زن و خانواده در 25 سال نشر کتاب
«گزارشى کوتاه از وضعیت انتشار کتاب در موضوع زنان و خانواده پس از انقلاب اسلامى ایران»(1)
زهره میرحسینى
[رشد چشمگیر نشر کتاب پس از پیروزى انقلاب به ویژه در دهه اخیر، یکى از شاخصهاى مهم توسعه مىباشد. این امر در موضوع زنان و خانواده، هر چند به خاطر مشکلات دوران جنگ تحمیلى و فضاى خاص آن، در سالهاى اولیه رشد کمى داشته اما شتاب آن در سالهاى بعد نشان مىدهد که این موضوع تبدیل به یکى از محورهاى اصلى و مورد توجه در جامعه شده به گونهاى که تنها در سال 80 نزدیک به 130 عنوان کتاب در این زمینه منتشر شده است. البته جامعه جوان و رو به رشد ما، همچنان نیازمند است که این سیر صعودى ادامه یابد و هر سال عناوین کتابهاى منتشر افزایش یافته و شامل همه زمینههاى و مسائل زن و خانواده گردد.]
پس از انقلاب اسلامى به دلیل مسائلى چون جنگ تحمیلى که مدت هشت سال تمام نیروها را به خود مشغول کرد، در خصوص انتشارات در موضوع زنان و خانواده تلاش بسیار کمى صورت گرفت. در اواخر دهه پنجاه، شش عنوان کتاب در موضوع زنان منتشر شده، به موضوع خانواده پرداخته نشده است.
در سال 1358 عناوین زیر در موضوع زنان منتشر شده است:
- زنان ایران متشکل شویم: زن و تحقیر زن و قانون زن در ایران توسط انتشارات جمعیت زنان ایران؛
- نقش زنان در جنبش آزادىبخش فلسطین توسط انتشارات 22 بهمن؛
- در باره رهایى زنان، انتشارات سپیده؛
- نقش زنان در انقلاب اسلامى با گفتارى از امام و ناصر مکارم، انتشارات الفتح؛
- پیش به سوى تشکیل دستههاى پیشمرگان زنان، بدون معرفى ناشر؛
در سال 1359 کتابى تحت عنوان وظایف و نقش زنان ویتنامى در مرحله نوین انقلابى توسط انتشارات چکیده منتشر شد.
در دهه شصت به ویژه پس از پایان جنگ تحمیلى و اوایل دهه هفتاد به تدریج شاهد انتشاراتى در این حوزه هستیم. در سال 1367 کتابى تحت عنوان «برگزیده مسائل زنان» توسط وزارت فرهنگ و آموزش عالى منتشر شده، در آن به مسائل مربوط به خانواده نیز پرداخته شده است. در موضوع زنان نیز کتابى با عنوان نقش زنان مسلمان در جنگ توسط انتشارات پیام آزادى در همین سال منتشر شده است.
نتیجه آنکه در اواخر دهه پنجاه و دهه شصت به علت محور بودن موضوع جنگ و مسائلى چون محاصره اقتصادى، عناوین منتشره بیشتر پیرامون مسائل انقلاب و جنگ مىباشد، سپس در دهه هفتاد با مسائل و موضوعات مربوط به پیامد جنگ، شاهد رشد انتشارات در حوزه زنان و خانواده هستیم. این عناوین از سال 71 تا 75 بسیار کم، سپس از سال 76 افزایش مىیابند. در سال 78، شاهد انتشار 69 عنوان در این باره هستیم که بالاترین میزان انتشار طى این دهه مىباشد.
پس از انقلاب اسلامى تا کنون 466 عنوان در حوزه مسائل زنان و خانواده به زبان فارسى منتشر شده است. در سالهاى 78 تا 81 شش عنوان به زبان عربى منتشر شده که سه عنوان آن در سال 80 انتشار یافته، در هر یک از سالهاى دیگر یک عنوان منتشر شده است.
کتابهاى حوزه زنان و خانواده که در سالهاى 71 تا 81 منتشر شده، در مقایسه با عناوین منتشره در حوزه علوم اجتماعى در همان سالها در جدول شماره یک نشان داده شده است.
