نهضت اسلامى، نهضت رشد و سوادآموزى زنان

شهناز کرد زنگنه

[بر اساس آمارهاى موجود، 52 درصد از جمعیت بالاى 6 سال کشور، قبل از پیروزى انقلاب اسلامى بى‏سواد بوده‏اند که این آمار نسبت به زنان روستایى 83 درصد بوده است. با پیروزى انقلاب اسلامى و دستور اکید حضرت امام خمینى(قده) براى شکل‏گیرى نهضت سوادآموزى در دى ماه 1358، جهشى عظیم در این عرصه پدید آمد، به طورى که تا سال 1382 حدود 27 میلیون نفر تحت پوشش دوره‏هاى مختلف سوادآموزى قرار گرفته‏اند که بیش از 20 میلیون نفر آنان را زنان تشکیل مى‏دهند. یکى از شاخصه‏هاى مهم این نهضت فراگیر علمى، ایجاد فرصت برابر دانش‏آموزى براى زنان و مردان مى‏باشد که به برکت جمهورى اسلامى ایران فراهم آمده است.
روند شکل‏گیرى برنامه‏هاى اجراء شده یا در دست اقدام و دستاوردهاى حاصله از نهضت سوادآموزى، محورهاى اصلى این مقاله است.]

«سوادآموزى یک جریان مهم فرهنگى است.»
امام خمینى(ره)

اهمیت و ضرورت آموزش‏

طى سالیان دراز، آنچه که براى بسیارى از انسان‏ها مهم جلوه مى‏کرد، فقر و گرسنگى بود. اما اکنون این نکته روشن شده که تنها نان و غذا براى انسان‏ها کافى نیست بلکه بشر نیازمند حضور فعال در زندگى اجتماعى است و براى برخوردارى از چنین جایگاهى باید مجهز به آگاهى و دانایى باشد.
انسان‏ها بدون آگاهى و دانایى در جهان زندگى نمى‏کنند و در حقیقت غایب به شمار مى‏آیند. خداوند متعال در قرآن کریم به قلم سوگند یاد مى‏کند و به این وسیله بندگان خود را براى کسب دانش و معرفت هدایت مى‏فرماید.
بنابراین براى رویارویى با چالش‏هاى زندگى و دنیاى به سرعت در حال تغییر، انسان‏ها باید قادر باشند آگاهى خود را نسبت به محیط اطراف گسترش دهند و نقش اجتماعى خود را در کار و جامعه به خوبى ادا کنند.
در این میان زنان به عنوان نیمه زنده و فعال جامعه، در حیات اجتماعى داراى نقشى مهم و حیاتى هستند و آموزش مبتنى بر نیازهاى واقعى آنان مى‏تواند بانوان را به عنوان مربى نسل آینده داراى مشارکت فعال و مؤثرترى سازد.
در فرمایش رهبر معظم انقلاب آمده است: «فکر رشد زنان بایستى یک فکر رایج در میان خود زنان باشد». آنان باید درک کنند که مشکلات‏شان اغلب از بى‏کفایتى و کمبودهاى شخصى ناشى نمى‏شود.
آموزش به زنان قدرت مى‏بخشد، توانمندى فزآینده زنان در کسب درآمد مستقل، پایگاه آنان را در جامعه بالا مى‏برد و به مشارکت بیشتر ایشان در تصمیم‏هاى خانوادگى و جامعه منجر مى‏شود. مشروط بر اینکه زنان مفاهیم تازه و منافع بالقوه را درک کنند و مصمم باشند تا در عمل به این مفاهیم، در خانواده و جامعه، خود را به محک تجربه و آزمایش بگذارند.(1)
به همین ضرورت بود که بنیان گذار جمهورى اسلامى ایران حضرت امام خمینى(قده) فرمان تشکیل نهاد مقدس، مردمى و انقلابى نهضت سوادآموزى را صادر کرد و هزاران نفر عاشقانه در جهت توسعه امر سوادآموزى و اعتلاى فرهنگ کشور تلاش کردند و سواد و آگاهى را به محروم‏ترین و دوردست‏ترین نقاط کشور بردند.
امروز ثمره تلاش آنان موفقیت‏هایى است که در سطح ملى و حتى بین‏المللى شاهد آن هستیم اما همچنان باید در جستجوى راه و روش نوینى باشیم تا جوابگوى نیازمندى‏هاى گوناگون جامعه متحول امروز و فرداى ایران باشد.

تاریخچه:

