تغذیه زنان و دختران در جمهورى اسلامى ایران
دفتر بهبود تغذیه جامعه، وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى
[پیشرفتهاى جمهورى اسلامى ایران در بخش بهداشت، درمان و تغذیه به ویژه در سالهاى اخیر به گونهاى بوده است که تحسین و تشویق مجامع بینالمللى را نیز برانگیخته است. یکى از معیارهاى پیشرفت و توسعه در این بخش، شاخص تغذیه در اقشار مختلف جامعه است که آمارها آینده امیدوار کنندهاى را نوید مىدهند. در این میان تغذیه بانوان و دختران به عنوان آیندهسازان جامعه و بستر توسعه انسانى از تأثیرات اجتماعى افزونترى برخوردار است که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.
شاخصهاى تغذیه بانوان و دختران پیش و پس انقلاب و وضعیت آن در دو دهه گذشته، اقدامات پیشگیرانه و انجام شده از سوى نهادهاى مرتبط براى بهبود تغذیه، الگوى تغذیهاى به چالشهاى پیش رو و وضعیت مقایسهاى ایران با کشورهاى منطقه در این زمینه، محورهاى اصلى این مقاله است که با عنایت به آمار و اطلاعات مورد بررسى قرار گرفته است.]
اهمیت و ضرورت تغذیه بانوان و دختران
تغذیه مناسب و به عبارتى حق برخوردارى و دسترسى به غذاى سالم و مناسب، از اساسىترین حقوق انسانهاست. بدون برخوردارى از تغذیه مناسب، هیچ کس از موهبت سلامت برخوردار نخواهد بود. انسانى که سالم نیست، توانایى و نشاط و پویایى و کارآیى لازم را براى فعالیتهاى روزمره ندارد. در دیدگاه گستردهتر، چنین انسانهایى توانایى مشارکت فعال در جامعه را ندارند، بنابراین توسعه اقتصادى، اجتماعى و عمرانى در جامعهاى که افراد آن سالم نیستند اتفاق نخواهد افتاد.
براى دستیابى به توسعه پایدار، توجه به جنبههاى گوناگون سلامت در همه افراد ضرورى است. در این میان، توجه به تغذیه بانوان و دختران به دلیل نیازهاى جسمانى خاص این افراد در دوران مختلف زندگى اهمیت ویژهاى دارد. از طرفى دختران امروز، مادران آینده هستند و در صورت توجه به نیازهاى تغذیهاى آنان در زمان حال، مادران سالمتر و در نتیجه نسل سالمتر و کارآمدترى در آینده خواهیم داشت.
شاخصهاى تغذیه بانوان و دختران، پیش و پس از پیروزى
شاخصهاى تنسنجى، از مهمترین معیارهاى رشد کودکان است. در سالهاى گذشته در بررسىهاى مختلف، این شاخصها در نقاط گوناگون کشور به طور پراکنده اندازهگیرى شده است ولى در سال 1377 براى نخستین بار، وضعیت رشد کودکان در تمام نقاط کشور بررسى شد. بر پایه این بررسى، 7/4% دختران زیر 5 سال کشور به لاغرى، 9/13% به کوتاهقدى تغذیهاى و 7/9% به کموزنى مبتلا بودند. در بررسى دیگرى در سال 1380، براى نخستین بار وضعیت کمبود ریزمغذىها در گروههاى سنى مختلف در سراسر کشور سنجیده شد. نتایج این بررسى نشان داد 3/31% دختران 6 ساله در سراسر کشور به کمبود روى و 7/32% به کمخونى مبتلا هستند. این ارقام در مورد دختران جوان به ترتیب به 3/29% و 4/18% مىرسد. همچنین، 19% زنان میانسال در کشور به کمخونى دچارند. به علاوه، 8/42% زنان باردار 5 ماهه و بیشتر در شهرها و 3/30% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامینD، 5/38% در شهرها و 42% در روستاها به کمبود روى و 15% در شهرها و 6/13% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامین Aمبتلا هستند.
