فراوانى کادر آموزشى تمام‏وقت مراکز آموزش عالى وابسته به وزارت علوم به تفکیک عنوان دانشگاهى و جنس در سال‏هاى تحصیلى 72-1371 تا 82-1381 (3)

عنوان دانشگاهی	1371 - 72		1381 - 82
	زن	جمع	زن	جمع
استاد	10	296	37	744
دانشیار	32	664	70	1289
استادیار	153	2342	502	5583
مربی	693	4864	890	5664
مربی آموزشیار	50	275	60	272
سایر مدرسین	555	2219	259	1171
جمع	1493	10660	1818	14722

 

جدول شماره 4- کارکنان آموزشى دانشگاه آزاد اسلامى بر حسب جنس سال‏هاى تحصیلى 76- 1375 تا 82 -1381(4)

سال تحصیلی	جمع	مرد	زن
1375- 1376	18228	15943	2285
1381 - 1382	24916	20867	4049

در سال 1375، از مجموع 18228 کارکنان آموزشى دانشگاه آزاد اسلامى، 2285 نفر یعنى 5/12% از اساتید این دانشگاه را زنان تشکیل مى‏دادند. در سال 1382 رشد 73 درصدى کادر آموزشى دانشگاهها نشان‏دهنده حضور فعال این قشر از جامعه و تقاضاى جوانان براى علم‏آموزى در هشت سال گذشته است. همچنین مشاهده مى‏شود که زنان در کادر آموزشى دانشگاهها در این سال‏ها از رشد 56 درصدى و مردان از رشد 76 درصدى برخوردار بوده‏اند.
این آمار نشان مى‏دهد که در سال 1382 زنان فقط 16% از کادر دانشگاهى دانشگاه آزاد را به خود اختصاص داده‏اند.

جدول شماره 5 - توزیع کادر آموزشى دانشگاهها (هیات علمى و غیر هیات علمى)(5)

سال	دانشگاهها و مراکز آموزش عالی		دانشگاه آزاد اسلامی
	زن	مرد	زن	مرد
76 - 1375	7/17	3/82	3/12	7/87
77 - 1376	8/16	2/83	5/14	5/85
78 - 1377	7/17	3/83	6/14	4/85
79 - 1378	6/17	4/82	5/15	5/84

در بررسى کادر آموزشى زن هیات علمى و غیر هیات علمى از سال 1375 تا 1379 در دانشگاههاى آموزش عالى و دانشگاه آزاد اسلامى درمى‏یابیم که سهم زنان در دانشگاهها و مراکز آموزش عالى در تمام سال‏هاى گذشته از 18% کل اعضاى هیات علمى نیز کمتر بوده، سهم کادر علمى زنان در دانشگاه آزاد اسلامى به مراتب کمتر از مدرّسان مراکز آموزش عالى بوده است.
البته به رغم پایین بودن حضور زنان مدرس در دانشگاه آزاد نسبت به آموزش عالى، روند رو به رشدى در حضور زنان در سیر زمانى پنج ساله مشاهده مى‏شود که این افزایش حضور در آموزش عالى وجود نداشته و ثابت است.
از بررسى شمار افراد در مى‏یابیم کادر آموزشى دانشگاهها هر ساله در حال افزایش است، ولى سهم زنان از افزایش در حد صفر و یا ناچیز است.
3-5 وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى‏
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى از جمله وزارتخانه‏هایى است که کارکنان آن داراى تحصیلات دانشگاهى و شمار قابل توجهى از تحصیل‏کردگان افرادى هستند که داراى مدرک فوق لیسانس و بالاتر مى‏باشند. از کل 302877 نفر نیروى انسانى شاغل در سال‏هاى 1382- 1381 در این وزارتخانه تعداد 177069 نفر داراى مدارج عالى تحصیلى هستند و 45% از شاغلان را زنان و 55% را مردان تشکیل مى‏دهند. همچنین سهمیه اشتغال زنان متخصص در این وزارتخانه به ترتیب عبارت است از 31% اعضاى هیات علمى، 33% پزشکان و مقاطع دکترا و 59% پیراپزشکان.
از مقایسه کارکنان این وزارتخانه نسبت به سال گذشته در مى‏یابیم نرخ حضور زنان در گروه هیات علمى و پیراپزشکى تغییر نکرده و در گروه پزشکى و مقاطع دکترا از 32% به 33% افزایش یافته است.
در گروه پیراپزشکان متخصص، زنان 59% و مردان 41% از کارکنان این قسمت را تشکیل مى‏دهند. در کل کارکنان زن متخصص این وزارتخانه فقط در قسمت پیراپزشکى از مردان بیشتر است.
در سال 1373 در این وزارتخانه 2267 زن عضو هیات علمى(6) مشغول به کار بودند که در مقایسه با سال 1383 از رشد 5/32% برخوردار بوده و در همان سال‏ها این درصد افزایش در مردان عضو هیات علمى 6/16% است.
در مقطع دکتراى غیر هیات علمى در سال 1373 نسبت به سال 1383 رشد حضور زنان 48% و مردان 24% بوده است. زنان متخصص در رشته پیراپزشکى در 10 سال گذشته 32% و مردان 11% افزایش داشته‏اند. در دهه اخیر، آمار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى از رشد 38 درصدى زنان و 11 درصدى مردان خبر مى‏دهد.(7)

