زندانیان زن، آمارها و مقایسه
شکوه نوابىنژاد
[احساس شرم و مجرمیت ناشى از زندانى شدن، براى زنان بسیار شدیدتر از مردان است. اینان در زندان به مشکلات جسمى و روحى گرفتار مىشوند، به ویژه آنکه زنان زندانى، با هر جرمى، در یک جا نگه داشته مىشوند!
آمار موجود نشان مىدهد چهار درصد زندانیان ایران، زناناند که امتیازات زندانیان مرد از جمله «ملاقات شرعى» را ندارند، اما هیچ گزارشى بیانگر آن نیست که زندانى کردن زنان مجرم، توانسته راه برگشت و جبران گذشته را روى آنها هموار کند، از اینرو پیشنهاد شده دوران حبس، در منزل و با محدودیتهاى خاصى گذارنده شود.
در این مقاله به اجمال با آمار زندانیان زن با تفکیک نوع جرم، مشکلات زنان زندانى و اقداماتى که براى تقلیل این مشکلات در جریان است آشنا خواهید شد.]
مقدمه
بر اساس تحقیقات انجام گرفته(1) براى زنان احساس شرم و مجرمیتِ ناشى از زندانى شدن، بسیار شدیدتر از مردان است. جسم آنها اولین جایگاه بیان شکایت و ناله آنهاست. آنها به خاطر فشار روحى و روانى بیمار مىشوند. مبتلا به سوء تغذیه و مشکلات گوارشى مىشوند و گاه حتى در تمام دوره حبس، عادت ماهانه نمىشوند. مسئله ایمنى براى آنان بیش از دیگران مطرح است. تحلیل قوا و افسردگى شدید و میزان اقدام به خودکشى یا خودزنى اینان در مقایسه با مردان بسیار بالاست. زندان، مانند وسیلهاى ساده براى اداره نابرابرىها عمل مىکند و باعث از هم گسیختگى وسیع روابط خانوادگى مىشود. از هم گسیختگى، هویت زن را که معمولاً در قالب مدیر خانواده، مادر و همسر هست و احساس ارزشمندى مىکند مخدوش مىسازد.
زندان براى زن نه تنها محرومیت از آزادى که محرومیت از انسانیت است. چگونه مىتوان تصور کرد زنان زندانى که از دسترسى به نیازمندىهاى اولیه زندگى محروم بودهاند و ماهها و یا سالها به جاى ایجاد بستر و آغوش گرمى براى فرزندان و خانواده، در خاموشى دایم در زندان به سر بردهاند، نیز به علت فرار از مشکلات زندگى، آسیبهاى عاطفى، ندانستن مهارتهاى لازم، اعتماد به نفس پایین، دور بودن از ارزشهاى اخلاقى و مذهبى، نبود چشمانداز امیدوارکننده اجتماعى مرتکب خلاف شدهاند، بتوانند مجدداً در جامعه با رفتار متفاوت دیگرى حضور یابند؟!
زندانیان زن در ایران
با اینکه زنان تنها 4% از زندانیان ایران را شامل مىشوند اما مشکلاتى بزرگ و غیر قابل چشمپوشى دارند. شاید اینکه اقلیت ناچیزى را تشکیل مىدهند، در نادیده انگاشتن آنها مؤثرتر است. متأسفانه با توجه به فرهنگ عامه جامعه، زنى که انگ «زندان رفتن» و «مجرم» بودن را با خود یدک مىکشد، لایق هیچ گونه ترحمى نیست. به اندازهاى که گذران دوران محکومیت با وضع غیر استانداردِ زندانهاى زنانه، غیر قابل تحملتر و عذابآور است، به همان اندازه نیز فضاى پس از آزادى از زندان براى آنان مخاطرهآمیز و نامطمئن است.