متأسفانه اطلاعاتى از وضعیت تغذیه زنان و دختران در سالهاى پیش از انقلاب اسلامى وجود ندارد. اما پس از انقلاب، در مورد برخى از شاخصها مثلاً کمخونى اطلاعات موجود بیانگر آن است که شیوع کمخونى در دختران نوجوان 19 - 15 ساله در سال 1374، در حدود 31% بوده و در سال 1380، به حدود 18% کاهش یافته، اما همچنان کمخونى و کمبود آهن به عنوان یک مشکل عمده مطرح است.
آمارهاى هشداردهنده
تمامى شواهد بیانگر آن است که جامعه ایرانى، در گذر شتابزده تغذیهاى به سرعت به طرف یک مشکل مضاعف پیش مىرود. از یک طرف سوء تغذیه پروتئین انرژى در کودکان زیر 5 سال کشور و کمبود ریزمغذىها (آهن، ید، کلسیم، ویتامین A و D) در سهم بزرگى از جمعیت کشور مشاهده مىشود، به طورى که بررسى ANISتوسط این دفتر در سال 1377 نشان داد که به طور کلى 800 هزار کودک زیر 5 سال (4/15%) دچار کوتاهقدى تغذیهاى متوسط و شدید هستند که نشانگر سوء تغذیه مزمن و طولانى است. 540 هزار کودک (9/10%) از کموزنى متوسط و شدید رنج مىبرند. کمبود ریزمغذىها به ویژه آهن، روى، ویتامین Aو D از دیگر مشکلات تغذیهاى شایع در کشور به شمار مىرود که آمار مربوط به آن در بخش پیش ارائه شد.
مطالعه کشورى سال 1368 نیز نشان داده بود که کمبود ید به صورت آندمیک در تمام نقاط کشور وجود دارد. شیوع گواتر در این سال در حدود 68 درصد بوده است. بررسى کشورى سال 1380 نشان داد که به دنبال اقدامات انجام یافته این میزان به 10% کاهش یافته است. آخرین بررسى مصرف مواد غذایى که طى سالهاى 80 - 1378 توسط انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایى کشور انجام شد نشان مىدهد کمبود دریافت ویتامین A، B2، کلسیم و آهن در کل کشور وجود دارد.
همچنین بر پایه آمار موجود، حدود 36% افراد جامعه دچار پرخورى و دریافت بیشتر از مقدار مورد نیاز انرژى هستند. از طرف دیگر 23% مردم قادر به تأمین انرژى مورد نیاز روزانه خود نیستند. از نظر پروتئین نیز، 14% خانوارها با کمبود و54% خانوارهاى کشور با اضافه دریافت پروتئین روبهرویند. اختصاص یارانه به مواد غذایى بیشتر انرژىزا و فاقد ریزمغذىها، موجب کمبود دریافت ریزمغذىها و گرسنگى سلولى در درصد بالایى از جمعیت کشور شده است.
آخرین بررسى مصرف مواد غذایى که توسط انستیتو تحقیقات تغذیهاى کشور در سال 1380 انجام شده، بیانگر کمبود دریافت کلسیم در حدود 90 درصد خانوارهاى کشور است. این فرآیند در حالى است که فقر کلسیم، افراد جامعه را در معرض خطر پوکى استخوان قرار مىدهد. علاوه بر مصرف ناکافى شیر و لبنیات، افزایش مصرف نوشابههاى گازدار که به دلیل املاح فسفات مانع از جذب کلسیم وعده غذایى مىشود، از عوامل مؤثر در بروز پوکى استخوان است.
دریافت کافى کلسیم از رژیم غذایى، جایگزینى نوشابههاى گازدار با نوشابههاى سالم مثل دوغ و نوشابههاى پروبیوتیک، تحرک بدنى و ورزش منظم در حفظ سلامت استخوان و کاهش خطر پوکى استخوان (استئوپروز) باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین کمبود دریافت ویتامین B2و آهن در حداقل 75 درصد خانوارهاى کشور وجود دارد.