طبق سرشمارى 1348 در کشور قریب به 2/38 درصد افرادى که از ده سال به بالا سن داشتند بى‏سواد بودند. در برخى از شهرها و مناطق محروم چون ایلام این رقم به 80 درصد و در برخى روستاها تا 95 درصد مى‏رسید. در میان آنان دختران بیش از پسران به مدرسه دسترسى نداشتند و در واقع ابزار لازم براى آگاهى در اختیار آنان نبود. به رغم 60 سال مبارزه با بى‏سوادى در کشور و وجود سازمان‏هاى مسئول سوادآموزى تحت عناوین: سازمان تعلیمات اکابر، سازمان آموزش سالمندان، سازمان آموزش بزرگسالان و کمیته ملى پیکار با بى‏سوادى، ضمن نادیده نگرفتن زحمات تلاشگران قبل از انقلاب اسلامى، واقعیت‏ها نشانگر بى‏سوادى 52 درصد جمعیت بالاى 6 سال کشور بود. 70 درصد روستاییان و 83 درصد زنان روستایى از سواد محروم بودند.
پس از پیروزى انقلاب اسلامى به فاصله کمتر از یک سال در هفتم دى 1358 به دستور امام خمینى(ره) نهضت سوادآموزى به منظور آموزش سواد به بازماندگان از تحصیل، افراد بالاى ده سال، تأسیس گردید. این امر باعث شد تا استقبال زیادى از سوى زنان و مردان جوان نسبت به جریان سوادآموزى به عمل آید و اقدام مناسبى براى ساماندهى فضاى فرهنگى کشور صورت گیرد.
پس از تدوین و تصویب اساسنامه سازمان نهضت سوادآموزى به این سازمان اجازه داده شد تا در مناطقى که امکان حضور آموزش و پرورش وجود ندارد، کودکانى که به سن سوادآموزى رسیده‏اند توسط نهضت سوادآموزى تحت پوشش آموزش قرار گیرند و به این وسیله امکان سوادآموزى فراهم گردد.
براى ایجاد انگیزه در آموزش‏دهندگان شرایطى در نظر گرفته شد و در مجلس به تصویب رسید، از جمله کسانى که 5 سال به عنوان آموزشیار در سوادآموزى خدمت کنند، به عنوان معلم رسمى به استخدام آموزش و پرورش درآیند.(2)
در حال حاضر به طور متوسط تعداد 347/49 آموزشیار در امر سوادآموزى فعالیت دارند که 34337 نفر زن و 15010 نفر مرد مى‏باشند.
مجریان سوادآموزى براى ارائه خدمات آموزشى، دوره‏هاى تحصیلى مقدماتى و تکمیلى را طراحى کردند اما تحت شرایط جدید و فراوانى مخاطبان و میل به ادامه تحصیل و پیوند به نظام آموزش رسمى و راه‏یابى به تحصیلات دانشگاهى، دوره‏هاى پایانى و پنجم بزرگسال نیز جریان یافت.
تا کنون 462 نفر از سوادآموزان نهضت سوادآموزى به دانشگاه راه یافته و تا سطح دکتراى حرفه‏اى پیش رفته‏اند که از این تعداد 347 زن و 115 نفر مرد هستند.
ضمن اذعان این مطلب که همه زحمات و تلاش‏هاى صورت گرفته توسط سازمان نهضت سوادآموزى و تأثیراتى که پیامد تلاش‏ها و رشد کیفیت نقش زنان و مردان در ابعاد اجتماعى، اقتصادى، خانوادگى و سیاسى را که به وقوع پیوسته نمى‏توان با رقم و اعداد به تصویر کشاند، ذکر بخشى از آنها نمایانگر تدابیر به کار گرفته‏شده در امور پر ثمر و ارزشمند سوادآموزى به ویژه ایجاد، تقویت و شکوفایى توانمندى‏هاى نهفته افرادى است که طى سالیان متمادى پیش از آموزش، فرصت بروز و جلوه‏گرى شایستگى‏ها و قابلیت‏هاى خود را نیافته‏اند. بررسى وضعیت سوادآموزى زنان نشان مى‏دهد پس از صدور فرمان حضرت امام خمینى(ره) و تأسیس سازمان نهضت سوادآموزى از سال 1358 تا پایان سال 1382 حدود 27 میلیون نفر تحت پوشش دوره‏هاى مختلف سوادآموزى قرار گرفته‏اند که بیش از 20 میلیون نفر آنان را زنان تشکیل مى‏دهند. این ارقام همچنین بیانگر این واقعیت ناگوار است که زنان بیش از مردان در چنگال جهل و بى‏سوادى گرفتار بوده‏اند.
از این تعداد بیش از 17 میلیون نفر تا پایان سال 81 در کلاس‏ها حضور فعال داشته و بیش از 13 میلیون نفر موفق به دریافت کارنامه قبولى شده‏اند. شایان ذکر است که میانگین سنى افراد تحت پوشش سوادآموزى کمى بیش از 28 سال مى‏باشد.

دستاوردها

علاوه بر این فعالیت‏هاى سوادآموزى دستاوردهاى فراوانى را به همراه داشته است که به پاره‏اى از آنها اشاره مى‏شود:

* کاهش آمار بى‏سوادى‏

بر اساس نتایج سرشمارى نفوس و مسکن در سال 1355 جمعیت 6 سال و بالاتر کشور تقریباً 1/27 میلیون نفر بوده که از این تعداد حدود 2/14 میلیون نفر بى‏سواد اعلام شده است. در حالى که طبق سرشمارى سال 1375 تعداد جمعیت 6 سال و بالاتر بیش از 2/52 میلیون نفر بوده و تعداد بى‏سوادان حدود 7/10 میلیون نفر گزارش شده است. به عبارت دیگر میزان بى‏سوادى از 5/52 درصد در سال 1355 به 5/20 درصد در سال 1375 کاهش یافته است.

* کاهش تبعیض جنسى در جمعیت باسواد

نتایج سرشمارى انجام شده در دو دهه 1355 و 1375 نشان مى‏دهد که تفاوت نرخ باسوادى در بین زنان و مردان بیش از 25 کاهش داشته و از 4/23 درصد در سال 1355 به 5/10 درصد در سال 1375 تنزل یافته است.

* کاهش تبعیض منطقه‏اى در جمعیت باسواد

طبق سرشمارى‏هاى انجام شده در دهه 75 - 55 میزان باسوادى مناطق شهرى از 5/65 درصد در سال 55 به 7/85 درصد در سال 1375 افزایش یافته است. در همین زمان نرخ باسوادى مناطق روستایى از 5/30 به 6/69 درصد افزایش نشان مى‏دهد. به عبارت دیگر میزان افزایش باسوادى در مناطق روستایى با شتاب بیشترى صورت گرفته و تفاوت درصد باسوادى بین مناطق شهرى و روستایى بیش از دو برابر کاهش پیدا کرده است.