جدول شماره 1: توزیع فراوانى آثار منتشره در حوزه زنان و خانواده (1381 - 1371)
| سال انتشار | تعداد عناوین علوم اجتماعى | تعداد عناوین زنان و خانواده | درصد |
| 71 | 575 | 2 | 34/0% |
| 72 | 631 | 1 | 15/0% |
| 73 | 826 | 1 | 12/0% |
| 74 | 937 | 2 | 12/0% |
| 75 | 978 | 2 | 2/0% |
| 76 | 1127 | 8 | 7/0% |
| 77 | 1288 | 45 | 49/3% |
| 78 | 1535 | 69 | 49/4% |
| 79 | 1948 | 53 | 72/2% |
| 80 | 2741 | 127 | 63/4% |
| 81 | 3126 | 128 | 09/4% |
چنان که در جدول شماره یک مشاهده مىشود از میان 438 عنوان منتشره در 11 سال در این حوزه، بیشترین عناوین منتشره متعلق به سال 1381 با 128 عنوان، سپس سال 1380 با 127 عنوان مىباشد. کمترین عناوین منتشره مربوط به اوایل دهه هفتاد یعنى سالهاى 72 و 73 با یک عنوان مىباشد.
به نظر مىرسد مسائل پس از جنگ و دگرگونى نیازهاى جامعه، توجه ناشران را کم کم به این مسئله مهم جلب کرده است، به طورى که از نیمه دهه هفتاد با رشد چشمگیرى در این باره روبهرو هستیم. مسائلى چون سرپرستى فرزندان و حضانت از آنها توسط همسرانى که شوهرانشان در جنگ شهید یا مفقود شدهاند، نیز رشد باسوادى میان زنان و توجه به حقوق خویش در محیط خانواده و جامعه و ... در این رشد بىتأثیر نبوده است.
شایان ذکر است با بررسىهاى به عمل آمده مشخص شد در سال 82 در این موضوع 14 عنوان منتشر شده، در سال 83 نیز تا کنون 13 اثر انتشار یافته است.
در جدول شماره 2 توزیع جغرافیایى ناشران این حوزه طى سالهاى 1381 - 1367 مشخص شده است.
جدول شماره 2: توزیع فراوانى ناشران بر حسب حوزه جغرافیایى در موضوع زنان و خانواده
| محل نشر | تعداد | درصد |
تهران
قم
اصفهان
مشهد
زاهدان
تربتجام
کرمانشاه
آبادان
شیراز
سبزوار
یزد | 243
50
20
12
5
4
3
1
1
1
1 | 2/71
66/14
86/5
5/3
46/1
17/1
87/0
29/0
29/0
29/0
29/0 |
چنان که در جدول مشاهده مىشود بیشترین ناشران در تهران متمرکز هستند و کمترین میزان انتشارات مربوط به شهرستانهاى آبادان، سبزوار، شیراز و یزد با یک عنوان منتشره مىباشد.
در جدول شماره 3 به بررسى گرایشهاى موضوعى این عناوین پرداخته شده است. از میان 404 عنوان منتشره در سالهاى 71 تا 83 موضوعهاى آنها در 10 زیرگروه موضوع تقسیمبندى شد.