3- 6 برآورد نیروى متخصص‏

جدول شماره 6- برآورد کل نیروى انسانى متخصص با آموزش‏هاى عالى(8)

گروه مشال علمی ، فنی *، تخصصی	1345*	1355*	1356*	1370**	1375**	1380**	1385**	1390**
جمع متخصصان	22830	149839	351238	566000	72000	866000	1045000	1299600
کل نیروی انسانی شاغل	6858000	8794000	11036000	12866000	13860000	14931000	16084000	17328000
نسبت 1 به 2	33/0	70/1	18/3	40/4	30/5	8/5	55/6	5/7

در برآورد انجام شده در خصوص نیروى انسانى متخصص نسبت به کل نیروى انسانى شاغل در یک سیر زمانى، مشخص مى‏شود که این نسبت از 7/1 درصد در سال 1355 به 55/6 درصد در سال 1385 خواهد رسید، یعنى نیروى انسانى متخصص نسبت به کل نیروهاى شاغل در طى 30 سال گذشته چهار برابر شده است.
رشد صعودى متخصصان در سال‏هاى اخیر موجب رضایت است، ولى این رشد، ضرورت آماده کردن زمینه‏هاى اشتغال و رفاه اجتماعى را مى‏طلبد تا بتوان از تخصص‏ها استفاده کرد، در غیر این صورت به‏رغم سرمایه‏گذارى کلان کشور در بحث آموزش ابتدایى و دانشگاهى، با پدیده فرار مغزها روبه‏رو خواهیم شد.

4- زنان در دانشگاه‏

دانشگاهها از جمله مراکز مهمى هستند که بیشتر دولت‏ها از سرمایه‏گذارى جهت ارتقاى وضعیت آن دریغ نمى‏کنند چرا که پرورش‏دهنده متخصصانى خواهند بود که مخترعان، مبتکران، برنامه‏ریزان و سیاستگذاران آینده را تربیت مى‏کنند؛ بخصوص افرادى که در مقاطع بالاى تخصصى تحصیل مى‏کنند که نظریه‏پردازان رشته‏هاى خود خواهند شد. در این قسمت وضعیت دانشجویان و فارغ‏التحصیلان آموزش عالى و دانشگاه آزاد اسلامى در مقاطع فوق لیسانس و بالاتر در چند سال اخیر را بررسى مى‏کنیم تا از کمیت متخصصان کشورمان آگاه گردیم.
یادآورى مى‏شود آمارهاى ارائه شده مربوط به دانشجویان مقاطع فوق لیسانس و بالاتر است.
4-1 وضعیت دانشجویان متخصص در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى(9)
در سال 66-65 در دانشگاهها و مراکز آموزش عالى، 25303 دانشجو در مقاطع فوق لیسانس و بالاتر تحصیل مى‏کردند که از این تعداد،7433 نفر را زنان شامل مى‏شدند یعنى 29% از کل دانشجویان متخصص را زنان تشکیل مى‏دادند.
در سال 83 - 82 از 86826 نفر دانشجو، 33005 نفر یعنى 38% از کل متخصصان را زنان تشکیل مى‏دهند. حضور متخصصان در سال 82 نسبت به سال 65، از 5/3 برابر افزایش خبر مى‏دهد.
اگر بخواهیم سهم حضور متخصصان را به تفکیک رشته تحصیلى بررسى کنیم، در مى‏یابیم 51% از دانشجویان رشته‏هاى پزشکى را زنان تشکیل مى‏دهند. این آمار نشان مى‏دهد زنان گرایش بیشترى به شرکت در رشته‏هاى پزشکى دارند. 46% از زنان در رشته هنر، 40% در رشته‏هاى علوم پایه و 35% از کل کرسى‏هاى تحصیلات تکمیلى در رشته‏هاى کشاورزى و دامپزشکى را بانوان به خود اختصاص داده‏اند. همچنین 30% از دانشجویان رشته‏هاى علوم انسانى را زنان تشکیل مى‏دهند.
کمترین حضور اینان در رشته‏هاى فنى و مهندسى مى‏باشد که فقط 13% از دانشجویان این رشته را بانوان تشکیل مى‏دهند.