* رفع بى‏سوادى‏

از سال 1365 با شروع آموزش کودکان لازم‏التعلیم بازمانده از تحصیل تا سال 1377 بیش از 5/1 میلیون کودک 10 - 6 ساله در مناطق محروم کشور تحت پوشش نهضت سوادآموزى قرار گرفته‏اند.(3)
همان طور که پیش از این اشاره شد بررسى و مقایسه وضعیت باسوادى جمعیت 6 ساله و بالاتر طى دو دهه گذشته نشان مى‏دهد که اختلاف درصد باسوادى زنان و مردان از 4/23 درصد در 1355 به 5/10 درصد در 1375 کاهش یافته است.
این اختلاف در شهر در سال 1355، 19 درصد و در سال 1375، 8 درصد شده است. در روستا نیز مردان در سال 55، 26 درصد و در سال 75، 14 درصد بیش از زنان باسواد بوده‏اند.
آمار و ارقام نشان‏دهنده این واقعیت است که: سازمان نهضت سوادآموزى با انجام فعالیت‏ها و اقدامات مؤثر، آفرینش فرصت‏هاى برابر آموزشى و جبران کاستى‏هاى آن، که طى سال‏هاى گذشته بر زنان تحمیل گشته بود، با آسان کردن دسترسى آنان به یادگیرى و آموزش، جان تازه‏اى در نیمى از پیکره جامعه براى نقش‏آفرینى و بروز توانایى‏هاى جدید، دمید. اگر چه هنوز کار تمام نشده، بلکه به نوعى راه هشیارى زنان براى پاسخگویى به انتظارات جامعه آغاز شده است.
تهیه و تدوین مواد آموزشى با توجه به نیازها و گرایش‏هاى مخاطبان با تکیه بر اصل احترام به دانش و تجارب آنان، در متقاعد ساختن آنها نسبت به اهمیت و ضرورت آموزش در دنیاى کنونى و ایجاد شوق به تداوم برنامه‏هاى آموزشى، نقش مؤثرى خواهد داشت. نهضت سوادآموزى در شرایط کنونى این مهم را از جمله راهکارهاى اساسى خود قرار داده است. در این راهکار، تولید محتواى آموزشى در قالب همکارى‏هاى بین بخشى انجام گرفته که شمارگان آنها در هر عنوان بالغ بر صد هزار نسخه منتشر و بارها تجدید چاپ شده است. تاکنون متجاوز از بیست میلیون جلد در بین گروههاى هدف توزیع شده است.

طرح‏هاى اجرا شده‏

نهضت سوادآموزى در راستاى تحقق اهداف سازمان و به منظور انجام وظایف تعیین شده اقدام به اجراى طرح‏هایى از آغاز تأسیس تا کنون، کرده است که در زیر مختصرى از آنها ارائه مى‏شود:

* سوادآموزى در قالب بیمه بیکارى‏

ادامه همکارى سازمان تأمین اجتماعى در قالب بیمه بیکارى فرد بیکار، منوط به شرکت وى در کلاس‏هاى سوادآموزى شده است.

* آموزش فرد به فرد

این طرح با هدف تحت پوشش قرار گرفتن محرومان از نعمت سواد توسط یک نفر از اعضاى باسواد خانواده و یا فرد باسواد در خارج از خانه براى فرد بى‏سواد به اجرا گذاشته شد.

* سودآموزى کارکنان و کارگران‏

با استفاده از این طرح تمامى کارکنان مراکز دولتى و بخش‏هاى خصوصى مشمول قانون کار و کارگران مراکز تولیدى و صنعتى که از نعمت خواندن و نوشتن محروم باشند، توسط نهضت سوادآموزى باسواد مى‏شوند. ضمن اینکه ساعات آموزشى این افراد جزء ساعات کار آنان محسوب مى‏شود و افرادى که در کلاس‏هاى سوادآموزى شرکت کنند مورد تشویق قرار مى‏گیرند.

* سوادآموزى نیروهاى مسلّح (ویژه مردان)

بر اساس ابلاغ ستاد فرماندهى کل نیروهاى مسلح، مشمولان بى‏سواد در یگان‏هاى نظامى و انتظامى موظف شدند دو دوره مقدماتى و تکمیلى سوادآموزى را طى کنند.

* طرح مساجد

هدف از این طرح بهره‏گیرى از تعاون و همکارى ائمه جماعات و امکانات و فضاى موجود مساجد است. با توجه به هماهنگى و همکارى ائمه محترم جماعات مساجد موجبات جذب محرومانى از نعمت سواد در محل کلاس‏هاى درس که در مساجد تشکیل شد، فراهم گشت.

* طرح مدارس‏

به موجب این طرح، سوادآموزى اولیاى بى‏سواد دانش‏آموزان، از وظایف مدیر هر آموزشگاه بوده و حداقل یک مکان آموزشى مناسب در محیط مدرسه در طول روز و در ساعات مختلف به کلاس‏هاى سوادآموزى اختصاص مى‏یابد.(4)

* تشکیل گروههاى پیگیر سواد

آموزش نیمه‏حضورى گروههاى پیگیر سواد براى افرادى به اجرا گذاشته مى‏شود که تمایل کمترى به حضور در کلاس دارند. فراگیران در گروههاى پیگیر سواد در سه مرحله، 38 عنوان کتابچه با موضوعات دینى، بهداشتى، اجتماعى و اقتصادى را مطالعه مى‏کنند. همچنین موفق مى‏شوند در چارچوب همکارى با دیگر دستگاهها، آموزش‏هاى تابعى ببینند و ضمن آشنایى با هنرهاى دستى، به تولید و درآمدزایى نیز دست یابند. حضور کم سوادان در گروههاى پیگیر سواد علاوه بر دانش‏افزایى موجب افزایش مشارکت آنان در محیط خانواده و جامعه محلى شده و کمک زیادى به بهبود شرایط زندگى فردى و اجتماعى آنان مى‏کند.
این برنامه به عنوان یک برنامه جامع و مهم در سال 1377 موفق به دریافت نشان افتخار «کنیگ سیجانگ» از یونسکو شد.