زنان با توجه به وضع جسمانى خود داراى نیازهاى خاصى هستند و رعایت بسیارى از نکات براى آنان ضرورى است که در حال حاضر و به دلایل گوناگون توجه چندانى به آن نمىشود؛ نکاتى که آثار بسیار عمیقى بر روحیه این دسته از زنان بر جاى مىگذارد. به عنوان مثال، زنان باردار و مادرانى که فرزند شیرخوار دارند، به مواد و رژیم غذایى مخصوص نیاز دارند که چندان مورد توجه قرار نمىگیرد. زنان زندانى بر خلاف مردان، از حق استفاده از ملاقات ویژه محرومند. در بین زنان زندانى، فساد جنسى گسترش دارد.(2)
طبق اظهار مسئولان سازمان زندانها، ارائه خدمات بیشتر به زندانیان زن به دلیل کمبود بودجه و امکانات، امکانپذیر نیست.
از جمله پیامدهاى تلخ زندانى شدن زنان آن است: زمانى که یک زن به دلیل ارتکاب جرمى زندانى مىشود، لطماتى بیش از زندانى شدن یک مرد را تجربه مىکند. نوعاً همسرش ازدواج مىکند و فرزندان این زن چون عملاً مادر ندارند، به مفاسد اجتماعى روى مىآورند.
ضمن آنکه زنان در زندان با انواع و اقسام جرایم آشنا مىشوند و ممکن است امراض واگیر به آنان سرایت کند. اگر باز به میان جامعه و خانواده برگردند، بدون شک مشکلات اجتماعى بیشتر و تازهترى را با خود به ارمغان مىآورند.
در زندان زنان، زنان را با هم (با هر جرمى که دارند) در یک مکان نگاه مىدارند، در حالى که مردان بر اساس جرمشان در بندهاى جداگانهاى نگاه داشته مىشوند که این وضع موجب بدآموزىهاى جبرانناپذیرى است. به هر حال با توجه به ارزشهاى خانوادگى، فرهنگى و مذهبى کشور ما، باید با تدوین سیاستهاى درست براى زندانیان زن، نظامهاى قضایى و مجازاتهاى دیگرى را به جاى زندان جایگزین کرد.
زنان را در خانه باید زندانى کرد. به زنان باید فرصت داده شود زمانى از محکومیتشان را خارج از مجازات زندان تجربه کنند. باید شرایطى در نظر گرفته شود تا زنانى که حضور آنها در کنار خانوادههایشان بهتر و ثمربخشتر است بتوانند دوران محکومیت خود را درون خانواده سپرى کنند و با تعیین محدودیتهایى در خانه محصور شوند و وظایف و مسئولیتهاى خویش را به عنوان همسر و مادر همزمان انجام دهند.
آمار زندانیان زن
شمار زندانیان کل کشور طبق گزارش معاون آموزش و پرورش سازمان زندانها(3) 147206 نفر است که تنها 5292 نفر زن و 141807 نفر مرد هستند که نسبت زنان زندانى به مردان 127 است. همان گونه که در جدول شماره 1 پیوست ملاحظه مىشود، از مجموع 55319 زندانى زن و مرد در سال 1375، 8444 نفر از دستگیرشدگان جرایم مختلف، زن بودهاند. این ارقام به ترتیب در سالهاى 1377 تا 1381 بدین صورت است: تعداد زن و مرد 60597 و زن 8752 نفر (در سال 1377)، زن و مرد 56355 و زن 6241 نفر (1378)، زن و مرد 53907 و زن 4439 (1379) زن و مرد 62048 و زن 4954 (1380) و بالاخره تعداد زن و مرد 66092 نفر و زن 4679 (1381). نسبت زنان به مردان به ترتیب 5/16 (1375) است. این نسبت در سال 1377، 17 در 1378، 19 در 1379، 112 در 1380، 5/112 و در 1381، 114 است.
همان گونه که ملاحظه مىشود، یک روند رو به کاهش را این نسبت در مورد زندانیان زن در مقایسه با زندانیان مرد داشته است.
ضمناً از مجموع زندانیان زن، بیشترین جرایم در محدوده سنى 34 - 25 سال (13172 نفر) و 24 - 18 سال (12427 نفر) در سالهاى 1375 تا 1381 مىباشد. یعنى در بهترین و سازندهترین سالهاى زندگى زن در چرخه زندگى! این زنان به جاى مدیریت خانه و ایجاد بستر مناسب و گرم عاطفى و تربیتى براى فرزندانشان، زندان را برگزیدهاند و محکوم به زندگى در آن هستند.