4-2 وضعیت دانشجویان متخصصان در دانشگاه آزاد اسلامى(10)

در سال 76- 75 از 28221 نفر دانشجو در مقاطع فوق لیسانس و بالاتر 8470 نفر یعنى 30% از کل دانشجویان متخصص را زنان تشکیل مى‏دادند.
در سال 83 - 82 از 42062 نفر دانشجو، 16366 کرسى دانشگاهى را زنان به خود اختصاص داده‏اند که 39% از کل دانشجویان مى‏باشد.
در سال 82 نسبت به سال 75 حضور دانشجویان در مقاطع فوق لیسانس و بالاتر رشدى حدود دو برابر داشته است. اگر بخواهیم سهم حضور متخصصان را به تفکیک رشته تحصیلى بررسى کنیم، در مى‏یابیم که 66% از دانشجویان رشته‏هاى پزشکى در این مقاطع تحصیلى را زنان تشکیل مى‏دهند. این آمار نشان مى‏دهد که زنان در دانشگاه آزاد اسلامى مانند دانشجویان آموزش عالى، تمایل بیشترى به شرکت در رشته‏هاى پزشکى را دارند. پس از این رشته حضور زنان را در رشته علوم پایه 52% از کل دانشجویان ملاحظه مى‏کنیم. همچنین 41% از کل متخصصان دانشجو در رشته‏هاى هنر، 38% از دانشجویان علوم انسانى و 13% از دانشجویان رشته‏هاى فنى و مهندسى را زنان تشکیل مى‏دهند.
کمترین حضور بانوان در رشته‏هاى کشاورزى و دامپزشکى مى‏باشد که فقط 7% از دانشجویان این رشته به بانوان اختصاص دارد.

4-3 وضعیت فارغ‏التحصیلان متخصصان در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى‏

تعداد 2287 نفر دانش‏آموختگان دانشگاهها و مراکز آموزش عالى در سال‏هاى 66-65 فارغ‏التحصیل شده‏اند که از این تعداد سهم زنان 606 نفر یا 26% از کل متخصصان بوده است.
در سال‏هاى 82 - 81 تعداد 15672 دانش‏آموخته از این دانشگاهها فارغ‏التحصیل شده‏اند که 4734 نفر یعنى 30% از کل فارغ‏التحصیلان را زنان شامل مى‏شوند.
در بررسى حضور زنان به تفکیک رشته‏هاى تحصیلى مشاهده مى‏شود که زنان 40% از کل فارغ‏التحصیلان در رشته‏هاى پزشکى و هنرى در مقطع فوق لیسانس، دکتراى حرفه‏اى و دکتراى تخصصى را به خود اختصاص داده‏اند.
پس از رشته‏هاى برشمرده، زنان با 35% در رشته‏هاى علوم پایه، 25% در رشته‏هاى کشاورزى و دامپزشکى و 21% در رشته علوم انسانى بیشترین دانش‏آموختگان را به خود اختصاص داده‏اند.
کمترین حضور زنان فارغ‏التحصیل در رشته‏هاى فنى و مهندسى مى‏باشد که 11% از کل دانش‏آموختگان را تشکیل مى‏دهد.
4-4 وضعیت فارغ‏التحصیلان متخصص در دانشگاه آزاد اسلامى(11)
در بررسى فارغ‏التحصیلان دانشگاه آزاد اسلامى در سال‏هاى 71- 70 مشاهده مى‏شود که از 250 دانش‏آموخته، سهم زنان 45 نفر یا 18% از کل متخصصان بوده است که همین آمار در سال‏هاى 82-81 نشان مى‏دهد از 3630 دانش‏آموخته، 1390 نفر را زنان تشکیل مى‏دهند که 38% از کل فارغ‏التحصیلان را شامل مى‏شوند.
در بررسى حضور زنان به تفکیک رشته‏هاى تحصیلى مشاهده مى‏شود که زنان 60% از کل فارغ‏التحصیلان در رشته‏هاى پزشکى در مقطع فوق لیسانس، دکتراى حرفه‏اى و دکتراى تخصصى را به خود اختصاص داده‏اند. پس از رشته پزشکى، زنان 41% در رشته‏هاى علوم پایه، 38% در رشته‏هاى علوم انسانى، سپس در رشته‏هاى هنرى با 31% و در رشته‏هاى فنى و مهندسى 12% از کل دانش‏آموخته را تشکیل مى‏دهند. زنان متخصص با حضور 3 درصدى خود در رشته‏هاى کشاورزى و دامپزشکى، کمترین فارغ التحصیلان رشته‏هاى مختلف دانشگاه آزاد اسلامى را به خود اختصاص داده‏اند.
این آمار نشان مى‏دهد که چه در قسمت دانشجویان و چه دانش‏آموختگان دانشگاههاى دولتى و آزاد، بیشترین علاقه زنان به انتخاب رشته‏هاى دانشگاهى، رشته‏هاى پزشکى مى‏باشد.