علاوه بر سوء تغذیه ناشى از فقر، شواهد موجود بیانگر آن است که جامعه ایرانى به سرعت دوران گذر تغذیهاى را پشت سر مىنهد. نشانههاى هشداردهنده گسترش بیمارىهاى متابولیک نظیر قلب و عروق، دیابت، انواع سرطانها و چاقى در شهرها بخصوص شهرهاى بزرگ دیده مىشود. بر اساس آمارهاى موجود از 800 مورد مرگ روزانه، 300 مورد مربوط به بیمارىهاى قلبى و عروقى است که یکى از علل عمده آن تغییر در الگوى مصرف غذا و افزایش مصرف چربى و روغن و کیفیت نامطلوب روغنهاى مصرفى در کشور است. متأسفانه 80 تا 90 درصد روغن مصرفى در کشور از نوع روغن نباتى جامد است که به دلیل بالا بودن میزان اسیدهاى چرب اشباع و ترانس، خطر بروز بیمارىهاى قلبى عروقى را افزایش مىدهد. مجموع اطلاعات موجود بیانگر آن است که سوءتغذیه و ناامنى غذایى در سطحى قابل توجه در کشور مشاهده مىشود.
گامهاى امیدوارکننده
در سالهاى گذشته و نیز در حال حاضر دفتر بهبود تغذیه جامعه با امکانات اندکى که داشته، براى بهبود وضعیت تغذیه اجتماع کوشش بسیار کرده و با تلاش بىوقفه به توفیقات ممتازى که در عرصههاى بینالمللى نیز مطرح است، دست یافته است. برنامه حذف اختلالات ناشى از کمبود ید در ایران از جمله برنامههاى موفقى بود که منجر به انتخاب کشورمان از سوى سازمان جهانى بهداشت به عنوان کشور عارى از اختلالات ناشى از کمبود ید در منطقه مدیترانه شرقى در سال 2000 میلادى شد.
همچنین در راستاى بهبود وضعیت تغذیه و سلامت مردم کشورمان، این دفتر برنامههاى مختلفى را در دست اجرا دارد که به طور خلاصه به آنها اشاره مىشود:
أ) برنامههاى بهبود رشد و تغذیه کودکان
* برنامه گسترش دانش تغذیهاى پزشکان؛
* برنامه مشارکتى براى بهبود تغذیه و کاهش سوء تغذیه کودکان؛
* گسترش استفاده مؤثر از کارت مراقبت کودک؛
* طرح حمایتى تغذیه کودکان مبتلا به اختلال رشد در خانوادههاى نیازمند؛
ب) برنامه پیشگیرى و کنترل کمبود ریزمغذىها
* برنامه کنترل و پیشگیرى از اختلالات ناشى از کمبود ید؛
* برنامه پیشگیرى و کنترل کمبود آهن؛
* تدوین برنامه جامعه پیشگیرى و کنترل کمخونى ناشى از فقر آهن با تأکید بر آهن یارى روزانه زنان باردار و کودکان زیر دو سال تحت پوشش شبکههاى بهداشتى درمانى کشور؛
* برنامه ارتقاى سلامت دختران دانشآموز دبیرستانى از طریق آموزش تغذیه و آهن یارى هفتگى؛
* برنامههاى غنىسازى مواد غذایى؛
ج) برنامههاى ارتقاى فرهنگ و سواد تغذیهاى
* برنامه بهبود شیوه زندگى؛
* برنامه تهیه راهنماى غذایى کشور؛
* برنامه شیر در مدرسه؛
* برنامههاى آموزش همگانى (اجراى بسیج ملى همراهى براى بهبود تغذیه و رشد کودکان، برگزارى همایش آبزیان و نقش آن در سلامت، برگزارى همایش تخممرغ و نقش آن در برنامه غذایى، آموزش همگانى کاهش ضایعات نان، طراحى برنامه آموزش همگانى شیوه صحیح مصرف روغن با همکارى وزارت بازرگانى و ...)؛
د) برنامههاى بهبود وضعیت تغذیه بالینى در بیمارستانهاى کشور