* طرح خدمات مکاتبه‏اى و رسانه‏اى‏

این برنامه به منظور تکمیل فرآیند آموزش نیمه‏حضورى به غیر حضورى و استمرار ارتباط فراگیران در پایان مراحل گروههاى پیگیر، طراحى و به مورد اجرا گذاشته شده است. در این برنامه با بهره‏گیرى از قابلیت‏ها و امکانات شرکت پست جمهورى اسلامى ایران کتاب‏ها و نشریات تولیدشده به محل زندگى فراگیران در اقصى نقاط کشور به ویژه مناطق روستایى ارسال مى‏شود تا پس از مطالعه آنها و سایر اعضاى خانواده مجدداً از طریق پست به اداره نهضت سوادآموزى شهرستان عودت داده شود.
این شبکه ارتباطى به جهت ایجاد فرصت‏هاى آموزشى و نوآورى در برنامه‏هاى پس از سواد در سال 1378 نشان افتخار «مالکوم آدیسه شیا» را از سازمان ملل متحد (یونسکو) دریافت کرده است.
پس از پایان خدمات مکاتبه‏اى با بهره‏گیرى از کتاب و آشنایى فراگیران با این جریان آموزشى آنها وارد مرحله جدیدى به نام آموزش رسانه‏اى مى‏شوند. در این مرحله مواد خواندنى به صورت بسته‏هاى آموزشى و نشریات براى آنها ارائه مى‏گردد. تاکنون در این زمینه نیم صفحه نوسواد روزنامه اطلاعات در روزهاى پنج‏شنبه و روزنامه صبح خانواده روزهاى سه‏شنبه به چاپ مى‏رسد. مجله نهضت شبکه پیام تلویزیون و جویبار دانش شبکه فرهنگ رادیو به صورت سراسرى براى فراگیران تهیه شده است.

* طرح خواندن با خانواده‏

هدف اساسى این طرح جلب همکارى سوادآموزان و اعضاى خانواده در مطالعه و کتابخوانى است. این طرح کوششى است تا مخاطبان علاوه بر استفاده از تلاش‏هاى آموزش‏دهندگان، از مزایاى آموزش کتاب محور نیز استفاده کنند و پس از جدا شدن از نظام آموزش رسمى نهضت، بتوانند به دانش‏افزایى و مهارت‏آموزى خود ادامه دهند و عملاً از مهارت خواندن و نوشتن در زندگى بهره ببرند. آموزشیاران در این طرح بیشتر نقش ناظر، راهنما و تسهیل کننده را ایفا مى‏کنند و سوادآموزان و خانواده آنان مشارکت بسیار فعالانه دارند. این طرح شامل 15 عنوان کتاب در زمینه‏هاى فرهنگى، اجتماعى و اعتقادى و مانند اینها مى‏باشد که سه عنوان ویژه دوره مقدماتى، شش عنوان ویژه دوره تکمیلى و شش عنوان ویژه دوره پایانى است. این کتاب‏ها در اختیار آموزشیاران و از طریق سوادآموزان در اختیار خانواده‏ها قرار مى‏گیرد. این طرح با گذشت یک دهه همچنان مورد استقبال سوادآموزان و خانواده‏هاى آنان مى‏باشد.
اجراى این طرح سبب شد جایزه سازمان فرهنگى آیسسکو در سال 2003 به نهضت سوادآموزى تعلق گیرد.

* آموزش دختران شاغل روستایى بازمانده از تحصیل‏

این طرح با سرمایه‏گذارى سازمان نهضت سوادآموزى و نمایندگى صندوق حمایت از کودکان ملل متحد و همکارى‏هاى شایسته استاندارى‏ها و فرماندارى‏هاى 6 استان از 1379 آغاز گردید.
از اهداف این طرح، گسترش و افزایش فراگیرى اجتماعى دختران؛ تشویق دختران که على‏رغم سختى‏ها، آموزش را ترجیح مى‏دهند؛ کمک به بهبود زندگى دختران کارگر و آموزش کاربردى بر اساس نیاز مخاطبان را مى‏توان نام برد. از ویژگى‏هاى مهم این طرح، شناسایى روستاهایى که بیشترین بازماندگى از تحصیل دختران در سنین 10 الى 18 ساله را داشته‏اند، مى‏باشد. همچنین مى‏توان به نیازسنجى انواع حرفه‏هاى مورد نیاز دختران، تهیه مطالب آموزشى مربوط به مهارت‏هاى زندگى و تهیه فیلم‏هاى آموزشى در زمینه جمعیتى، بهداشتى، کشاورزى، دامدارى و تشکیل تعاونى‏هاى روستایى، اشاره کرد.
اجراى این طرح در جمهورى اسلامى ایران موجب گردید در سال 2000 لوح تقدیر سازمان علمى - فرهنگى یونسکو به نهضت سوادآموزى اختصاص یابد.

* طرح آموزش کودکان لازم‏التعلیم‏

بر اساس مصوبه مجلس شوراى اسلامى در 1366، سازمان نهضت سوادآموزى موظف شد در روستاهایى که آموزش و پرورش حضور ندارد، کودکان لازم‏التعلیم (دوره ابتدایى) را تحت پوشش قرار دهد. این طرح تا 1378 اجرا شد.