4- 5 دانشجویان خارج از کشور

از بررسى شمار دانشجویانى که در خارج از کشور در مقاطع فوق لیسانس، دکتراى حرفه‏اى و دکتراى تخصصى در حال تحصیل‏اند، در مى‏یابیم که در سال 1378، 199 دانشجوى ایرانى در دیگر کشورها به تحصیل اشتغال داشته‏اند که از این تعداد 36 نفر یا 18% سهم زنان از کل دانشجویان متخصص ایرانى شاغل به تحصیل در دیگر کشورها است. این نسبت در سال تحصیلى 1382 به 528 متخصص ارتقاى مى‏یابد یعنى رشد 38 درصدى را نشان مى‏دهد که سهم زنان 160 نفر مى‏باشد، یعنى 30% از کل دانشجویان متخصص در حال تحصیل در خارج از کشور را زنان تشکیل مى‏دهند.
در سال 1378 سهم زنان 18% از کل دانشجویان بوده در حالى که در سال 1382، 30% از کل دانشجویان در حال تحصیل در دیگر کشورها را زنان تشکیل مى‏دهند.(12)

5 - زنان اهل قلم‏

با توجه به اینکه زنان اهل قلم از افراد روشنفکر و متخصص جامعه محسوب مى‏شوند، در این قسمت بدون در نظر گرفتن سطح تحصیلات آنان و فقط با توجه به نوع شغل آنها، کمیت فعالیت‏هایشان را مورد بررسى قرار داده‏ایم.

5 - 1 زنان ناشر

در سال 1376، 87 ناشر زن در کشور فعالیت مى‏کردند که از این تعداد 66 نفر در تهران و بقیه در شهرستان‏ها به فعالیت مشغول بودند. این نسبت در سال 1379 به 136 ناشر رسیده که بیشتر آنها به ترتیب عبارتند از: 103 ناشر در تهران، 5 ناشر در خراسان و 3 ناشر در قم.
فراوانى حضور ناشران در تهران بازگوکننده این واقعیت است که بیشترین متخصصان کشور در تهران گرد هم آمده‏اند. در برخى از استان‏ها از جمله کردستان، سمنان، فارس و هرمزگان، حتى یک ناشر زن فعالیت ندارد.(13)

5 -2 زنان اهل قلم‏

3222 کتاب توسط زنان اهل قلم در سال 1376 به چاپ رسیده که بیشتر در موضوعات مربوط به کودکان و نوجوانان، علوم عملى و ادبیات است. 3020 عنوان در تهران به چاپ رسیده و فقط 202 عنوان یا 6% در شهرستان‏ها منتشر شده، یعنى 94% در تهران به چاپ رسیده است. از این تعداد کتاب 1939 عنوان تألیف و 1283 اثر ترجمه بوده، 60% از کل کتاب‏هاى چاپ شده توسط زنان تألیف شده است.
در سال 1379 مشاهده مى‏شود که مجموع کتاب‏هاى چاپ شده به 5613 عنوان رسیده است، یعنى 57% افزایش نسبت به سال 76 را نشان مى‏دهد. بیشترین موضوعات مورد علاقه زنان در تهیه کتاب‏ها عبارتند از: کودک و نوجوان، ادبیات و علوم عملى.
همچنین 5204 عنوان یا 93% از کتاب‏ها در تهران و 409 مورد یعنى 7% در شهرستان‏ها به چاپ رسیده است.(14)
بیشترین فعالیت زنان اهل قلم به ترتیب در قسمت تألیف، ترجمه، ویراستارى، نقاشى و شعر بوده است.(15)