* بازنگرى شرح وظایف کارشناسان تغذیه در بیمارستانها؛
* اصلاح ساختار تشکیلاتى بخش تغذیه در بیمارستانها؛
* طراحى دوره آموزش بالینى فارغالتحصیلان رشته تغذیه(RD)؛
ه) تغذیه در اماکن عمومى
و) اقدامات پیشگیرانه
به منظور طراحى و تولید غذاهاى همخوان با توصیههاى علمى و پیشگیرى از بیمارىهاى متابولیک با همکارى صنایع غذایى کشور اقدامات زیر صورت گرفت:
* بهبود کیفیت روغن با تشویق صنایع روغن به کاهش اسید چرب ترانس و اسیدهاى چرب اشباع؛
* غنىسازى روغنهاى خوراکى با ویتامینهاى D و A؛
تأکید بر غنىسازى مارگارین با ویتامینهاى D و A؛
* غنىسازى آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر و فارس و اقدام به غنىسازى آرد در استانهاى سیستان و بلوچستان، گلستان و هرمزگان در ماههاى اخیر.
* حمایت از غنىسازى ماکارونى با آهن و ویتامینهاى گروه B؛
* غنىسازى شیر با ویتامین D؛
* تولید کیک و کلوچه غنى شده با ویتامین A و آهن؛
* تشویق صنایع غذایى به تولید محصولات کمچرب و کمنمک؛
* حمایت از تولید تخممرغ غنى از امگا3؛
* حمایت از تولید محصولات پروبایوتیک؛
الگوى تغذیه
الگوى تغذیهاى مناسب عبارت است از رعایت دو اصل تنوع و تعادل در برنامه غذایى روزانه، به عبارتى پیروى از برنامه غذایى متنوع که شامل مجموعهاى از هر چهار گروه اصلى مواد غذایى و به میزان توصیه شده و کافى باشد. در این راستا، لازم است افراد جامعه با گروههاى غذایى اصلى، مواد غذایى هر گروه و چگونگى مصرف آنها به خوبى آشنا باشند و از برنامه غذایى مناسب بسته به سن، جنس، وزن، وضعیت اقتصادى و میزان فعالیت خود پیروى کنند؛ به طورى که به میزان متعادلى از گروههاى اصلى: 1- نان و غلات؛ 2- گوشت، حبوبات، تخممرغ و مغزها؛ 3- شیر و لبنیات؛ 4- میوهها و سبزىها استفاده کنند تا انواع مواد مغذى مورد نیاز بدن از جمله ویتامینها، املاح معدنى، پروتئین، فیبر، مواد انرژىزا و به طور کلى مواد مغذى و مقوى در دسترس بدنشان قرار گیرد. اگر الگوى مصرف غذا از الگوى بیان شده پیروى کند، مىتوان گفت الگوى تغذیه مناسبى دارد.
| کشور | سال مطالعه | درصد سوء تغذیه درکودکان ( قد برای سن) |
| بنگلادش | 1992،1997 | 2/64,6/54 |
| پاکستان | 1991،1994 | 6/49,3/36 |
| فیلیپین | 1992،1993 | 7/34 , 7/32 |
| تایلند | 1987،1993 | 6/21 , 16 |
| ترکیه | 1993،1998 | 5/20 , 16 |
| سری لانکا | 1993،1995 | 8/23, 4/20 |
| ایران | 1995،1998 | 9/18 , 4/15 |
| مصر | 4993،1998 | 0/26 , 9/24 |
| مکزیک | 1989،1996 | 1/33 , 9/33 |
| کویت | 1984،1995 | 2/12 , 7/10 |
چالشهاى پیشرو در جامعه امروز
مسئولیت همگانى براى بهبود سلامت در بدنه ادارى دیگر سازمانهاى مرتبط با این مهم کمرنگ است. در حالى که سوء تغذیه یک مشکل اجتماعى - اقتصادى است ولى پیامد آن به بخش بهداشت کشور تحمیل مىشود، به طورى که هر مشکلى در بخشهاى دیگر روى دهد عوارض آن به وزارت بهداشت (به صورت بیمارى) برمىگردد.