جدول شماره 3: توزیع فراوانى عناوین منتشره در حوزه زنان و خانواده بر حسب زیرگروههاى موضوعى
| موضوع | تعداد | درصد |
| تنظیم خانواده | 88 | 7/21 |
| قوانین حقوقى (با تأکید بر ازدواج و طلاق) | 68 | 83/16 |
| تربیت فرزندان | 48 | 88/11 |
| روابط زن و مرد (زناشویى و همسردارى) | 46 | 38/11 |
| مدیریت خانواده و خانهدارى | 38 | 4/9 |
| روانشناسى زنان و خانواده | 36 | 9/8 |
| مسائل اجتماعى و اخلاقى (اسلام و خانواده) | 32 | 9/7 |
| تبعیض جنسى علیه زنان (بدرفتارى با زنان) | 25 | 1/6 |
| بهداشت خانواده | 17 | 2/4 |
| اشتغال و جنبههاى اقتصادى | 6 | 4/1 |
چنان که در جدول بالا مشاهده مىشود بیشترین عناوین منتشره در حوزه زنان و خانواده به مسئله تنظیم خانواده پرداخته است که دلایل فراوانى دارد، از جمله رشد بىرویه جمعیت پس از انقلاب اسلامى که دولت و ملت را با مشکلات فراوانى چون مسکن، بهداشت، آموزش، اشتغال و ... روبهرو کرده است. از طرفى، وارد کردن درس تنظیم خانواده به عنوان یک واحد درسى اجبارى براى تمامى رشتههاى دانشگاهى سبب شد که نویسندگان به نگارش کتبى در باره سرفصلهاى این درس بپردازند. از طرف دیگر، رشد بىرویه جمعیت در بیست و پنج سال اخیر و مشکل تورم اقتصادى منجر به بروز چالشهاى دیگرى نیز شده است؛ از جمله بالا رفتن آمار طلاق در جامعه. از اینرو کتبى در باره مسائل حقوقى ازدواج و طلاق (به ویژه در مورد قوانین و مقررات طلاق) از طرف ناشران منتشر شده است تا همسران حقوق خویش را در این ارتباط باز شناسند.
شرکت نمایندگان ایران در مجامع و نشستهاى بینالمللى در مورد حقوق زنان مانند نشست جهانى پکن و کنوانسیون حقوق زنان نیز در رشد انتشارات در این موضوع بىتأثیر نبوده است.
کمترین میزان انتشار، در موضوع اشتغال زنان و تأثیر آن بر خانواده است. با توجه به حضور روزافزون زنان در عرصههاى آموزش عالى، حضور آنان در عرصههاى اجتماعى و اشتغال امرى گریزناپذیر مىنماید، از اینرو توجه به انتشار کتابهایى در باره اشتغال زنان اعم از چگونگى خوداشتغالى تا کار در سازمانهاى مختلف، از زمینههایى است که با توجه به نیاز جامعه، ناشران باید به آن توجه بیشترى مبذول کنند.
موضوع بهداشت زنان و بهداشت خانواده نیز مىتواند بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد، زیرا اگر مواد خواندنى مناسب در این راستا به فراوانى در اختیار زنان قرار گیرد، در بالا رفتن بهداشت خانواده، در نتیجه بهداشت جامعه کمک شایان توجهى مىشود که منجر به کاهش هزینههاى بهداشتى و در نهایت به سود مردم و حکومت است.
پیشنهاد مىشود ناشران پیش از اقدام به نشر کتاب، ابتدا به بازاریابى بپردازند، یعنى با پرسش از گروههاى گوناگون مردم از جمله زنان در ردههاى مختلف (اعم از خانهدار یا شاغل و غیره) از نیازهاى مطالعاتى عام و خاص آگاه شوند، آنگاه بر مبناى نیازسنجى (که مىتواند سالانه با توزیع پرسشنامه بین گروههاى نمونه انجام شود) اقدام به گردآورى اطلاعات کنند، سپس با شناسایى زمینههاى مورد نیاز مطالعاتى، به پر کردن خلأهاى موجود اقدام نمایند.
در این راستا باید به سطح سواد مخاطبان نیز توجه کرد و به نشر خواندنىهایى با سبک نگارش ساده و روان براى زنان و خانوادهها اقدام نمود. به این ترتیب هم مخاطبان به نیازهاى مطالعاتى و آموزشى خویش از طریق بازار نشر دست پیدا مىکنند، هم ناشران سود بیشترى برده و با استقبال عمومى روبهرو مىشوند. موضوعاتى چون بهداشت روانى خانواده و بدرفتارى با زنان، جاى کار بیشتر دارد.
در پایان، ذکر این نکته ضرورى است که کتابخانههاى عمومى نقش مهمى در گسترش اطلاعات مربوط به زنان و خانواده مىتوانند ایفا کنند. مسئولان گزینش کتاب در کتابخانههاى عمومى نیز باید بیشتر از گذشته به نیازهاى واقعى جامعه (با نیازسنجىهایى که از طریق کتابخانهها و مراجعان به عمل مىآورند) همت گمارند.
1) اطلاعات مربوط به این گزارش از لوح فشرده کتیبه، ویرایش 3 و پایگاه خانه کتاب استخراج شده است.