5 -3 زنان روزنامه‏نگار

صاحبان امتیاز 65 نشریه از 1512(16) نشریه که در سال 1379 در کشور به چاپ رسیده، زنان بوده‏اند، یعنى 4% از صاحب امتیازهاى نشریات کشور را زنان تشکیل مى‏دهند.
همچنین 97 زن در سمت مدیرمسئولى نشریات در حال فعالیت‏اند که نسبت به 1512 نشریه در حال چاپ فقط 6% از مدیرمسئولان نشریات کشور را تشکیل مى‏دهند. این در حالى است که از 1517 سردبیر شاغل در نشریات فقط 3% را زنان تشکیل مى‏دهند.

6- زنان در مسابقات علمى‏

از 94 نفرى که در سال 1380(17) براى شرکت در مرحله دوم المپیاد موفق به کسب امتیاز کافى شده بودند، 21 دختر به چشم مى‏خورد. بیشتر حضور پسران در المپیادهاى ریاضى، فیزیک، شیمى و مهندسى برق است و رشته‏هاى مورد علاقه دختران بیشتر زیست‏شناسى، الهیات، زبان و ادب فارسى مى‏باشد.
تأسیس مکانى با عنوان باشگاه دانش‏پژوهان جوان و برگزارى مسابقات علمى دوره‏اى در تمام مقاطع تحصیلى، نشان‏دهنده اهمیت این موضوع براى دولت و بحث سرمایه‏گذارى براى مسائل علمى نسل آینده است.
از جمله موفقیت‏هاى چشمگیر کشور در عرصه‏هاى بین‏المللى، قبولى دانش‏آموزان و دانشجویان ایرانى در مسابقات بین‏المللى است. کسب رتبه‏هاى اوّل تا سوم در رشته‏هاى مختلف المپیاد توسط جوانان متخصص و آینده‏سازان کشور نشان‏دهنده سرمایه‏گذارى مناسب دولت براى شناسایى این افراد و معرفى آنها در عرصه‏هاى بین‏المللى است.
آیا دولت برنامه‏ریزى درستى براى استفاده از استعداد متخصصان را طراحى و پیاده‏سازى کرده است و یا فقط قبولى آنان در جشنواره‏هاى داخلى (از جمله خوارزمى) و یا المپیادهاى بین‏المللى کفایت مى‏کند؟!