دستگیرشدگان جرایم مختلف(1) بر حسب جنس و سن
| جنس و گروه سنى | 1375 | 1377 | 1378 | 1379 | 1380 | 1381 |
| مرد و زن (2) | 55319 | 60597 | 56355 | 53907 | 62048 | 66092(3) |
| 17 ساله و کمتر | 4094 | 5579 | 4158 | 3542 | 3919 | 3607 |
| 24 - 18 ساله | 17847 | 17646 | 15821 | 15377 | 18692 | 22034 |
| 34 - 25 ساله | 18454 | 18714 | 18144 | 18110 | 20170 | 21692 |
| 35 ساله و بیشتر | 8982 | 11555 | 11023 | 9728 | 11765 | 9959 |
| | | | | | | |
| مرد (2) | 46875 | 51845 | 50114 | 49468 | 57094 | 60702 |
| 17 ساله و کمتر | 3301 | 4254 | 3610 | 3142 | 3570 | 3204 |
| 24 - 18 ساله | 14650 | 14807 | 13995 | 13964 | 17140 | 20434 |
| 34 - 25 ساله | 15453 | 15885 | 15961 | 16478 | 18273 | 20062 |
| 35 ساله و بیشتر | 7806 | 10102 | 9621 | 9017 | 10875 | 9318 |
| | | | | | | |
| زن (2) | 8444 | 8752 | 6241 | 4439 | 4954 | 4679 |
| 17 ساله و کمتر | 793 | 1325 | 548 | 400 | 349 | 403 |
| 24 - 18 ساله | 3197 | 2839 | 1826 | 1413 | 1552 | 1600 |
| 34 - 25 ساله | 3001 | 2829 | 2183 | 1632 | 1897 | 1630 |
| 35 ساله و بیشتر | 1176 | 1453 | 1402 | 711 | 890 | 641 |
(مأخذ: سالنامه آمارى کشور - 1381)
(1) شامل قتل عمد و غیر عمد، مرگهاى اتفاقى، ضرب و جرح و صدمه، تهدید، اجبار و اکراه، تظاهر به چاقوکشى و مسموم کردن عمدى است.
(2) علت تفاوت سرجمع با اجزاى آن مربوط به تعداد افرادى است که گروه سنى آنان مشخص نبوده و بنابراین، آمار مربوط به آنان فقط در جمع منظور شده است.
(3) علت تفاوت سرجمع با اجزاى آن مربوط به 711 نفر است که به تفکیک مرد و زن در دسترس نبوده و در جمع منظور شده است.
مأخذ - نیروى انتظامى جمهورى اسلامى ایران، معاونت طرح و برنامه و بودجه، اداره آمار.
زندانیان زن و کودکان معصومشان
بسیارى از کودکان که همراه با مادران خود در زندان بودهاند، در سنین نوجوانى و جوانى با عناوین بزهکار، متخلف و مجرم وارد ندامتگاه و یا همان زندانها شدهاند و به این ترتیب جاى مادران خود را اشغال کردهاند؛ کودکى که در زندان متولد مىشود یا در زندان با زندانیان بزرگ و تربیت مىشود و رشد مىکند و هیچ فضایى ندارد جز حیاط زندان و هیچ دیوارى نمىبیند جز نردههاى همیشهآشناى سلولها.
کودکانى که وارد اجتماع مىشوند نیز در نهایت، ضمن تعاملات اجتماعى و برقرارى ارتباط با دیگران، از تأثیر سوء سالهاى زندگى در زندان دور نیستند. این جمله بین حقوقدانان ضربالمثل است که «زندان، دانشگاه علوم جنایى» است. وقتى زنى به علت سرقت وارد زندان مىشود، همراه با کودک دو سالهاش، در همین زندان، زنان زیادى با جرایمى همچون قتل، زنا و انواع انحرافات همسلول او مىشوند. کودک دو ساله در اوج یادگیرى و در حالى که حافظه کوچکش در حال ساخته شدن است، صحنههایى از خشونت و ناهنجارى را تجربه مىکند. این حافظه به وى در دوران نوجوانى و جوانى کمک خواهد کرد زشتى و قبح جرم و گناه را بشکند و تبدیل به مجرمى شود، چه بسا خطرناکتر از مادر! این در حالى است که ارتکاب جرم را در سنى بسیار کمتر از مادر خود شروع و تجربه مىکند.(4)
سخن پایانى
خوشبختانه باید اذعان داشت که تصمیمات مفید و سازندهاى در سالهاى اخیر در مورد زندانیان زن انجام گرفته است که در زیر به مواردى از آن اشاره مىشود:
1- به مناسبت عید میلاد حضرت فاطمه(س) و روز زن، رهبر معظم انقلاب اسلامى با عفو و تخفیف مجازات محکومان زن و افراد کمتر از هجده سال موافقت کردند.