* طرح آموزش مهاجران افغان‏

این طرح با هدف ارائه خدمات آموزش سواد و مهارت‏هاى اساسى زندگى به دختران و زنان مهاجر افغانى در 6 استان کشور در یک دوره زمانى مشخص به اجرا گذاشته شد.

* آموزش سوادآموزى از طریق تلویزیون‏

همزمان با اجراى طرح بسیج سوادآموزى در سال 1369، نظر به اینکه امکان حضور تمامى افراد بى‏سواد در کلاس‏هاى سوادآموزى وجود نداشت با هماهنگى و همکارى سازمان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران، آموزش سوادآموزى دوره مقدماتى از طریق تلویزیون در 90 جلسه و به مدت 90 روز براى مخاطبان در سراسر کشور پخش شد و به این ترتیب زمینه بهره‏بردارى بى‏سوادان از آموزش از طریق تلویزیون فراهم شد.

ایجاد مراکز یادگیرى محلى‏

نهضت سوادآموزى به منظور محرومیت‏زدایى، عمده فعالیت خود را به مناطق روستایى بخصوص زنان روستایى اختصاص داده است. همچنین به منظور به حداقل رساندن میزان بى‏سوادى و تثبیت سواد در کم‏سوادان جامعه، طرح‏هاى مختلفى را به اجرا گذاشته است. از جمله، طرح مراکز یادگیرى محلى است که از سال 1380 به صورت ملى در سراسر کشور اجرا گردید. در قالب این طرح در سال 1380 تعداد 65 مرکز با 67 حرفه و مهارت مختلف تشکیل گردید، در سال 1382 شمار این مراکز به 2054 مرکز افزایش یافت.
آموزش‏هایى که در این مراکز ارائه مى‏شود ضمن توانمندسازى دختران، زنان، پسران و مردان براى قرار گرفتن در روند توسعه فرهنگى، اجتماعى از نظر اقتصادى نیز موجبات بهبود زندگى گروههاى هدف را فراهم ساخته، به همین دلیل تقاضا براى ایجاد مراکز در روستاها و مناطق محروم شهرى رو به گسترش است.
اهداف عمده ایجاد مراکز یادگیرى محلى عبارتند از:
1 - انجام تعهد نسبت به سند آموزش براى همه.
2 - کاربردى کردن آموزش‏ها و متناسب‏سازى آنها با نیازهاى واقعى مخاطبان.
3 - مشارکت دادن مردم و دستگاههاى اجرایى ملى، استانى و محلى در امر سوادآموزى.
4 - غنى‏سازى محیط زندگى روستاییان از طریق فعالیت‏هاى فرهنگى و اجتماعى.
5 - منطقه‏اى و محلى کردن تدریجى سواد.

در این مراکز خدمات مشاوره‏اى از جمله خدمات مربوط به تنظیم خانواده، آموزش سواد و مهارت‏هاى اساسى زندگى، آموزش حرفه‏هاى درآمدزا، تشکیل گروههاى پیگیر سواد براى جلوگیرى از بازگشت به بى‏سوادى، برگزارى مراسم ملى - مذهبى، ارائه مى‏شود.
مخاطبان مراکز یادگیرى محلى محدود به گروه سنى خاصى نیست و مى‏تواند شامل کودکان پیش‏دبستانى، کودکان بازمانده از تحصیل، زنان، جوانان و افراد خارج از مدرسه نیز باشد. اگر چه اکثر مخاطبان این مراکز را دختران و زنان تشکیل مى‏دهند.(5)
اما به رغم تلاش‏هاى گسترده‏اى که سازمان نهضت سوادآموزى پس از انقلاب اسلامى در جهت ایجاد بستر رشد و اعتلاى زنان بى‏سواد و کم‏سواد جامعه کرده است و مختصرى از آن بیان شد، هنوز موانعى تا تحقق کامل اهداف و برنامه‏هاى سوادآموزى به ویژه براى زنان وجود دارد که از میان برداشتن آنها در توان یک گروه یا یک سازمان نیست. در واقع همچنان که بى‏سوادى درد ملى است از میان برداشتن آن نیز یک عزم ملى را مى‏طلبد.

نشان‏ها و جوایز دریافتى سازمان نهضت سوادآموزى از یونسکو

1- دیپلم افتخار و جایزه نوما در سال 1369:

این جایزه به واسطه طرح بسیج سوادآموزى (که مقارن با سال بین‏المللى سوادآموزى به اجرا گذاشته شده بود) به سازمان نهضت سوادآموزى اهدا شد. در اجراى این طرح بسیج گسترده‏اى صورت گرفت و فعالیت‏هاى سوادآموزى به سه برابر سال‏هاى قبل افزایش یافت. این طرح در کاهش قدر مطلق بى‏سوادى، آموزش کودکان لازم‏التعلیم و سوادآموزى بزرگسالان در مناطق محروم فاقد محیط آموزشى بسیار مؤثر بوده است.

2- نشان افتخار در سال 1377:

در سال 1377 نشان افتخار سازمان علمى، فرهنگى، آموزشى ملل متحد (یونسکو) به برنامه‏هاى پس از سواد در جمهورى اسلامى اهدا شد. این برنامه‏ها جهت تقویت مهارت‏هاى خواندن و نوشتن و تشویق به مطالعه و ترویج مهارت‏هاى شغلى و روابط خانوادگى طراحى شده بود که حدود 2 میلیون نفر از افراد نوسواد و کم‏سواد را تحت پوشش آموزش‏هاى خود قرار مى‏داد.