7- زنان در فعالیت‏هاى اقتصادى‏

از عمده دلایل ادامه تحصیل و گذراندن مدارج تحصیلى بالا، کسب درآمد اقتصادى است. در این قسمت مى‏خواهیم درآمد اقتصادى زنان به ویژه زنان متخصص را بررسى کنیم.
طبق تعریفى که مرکز آمار از متخصصان ارائه کرده، این افراد دانش‏آموختگانى هستند که داراى تحصیلات لیسانس بوده و متخصصان عالى، افرادى هستند که داراى مدارک فوق لیسانس و بالاتر مى‏باشند.
با توجه به توضیح بالا و با استناد به آمار متخصصان در تقسیم‏بندى گروههاى عمده شغلى، ملاحظه مى‏شود از 11223(18) متخصص شاغل در کشور 4613 نفر یعنى 41% از کل متخصصان را زنان تشکیل مى‏دهند. از این تعداد 92% متخصصان زن در نقاط شهرى و 8% در نقاط روستایى زندگى مى‏کنند.
این آمار نشان مى‏دهد که پس از طى کردن مدارج بالاى تحصیلى و دریافت مدرک تخصصى، پیدا کردن شغل مناسب براى بانوان با توجه به مشکلات فرهنگى - اجتماعى، دشوارتر از کسب مهارت و مدارج تحصیلى است. از جمله مشکلات مى‏توان به دورى راه اشاره کرد. همچنین میزان دستمزد زن نسبت به مرد در شرایط مساوى کاملاً متفاوت است. از طرفى کمبود فرصت‏هاى شغلى در کشور براى متخصصان و دیدگاههاى سنتى حاکم بر خانواده‏ها از دلایلى است که مانع ادامه تحصیل زنان در مقاطع بالاتر مى‏شود.
از بررسى آمار افراد بیکار جویاى کار مشخص مى‏گردد از (19)17994 نفر از کل جمعیت اینان، 1399 نفر یعنى 8% زنان بیکار داراى تحصیلات تخصصى هستند اما از کل زنان بیکار جویاى کار 29% داراى تحصیلات عالى مى‏باشند.
آمار زنان بیکار (جویاى کار) بر حسب سن و سطح تحصیلات در سال 1380 نشان مى‏دهد، 28% از زنانى که در گروه سنى 24- 20 سال، 56% از زنان 29-25 سال، 50% از زنان 34- 30 سال و 29% از زنانى که در گروههاى سنى 39- 35 سال قرار دارند، داراى تحصیلات عالى هستند که بدون شغل و جویاى کار مى‏باشند. این از عواملى است که مانع ادامه تحصیل زنان در مقاطع بالاى تحصیلى مى‏گردد.
همچنین از مطالعه آمار زنان شاغل برحسب سن و سطح تحصیلات در سال 1380 متوجه مى‏شویم 35% از زنانى که در گروه سنى 29- 25 سال، 35% از زنان 34- 30 سال و 25% از زنانى که در گروههاى سنى 39- 35 سال قرار دارند، داراى تحصیلات عالى بوده و به کار مشغولند که نشان‏دهنده ارتقاى سطح علمى زنان جوان کشور مى‏باشد.

نرخ فعالیت اقتصادى‏

میزان رشد نرخ فعالیت مردان طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر 04/6 درصد و میزان رشد نرخ فعالیت زنان در این دوره برابر 6/9 درصد بوده است. در بررسى مشارکت اقتصادى زنان طى سال‏هاى گذشته مشاهده مى‏شود نرخ فعالیت اقتصادى بانوان همواره سهم اندکى را به خود اختصاص داده است. پایین بودن میزان مشارکت اقتصادى زنان، در نتیجه پایین بودن سطح درآمد آنان میزان آسیب‏پذیرى بانوان را در رویارویى با رکود اقتصادى بیشتر خواهد کرد. افزون بر این، باعث افزایش بار تکفل خواهد بود.

نرخ اشتغال‏

میزان رشد نرخ اشتغال مردان طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر 99/2 درصد و میزان رشد نرخ اشتغال زنان در این دوره منفى 1/6 درصد بوده است.

کار در بخش کشاورزى‏

درصد اشتغال در بخش کشاورزى طى سال‏هاى 1376 تا 1382 در گروه مردان کاهش و براى زنان افزایش داشته است. نرخ رشد اشتغال مردان در بخش کشاورزى طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر منفى 57/19% و نرخ رشد این نماگر براى زنان در این دوره 66/46% بوده است.

اشتغال در بخش صنعت‏

درصد کار در بخش صنعت طى سال‏هاى 1376 تا 1382 در گروه مردان افزایش و براى زنان کاهش داشته است. نرخ رشد اشتغال مردان در بخش صنعت طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر 09/4% و نرخ رشد نماگر براى زنان در این دوره منفى 27/34% بوده است.

کارکنان فنى و تخصصى‏

نرخ رشد درصد کارکنان فنى و تخصصى از مردان شاغل طى سال‏هاى 1376 تا 1382 برابر 49/2% و نرخ رشد درصد کارکنان فنى و تخصصى از زنان شاغل در این دوره برابر 08/10 درصد بوده است. همچنین سهم کارکنان فنى و تخصصى از شاغلان زن همواره بیشتر از این سهم در میان شاغلان مرد بوده، به طورى که در سال‏هاى مورد بررسى در حدود 14 زنان شاغل را کارکنان فنى و تخصصى تشکیل داده‏اند، ولى براى مردان در حدود 10 درصد بوده است.