به گزارش ایرنا، پیشنهاد عفو این محکومان را رئیس قوه قضاییه به حضرت آیتاللَّه خامنهاى تقدیم کرده است. بر این اساس، باقىمانده محکومیت حبس تا پانزده سال زنان زندانى چنانچه تا تاریخ 28 مرداد 82 حداقل یکپنجم مدت حبس را تحمل کرده باشند، بخشیده مىشوند. همچنین آن دسته از زنان زندانى که به علت مطلّقه بودن، فوت شوهر و یا زندانى بودن او، فرزندانشان بىسرپرست است، از زندان آزاد مىشوند.
عفو رهبر معظم انقلاب همچنین شامل کلیه زندانیانى است که در زمان ارتکاب جرم کمتر از هجده سال داشتهاند. باقىمانده محکومیت جزاى نقدى کلیه زندانیان زن و افراد زیر هجده سال نیز بخشیده شده است. کسانى که بیش از سه فقره سابقه محکومیت در جرایم عمدى دارند، زندانیانى که شاکى خصوصى دارند و یا نتوانند رضایت شاکى را تا پایان سال جلب کنند، نیز جرایمى نظیر سرقت مسلّحانه و راهزنى، قاچاق مسلّحانه مواد مخدر، دایر کردن یا اداره مراکز فساد و فحشا، اقدام بر ضد امنیت داخلى و خارجى و اخلاقى، ارتشاء، کلاهبردارى و سرقت بیش از پانزده میلیون ریال دارند، مشمول این عفو نمىشوند.(5)
2- مشاور استاندار تهران در امور بانوان گفت: تمام پروندهها و نوع محکومیت زنان زندانىِ جرایم مالى استان تهران تا پایان «هفته زن» براى فراهم کردن مقدمات آزادسازى آنها بررسى مىشود.
رضوان نیّرى، در گفتگو با خبرگزارى دانشجویان ایران با اشاره به اینکه تعداد این زندانیان تا 14 مردادماه 1382، 49 نفر بوده است، افزود: در جلسه امروز ستاد آزادسازى زنان زندانى استان تهران به مناسبت «هفته زن» مقرر شد تا استاندارى تهران با همکارى ستاد دیه، خانه سازمانهاى غیر دولتى، کمیته امداد، سازمان اوقاف و امور خیریه، پرونده کلیه زندانیان زنِ جرایم مالى را بررسى کرده و بر اساس ضوابط و مقررات وجود، اولویتها را براى آزادسازى آنان تعیین کند.
وى افزود: همچنین خانه سازمانهاى غیر دولتى موظف به جلب حمایتهاى مالى براى این زندانیان شده و ستاد اطلاعرسانى آزادسازى متشکل از دادگسترى تهران، ستاد دیه و خانه سازمانهاى غیر دولتى نیز با این هدف تشکیل شده است.(6)
3- معاون اجتماعى سازمان بهزیستى طى خبرى گفته است: کودکانى که مادران مجرم دارند، از این پس در زندان نگهدارى نمىشوند. سیدحسین علمالهدایى افزود: کودکان زیر دو سال به مهدهاى کودک مجاور زندانها منتقل خواهند شد. تصمیم فوق به دنبال امضاى تفاهمنامه سازمان بهزیستى و مسئولان سازمان زندانها گرفته شده است و بر اساس آن مادران زندانى براى ملاقات با این کودکان، مجاز به تردد در مهدهاى کودک هستند.(7)
پىنوشتها: -
1) روزنامه ایران، 6/8/82.
2) همان، 4/9/82.
3) همان، 15/6/79.
4) همان، 24/2/82.
5) همان، 30/5/82.
6) همان، 26/5/82.
7) همان، 26/2/82.