3- جایزه مالکوم آدسیه شیا در سال 1378:

این جایزه به خاطر طراحى و ارائه خدمات مکاتبه‏اى به سازمان نهضت سوادآموزى اعطا شد. طرح خدمات مکاتبه‏اى که یک شبکه ارتباطى برنامه‏هاى پس از سواد به شمار مى‏رود، فرصت آموزشى براى افرادى که به رغم علاقه‏مندى به یادگیرى دانش جدید، قادر به آموزش حضورى نیستند، ایجاد مى‏کند و ترویج‏دهنده آموزش از راه دور مى‏باشد.

4- جایزه سوادآموزى نوما در سال 1379:

این جایزه به خاطر اجراى پروژه آموزش دختران شاغل روستایى 18 - 10 ساله خارج از مدرسه در استان‏هاى آذربایجان شرقى، آذربایجان غربى، کردستان، خراسان، لرستان، سیستان و بلوچستان به سازمان نهضت سوادآموزى اعطا شد.
پروژه آموزش دختران روستایى توانسته بود فرصت آموزشى براى دختران بازمانده از تحصیل ایجاد کند و با همکارى کارفرمایان و والدین آنها آموزش ترکیبى سواد و مهارت‏هاى اساسى زندگى را براى نخستین بار در ایران به اجرا در آورد. با اجراى این پروژه بسیارى از شاخص‏هاى آموزشى نیز بهبود یافت.(6)

5 - جایزه سازمان فرهنگى آیسسکو در سال 1382:

اجراى طرح خواندن با خانواده و موفقیت‏هاى فرهنگى آن سبب دریافت جایزه آیسسکو در 1382 گردید.

بخشى از تحولات اخیر سوادآموزى‏

تجارب و موفقیت‏هاى به دست آمده در دهه اوّل فعالیت‏هاى سوادآموزى و همچنین وجود ظرفیت‏ها و قابلیت‏هاى فراوان در این عرصه، زمینه مشارکت نمایندگى‏هاى ملل متحد در جمهورى اسلامى ایران و نمایندگى‏هاى منطقه‏اى با سازمان نهضت سوادآموزى را بیش از پیش فراهم ساخت. این همکارى‏ها ضمن همخوانى برنامه‏هاى جهانى با برنامه‏هاى ملى کشور، موجب گردید ظرفیت‏هاى جدید و رویکردهاى نو از جمله توجه ویژه به کودکان و زنان در سوادآموزى، ایجاد شده و بر غناى تجربى و علمى آن افزوده شود، از جمله این همکارى‏ها:

الف) انواع همکارى‏هاى مشترک‏UNFPA LMO,:

این همکارى‏ها تحت عنوان آموزش جمعیت از طریق برنامه‏هاى سوادآموزى مهم‏ترین اقدامات این همکارى عبارتند از:
1- تولید دو کتاب اطلاع‏رسانى تحت عنوان «بیایید بهتر زندگى کنیم» و «چگونه فرزندان سالم داشته باشیم».
2- تولید کتاب‏هایى با عناوین «بهداشت دختران، زنان و نوزادان»، «رفتار با کودکان از تولد تا 6 سالگى»، «رفتار با نوجوانان» و «فصل شکفتن».
3- چاپ دو شماره فصلنامه علمى - آموزشى و جمعیتى تحت عنوان پیام زندگى.
4- چاپ مسائل جمعیتى و مسئولیت‏هاى والدین در 60 نشریه محلى و ملى.
5- اجراى پروژه توانمندسازى دختران و زنان سرپرست خانواده با هدف آموزشى ترکیبى سواد و مهارت‏هاى اساسى زندگى و شغلى ویژه دختران و زنان سرپرست خانواده طى سال‏هاى 80 - 79 و تولید 5 عنوان کتابچه کاربردى ویژه مخاطبان پروژه.

ب) همکارى مشترک Lmo,unicef:

این همکارى‏ها تحت عنوان ایجاد فرصت‏هاى آموزشى و توانمندسازى کودکان و زنان در سه مرحله در قالب سه پروژه انجام گرفت که موضوع اجمالى آن به شرح ذیل مى‏باشد:
1- اطلاع‏رسانى و آگاه‏سازى کودکان و زنان از حقوق و مسئولیت‏هاى خود، با اقدام ساده‏نویسى نه جلد مجموعه کتاب‏هاى حقایقى براى زندگى.
2- آموزش دختران شاغل روستایى بازمانده از تحصیل (18 - 10 ساله) با هدف گسترش و افزایش فراگیرى اجتماعى و تعدیل تعصبات سنتى در خصوص آموزش دختران و کمک به بهبود زندگى دختران کارگر، با اقدام تشکیل کلاس‏هاى آگاه‏سازى و مهارت‏هاى اساسى زندگى و شغلى با توجه به اوقات فراغت مخاطبان با استفاده از آموزشیاران زن، نیز تأمین کلیه هزینه‏هاى تحصیلى مخاطبان و آموزش انواع حرفه‏هاى مورد تقاضا.
3- ارائه خدمات آموزش پایه براى کودکان، زنان افغانى و ایرانى (37 - 10 ساله) با هدف دسترسى به خدمات آموزش پایه براى مخاطبان پروژه، با اقدام به تهیه راهنماى آموزش مهارت‏هاى اساسى زندگى به صورت مجموعه دو جلدى شامل آموزش والدین، تغذیه با شیر مادر، حقوق کودکان، مراقبت براى رشد و تکامل کودکان خردسال، رشد روانى - اجتماعى کودکان و تشکیل 2950 کلاس و تحت پوشش قرار دادن 44000 نفر از کودکان و زنان ایرانى و افغانى.

پ) همکارى‏هاى مشترک با دفتر منطقه‏اى یونسکو در آسیا و اقیانوسیه (proup):

این همکارى در قالب دو پروژه خواندن با خانواده که به مناسبت سال بین‏المللى سوادآموزى (1990) فراخوان جهانى شده بود و همچنین پروژه ایجاد مراکز یادگیرى محلى شروع شده و ادامه یافته است.