سهم درآمدى زنان و مردان‏

سهم درآمدى زنان و مردان رشد قابل ملاحظه‏اى نداشته است. در دوره مورد بررسى، به طور متوسط در حدود 88% از سهم درآمدى کشور متعلق به مردان بوده، زنان فقط 12% از سهم درآمدى کشور را عهده‏دار بوده‏اند.
شایان ذکر است آمار استناد شده در بالا، طبق تعاریف ارائه شده توسط بانک جهانى و لحاظ سهم دستمزد 75% براى زنان محاسبه شده است.

جدول شماره 7- برآورد قدرمطلق متخصصان مورد نیاز(20)

عنوان / سال	45*	55*	65*	70	75	80	85	90
کل جمعت شاغل	6858	8794	11036	12866	13860	14931	16084	17328
نیروی انسانی متخصص در مشاغل علمی، فنی، تخصصی(هزار نفر)	22830	1498	3512	566	720	866	10450	12996
نسبت 2 به 1	33/0	70/1	18/3	4/4	3/5	8/5	5/6	5/7
کل نیروی انسانی متخصص			479	1049	1392	1770	2268	2956
نسبت 4 به 1			5/4	2/8	10	8/11	1/14	17/1

* امکان محاسبه وجود ندارد.

از اطلاعات مندرج در جدول شماره 7 برآورد مى‏شود که در سال 1390 از 17328 هزار نفر نیروى شاغل، 1/17% کل نیروى انسانى شاغل در کشور خواهد بود که این رقم در مقایسه با نیروى متخصص شاغل در سال 1380 (که 1/14% نیروى متخصص در کشور وجود دارد) از رشد 3% در قسمت متخصصان خبر مى‏دهد.

8 - زنان و ورزش‏

در قسمت ورزش بانوان به بررسى وضعیت مربیان، داوران و ورزشکاران به عنوان متخصصان ورزشى در رشته‏هاى مختلف در سال‏هاى اخیر مى‏پردازیم.

8 -1 زنان مربى‏

تعداد مربیان در سال 1372، 3271 نفر بوده و در سال 1382 این تعداد به 32466 نفر در رشته‏هاى مختلف رسیده، یعنى تقریباً 10 برابر شده است.

8 -2 زنان داور

973 داور زن در رشته‏هاى مختلف ورزشى در سال 1372 به کار مشغول بوده‏اند. این در حالى است که پس از 11 سال یعنى در سال 1382، 16489 داور زن براى امر قضاوت در رشته‏هاى مختلف ورزشى تربیت شده‏اند که نشان‏دهنده رشد بسیار خوبى است.
همان طور که آمار بالا نشان مى‏دهد، رشد داوران متخصص بسیار قابل توجه است، ولى چنانچه به نسبت جمعیت در کشور اندازه‏گیرى کنیم، هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب، راه بسیار مانده است.

8 -3 زنان ورزشکار

311/052/2 نفر ورزشکار زن در کشور فعالیت مى‏کنند. از بررسى عضویت زنان در گروههاى مختلف ورزشى دیده مى‏شود بیشتر تمایل دارند در رشته‏هایى مانند دوى همگانى، آمادگى جسمانى، کوهنوردى، شنا و بدمینتون حضور داشته باشند، ولى با توجه به ضرورت رعایت حجاب اسلامى، نوع ورزش‏هاى انتخابى زنان، بسته به رعایت موازین شرعى متفاوت است. بهتر است دولت با سرمایه‏گذارى بیشتر، به گسترش ورزش زنان در کشور مدد رساند.
به‏رغم افزایش شمار مربیان، داوران و ورزشکاران در سال‏هاى اخیر، متأسفانه در زمینه ورزش زنان در عرصه بین‏المللى، نسبت به پیش از انقلاب، رشد منفى داشته‏ایم. درست است که بخشى از این رکود به دلیل رعایت موازین شرعى بوده، ولى در برخى از ورزش‏ها مانند تیراندازى و شطرنج مى‏توانستیم حضورى فعّال داشته باشیم.

9- زنان هنرمند

حضور زنان ایرانى در عرصه‏هاى مختلف هنرى به‏رغم تمام محدودیت‏ها در سطح ملى و بین‏المللى، چشمگیر است. حضور کارگردانان و بازیگران ایرانى که موفق به کسب جوایزى در جشنواره‏هاى بین‏المللى شده‏اند، موجب افتخار است. جمع فیلم‏هایى که زنان در سال 1376 در جشنواره‏هاى بین‏المللى(21) ارائه کردند به 32 فیلم مى‏رسد و پس از گذشت چهار سال به 268 فیلم رسیده، یعنى از افزایش 8 برابرى خبر مى‏دهد. همچنین حضور زنان در عرصه هنرهاى تجسمى، هنرهاى نمایشى، سفالگرى، نقاشى، موسیقى و ... نیز کسب جوایزى از جشنواره‏هاى داخلى و خارجى، سبب گشت توانمندى زنان ایرانى در سطح جهانى به نمایش گذاشته شود.