سوء تغذیه، یک بیمارى اجتماعى است که ندارى و نادانى مهمترین ریشههاى آن هستند. بخش بهداشت و درمان از نظر تخصص، مهارت و امکانات عملى نمىتواند در زمینه کاهش فقر، افزایش آگاهى و تغییر رفتار نقش راهبرى داشته باشد. به عبارت دیگر، نبود متولیان فقرزدایى، فرهنگسازى، آگاهىرسانى و هدایت رفتار از مهمترین تنگناهاست و اینها را لزوماً نمىتوان تنها در بخش بهداشت به وجود آورد. هر چند براى فرهنگسازى و رشد آگاهى مردم، دفتر بهبود تغذیه جامعه با امکانات محدود تلاشهاى بسیار کرده است، ولى تا زمانى که سایر بخشهاى درگیر، مشکل را چالش خودشان ندانند و با این تلاشها همراه نشوند، دستیابى به نتیجه مطلوب بسیار مشکل خواهد بود. تبلیغات گسترده رادیو و تلویزیون براى مصرف غذاهایى که سلامت انسان را به خطر مىاندازد نظیر انواع غلات حجیمشده (پفک)، انواع نوشابه، روغن، سس و ... مثال بارزى است بر این مدعا.
بهبود وضعیت تغذیه در کشور نیاز به حمایت و توجه خاص سیاستگذاران و توجه آنها به اهمیت تأثیر تغذیه سالم و مناسب در توسعه اجتماعى، اقتصادى و عمرانى کشور دارد. توجه به این نکته ضرورى است که اثربخشى برنامههاى تغذیهاى در طولانىمدت خود را نشان مىدهد. به طور مثال توجه به تغذیه کودکان در زمان حال موجب رشد جسمى و فکرى بهتر آنان مىشود. چنین کودکانى در سنین بزرگسالى، افرادى سالمتر، شادابتر و کارآمدتر خواهند بود. این مهم واقعیتى است که در 20 سال اخیر در ژاپن تجربه شده است. ژاپنىهایى که امروز مىبینیم در مقایسه با اجدادشان نه تنها بلند قامتتر که باهوشتر و کارآمدترند.
به سوى جایگاه مطلوب
همان طور که گفته شد، سوء تغذیه گستره وسیعى دارد و شامل ناطرازىهاى تغذیهاى در بزرگسالان و انواع سوء تغذیه در کودکان است. به همین دلیل بعضى معیارها براى طبقهبندى سوء تغذیه در نظر گرفته مىشود. وضعیت تغذیه کودکان یک کشور یکى از این معیارها است. بر این اساس مقایسه کشورمان با دیگر مناطق آسیا، نیز برخى کشورهاى دیگر، نشاندهنده جایگاه به نسبت مطلوب ایران در این زمینه است. این امر نشاندهنده نقش مهم و مؤثر اجراى برنامههاى بهداشتى در چند سال اخیر در کشورمان است، ولى کافى نیست و تا دستیابى به نتیجه مطلوب راه درازى در پیش داریم. از آنجا که آمار سایر کشورها به تفکیک جنس در دست نیست، به آمار کلى در تعدادى از کشورها به طور نمونه اشاره مىشود:
نباید از یاد برد سوء تغذیه در کودکان زیر پنج سال کشور همچنان به عنوان یک مشکل عمده و درخور توجه مطرح است.