ت) همکارى‏هاى مشترک Lmo, Accu:

این همکارى در دو زمینه زیر انجام شد:
1- تشکیل پنجمین کارگاه زیر منطقه‏اى تولید مطالب یادگیرى سواد پایه براى جمعیت دورافتاده (محروم) جنوب آسیا.
2- راه‏اندازى مرکز منبع سوادآموزى (L.R.C)
- آموزش با روش‏هاى جدید تدریس تحت عنوان یاددهى - یادگیرى مشارکتى جایگزین روش‏هاى سنتى گردید. گسترش و تعمیق آن با توجه به محتواى آموزشى جزء برنامه‏هاى جارى و در دست اقدام است.
- آموزش ترکیبى سواد و مهارت‏هاى اساسى زندگى و شغلى که باعث برقرارى پیوند بین سواد و زندگى شد.
- بر اساس مطالعات و نیازسنجى‏هاى صورت گرفته و در راستاى افزایش دانش و مهارت‏هاى شغلى نیروى انسانى، برنامه‏هاى آموزشى در قالب دوره‏هاى ضمن خدمت کوتاه و بلند مدت طراحى و اجرا شد. به طور میانگین هر ساله براى قریب به 1800 نفر از کارکنان، دوره‏هاى آموزش ضمن خدمت کوتاه‏مدت و از سال 65 تا 82 دوره‏هاى آموزش بلندمدت براى 3203 نفر در مقاطع کاردانى، کارشناسى، کارشناسى ارشد در رشته‏هاى مختلف تحصیلى با توجه به رشته‏هاى شغلى کارکنان ادارى و آموزشى برگزار شده است.
- به منظور جلوگیرى از بازگشت به بى‏سوادى سوادآموختگان و همچنین حفظ، تقویت و تثبیت مهارت‏هاى آموخته شده فراگیران و کمک به آنان در جهت استمرار یادگیرى در خارج از کلاس درسى، شبکه‏هاى ارتباطى مختلفى به وجود آمد تا در پناه تعامل و ارتباط و بهره‏گیرى از فناورى و آموزش از راه دور، سوادآموزى جریان داشته باشد. در همین راستا در سال 70 مدیریت تداوم آموزش در معاونت آموزش و نیروى انسانى سازمان با راهکارهاى تشکیل گروههاى پیگیر، استفاده از خدمات مکاتبه‏اى و رسانه‏اى، غنى‏سازى محیط با مواد مکتوب، مشارکت با کتابخانه‏ها، برگزارى مسابقات کتاب و کتابخوانى، مشارکت‏هاى بین بخشى، برنامه‏هاى ارتباطى محلى و منطقه‏اى و ... تشکیل شد.
- انجام فعالیت‏هاى پژوهشى و برنامه‏ریزى مبتنى بر تحقیقات.

جهت‏گیرى‏هاى اساسى (چشم‏انداز) توسعه سوادآموزى

در کشور ایران نهضت سوادآموزى به عنوان تنها متولى ارائه خدمات آموزشى تا سطح پنجم بزرگسال فعالیت مى‏کند. بنابراین با توجه به دو دهه تجربه موفق سوادآموزى و با نظر به ضرورت‏هاى آینده در چارچوب سند چشم‏انداز افق 1404 هجرى شمسى، با سواد کردن کامل گروههاى سنى، ارتقاى سطح دانش و تحصیل سوادآموختگان، هدایت سوادآموزى به بخش غیردولتى و خصوصى، گسترش فعالیت‏هاى سوادآموزى به سمت آموزش چندرسانه‏اى نیمه‏حضورى و غیر حضورى و بهبود و اصلاح نظام آموزشى سوادآموزى از جهت‏گیرى‏هاى اساسى توسعه سوادآموزى کشور به شمار مى‏رود.(7)

بخشى از چالش‏ها، محدودیت‏ها و تنگناهاى توسعه سوادآموزى

1- فقدان منابع آمارى و اطلاعات اسمى از وضعیت سواد و کم‏سوادى جامعه مخاطب.
2- مسدود نشدن ورودى بى‏سوادى.
3- ناکافى بودن مواد آموزشى خواندنى متناسب با نیازهاى واقعى مخاطبان در سطح ملى و منطقه‏اى.
4- ناکافى بودن پژوهش‏هاى کاربردى مربوط به سوادآموزى و آموزش عمومى بزرگسالان.
5- محدودیت منابع مالى.
6- عدم وجود پایگاه ثابت سوادآموزى در مناطق شهرى و روستایى.(8)

بخشى از فرصت‏ها، قابلیت‏ها و امکانات توسعه سوادآموزى

1- باورها و اعتقادات دینى.
2- پیام تاریخى حضرت امام خمینى(ره).
3- حمایت مقام معظم رهبرى از فعالیت‏هاى سوادآموزى و وجود نماینده محترم ایشان در سازمان.
4- چشم‏انداز برنامه 20 ساله و مواد قانونى برنامه چهارم توسعه، مصوب مجلس شوراى اسلامى.
5- اعلام دهه جدید سوادآموزى از سوى سازمان یونسکو (از سال 2003 تا 2013) و همچنین تعهد دولت به میثاق بین‏المللى آموزش براى همه.
6- تغییر نگرش نسبت به تعریف سواد در بین ملت‏ها (در سطح جهانى).
7- نوآورى‏هاى آموزشى و اصلاح روش‏هاى یاددهى - یادگیرى و آموزش مهارت‏هاى اساسى زندگى.
8- ایجاد و گسترش مراکز یادگیرى محلى (clc) براى پاسخگویى به نیازهاى واقعى مردم.
9- حمایت‏هاى بین‏المللى از برنامه‏هاى سوادآموزى.
10- وجود امکانات و ظرفیت‏هاى محلى و منطقه‏اى در زمینه سوادآموزى.
11- قابلیت جذب همکارى آموزشى و فرهنگى سایر دستگاهها در حوزه آموزش همگانى و ...(9)