10 - درخشش زنان در برخى دیگر از زمینه‏ها

صرف نظر از مقطع تحصیلى و یا داشتن تحصیلات دانشگاهى براى برخى از زنان، مى‏توان از آنان به عنوان متخصصانى نام برد که در بعضى موارد بدون داشتن تحصیلاتى حتى در حد دیپلم توانسته‏اند در رشته کار خود موفقیت‏هایى در سطح ملى و بین‏المللى کسب کنند و با زحمت و تلاش پیوسته، نسبت به بقیه زنان و مردان همکار خود به عنوان افرادى شاخص و نمونه انتخاب شوند.
در گزارش‏ها یا در مقالات مختلف شاید نامى از زنان دانشگاهى در رشته‏هاى هنرى، اجتماعى و سیاسى آورده شده، ولى از بانوانى که در رشته‏ها و مهارت‏هاى تجربى و غیر دانشگاهى فعالیت داشته‏اند، کمتر سخنى به میان آمده است. از جمله این زنان مى‏توان به کارآفرینان، صادرکنندگان، کشاورزان، دامداران نمونه و ... اشاره کرد. شاید این امر به دلیل ضعف اطلاع‏رسانى در خصوص فعالیت‏هاى این عزیزان بوده، کمتر کسى به شایستگى این بانوان پرداخته است. اینان شیرزنانى هستند که با وجود تمامى موانع و از همه مهم‏تر دیدگاه مردسالار توانسته‏اند توانمندى‏هاى خود را به عرصه ظهور رسانند.
عزم راسخ، پشتکار و تخصص بالاى این زنان علاوه بر آنکه نشان‏دهنده شایستگى آنان نسبت به همکاران‏شان بوده، عاملى در جهت نیرو بخشیدن به تمامى بانوانى است که براى بالا رفتن از پله‏هاى ترقى با مشکلات بسیارى روبه‏رو هستند.

پى‏نوشتها: -

1) معاونت انفورماتیک سازمان مدیریت و برنامه‏ریزى کشور.
2) روابط عمومى آموزش و پرورش.
3) آمار آموزش عالى ایران سال تحصیلى 82- 1381، تهران، مؤسسه پژوهش و برنامه‏ریزى آموزش عالى، 1383.
4) سالنامه آمارى کشور 1381، تهران، مرکز آمار ایران، 1382.
5) سالنامه آمارى 1378، آمار آموزش عالى ایران 79- 78، تهران، مرکز اطلاعات آمار و رایانه دانشگاه آزاد اسلامى، 1379.
6) نشریه آمار مقایسه اهم فعالیت‏هاى وزارت بهداشت، تهران، اداره کل آمار ایران، معاونت پژوهشى، 1377.
7) سالنامه آمارى دفتر توسعه و هماهنگى نظام آمارى، عنوان نشریه:آمار نیروى انسانى وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى، تهران، معاونت تحقیقات و فناورى، 1382، ص 6.
8) اطلاعات بر اساس سرشمارى‏هاى سالهاى متناظر.
9) آمار آموزش عالى ایران سال تحصیلى 80 - 1379.
10) سالنامه آمارى کشور، 1382. 1383، ص‏598.
11) همان، ص‏603.
12) آمار آموزش عالى ایران سال تحصیلى 82 - 1381.
13) گزارش فعالیت‏هاى زنان در بخش فرهنگ و هنر 79 - 1376، تهران، ستاد امور فرهنگى و اجتماعى بانوان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1380.
14) همان.
15) همان.
16) همان.
17) سازمان سنجش.
18) سازمان مدیریت و برنامه‏ریزى کشور، 1381، تهران، مرکز آمار ایران، 1382، آمارگیرى از ویژگى‏هاى اشتغال و بیکارى خانوار.
19) همان.
20) دفتر آمار و خدمات نیروى انسانى وزارت کار، تهران.
21) گزارش فعالیت‏هاى زنان در بخش فرهنگ و هنر، ج‏1.