تعریف و مفاهیم:

دوره مقدماتى: این دوره اولین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. در این دوره سوادآموزان با شناخت کافى که نسبت به حروف الفباى فارسى و نحوه کاربرد آنها در کلمات پیدا مى‏کنند به راحتى از عهده خواندن و نوشتن متون ساده فارسى نظیر روزنامه و مجلات برمى‏آیند و ریاضیات را در سطحى که جوابگوى نیازهاى روزمره آنها باشد فرا مى‏گیرند. مدت این دوره 200 تا 270 ساعت است. ارزش تحصیلى این دوره معادل دوم ابتدایى مى‏باشد.
دوره تکمیلى: دومین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. در این دوره سوادآموزان با کلمات و متون ساده فارسى به طورى که بتوانند افکار خود را با خواندن و نوشتن انتقال دهند و افکار دیگران را بگیرند، آشنا مى‏شوند و با یادگیرى روخوانى قرآن مجید و انجام محاسبات ریاضى مورد نیاز زندگى روزمره خود و افزایش معلومات، مهارت‏هاى لازم را به دست مى‏آورند. مدت این دوره 288 تا 378 ساعت است. ارزش تحصیلى این دوره معادل سوم ابتدایى است.
دوره پایانى: سومین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. سوادآموزان علاوه بر تثبیت آموخته‏هاى خود مى‏توانند پس از کسب مهارت‏هاى لازم و موفقیت در مواد امتحانى آن براى شرکت در پایه پنجم نظام رسمى آموزش کشور آماده شوند. مدت این دوره 576 ساعت است و ارزش تحصیلى آن معادل چهارم ابتدایى است. دوره پنجم بزرگسال: در این دوره سوادآموزان همانند دانش‏آموزان پایه پنجم ابتدایى و با استفاده از کتب آموزش و پرورش تحصیل مى‏کنند و در صورت موفقیت در امتحان نهایى مى‏توانند به مقاطع بالاتر ارتقا یابند.
بى‏سواد: کسانى که مهارت کافى در خواندن و نوشتن و حساب کردن ندارند.
کم‏سواد: کسانى که تا حدى مهارت‏هاى مربوط به سواد را به دست آورده اما نمى‏توانند در زندگى روزمره خود از این مهارت‏ها استفاده کنند.
نوسواد: فردى است که دوره مقدماتى یا عمومى یک برنامه سوادآموزى را تمام کرده و آماده است که به تنهایى و با اتکا به آموخته‏هاى خود بدون راهنمایى مستقیم یک آموزشیار (معلم سوادآموزى) به یادگیرى ادامه دهد.
سوادآموز بزرگسال: به فردى اطلاق مى‏گردد که بیش از ده سال تمام سن داشته باشد و از تحصیل در نظام آموزشى رسمى کشور بازمانده، و در کلاس‏هاى نهضت سوادآموزى ثبت نام کند.
پس از سوادآموزى: بر اساس تعریف یونسکو این برنامه بخشى از برنامه آموزش مداوم است که فرد پس از موفقیت در دوره‏هاى مقدماتى یا عمومى سوادآموزى وارد آن مى‏شود.
آموزش مداوم: پس از طى دوره‏هاى سوادآموزى پایه، به مرور با افزایش نسبت باسوادى و کاهش تعداد بى‏سوادان، برنامه‏هاى آموزش مداوم به منظور استمرار بخشیدن به یادگیرى و فراهم ساختن شرایط براى پذیرش تغییرات گسترش مى‏یابد.(10)

منابع: -

1 - دکتر احمد آقازاده، تاریخ آموزش و پرورش ایران، انتشارات ارسباران، چاپ اوّل، تابستان 1382.
2 - دکتر زهرا صباغیان، شناخت بزرگسال و روش‏هاى سوادآموزى، دفتر پژوهش، تألیف نهضت سوادآموزى، تهران 1372، چاپ دوم.
3 - زنان - مشارکت و برنامه‏ریزى براى توسعه پایدار، مرکز امور مشارکت زنان.
4 - هادى ابراهیمیان، على کیاشرى، گزارش فعالیت‏ها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، خرداد 1382.
5 - گزارش عملکرد نهضت سوادآموزى در بیست سال اخیر، سازمان نهضت سوادآموزى، 1379.
6 - سند چشم‏انداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404 هجرى شمسى و سیاست‏هاى کلى برنامه چهارم توسعه، سازمان مدیریت و برنامه‏ریزى کشور، آذر 1382.
7 - راهبردهایى در راستاى ترویج آموزش دختران، یونیسف، تهران 1373.

پى‏نوشتها: -

1) راهبردهایى در راستاى ترویج آموزش دختران، یونیسف، ص‏22.
2) على ابراهیمیان، گزارش فعالیت‏ها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، ص‏2 - 1.
3) همان، ص 4 و 3.
4) سازمان نهضت سوادآموزى، گزارش عملکرد نهضت سوادآموزى در بیست سال اخیر، ص‏71 - 70.
5) گزارش فعالیت‏ها و دستاوردهاى سازمان، بخش دوم و سوم.
6) همان، ص 115 - 114.
7) سازمان مدیریت و برنامه‏ریزى کشور، سند چشم‏انداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404 هجرى شمسى، ص 73.
8) همان، ص‏71.
9) همان، ص 72.
10) گزارش فعالیت‏ها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، ص 57 و 59 و 60.