اختلالات خواب
دکتر حسین برهانى
بىخوابى
قبلاً در مورد الگوى خواب طبیعى مطالبى بیان شد. واضح است که در جریان خواب، فعالیت عضلانى، فکرى و حرکتى فرد به طور نسبى کاهش پیدا مىکند و فرد در یک بىحرکتى نسبى است و پاسخ به محرکات خارجى هم تا حدودى کم مىشود اما این حالتِ استراحت و بىحرکتى براى ادامه زندگى و فعالیتهاى فیزیکى و ذهنى در بیدارى کاملاً ضرورى است. اکنون در مورد اختلالات خواب توضیحاتى مىدهیم. البته اختلالات خواب زیادند و طیف وسیعى از اختلالات را در بر مىگیرند اما شایعترین اختلال خواب، بىخوابى یا «Insomnia» مىباشد.
بیش از یک سوم افراد جمعیت عمومى در سال به علت بىخوابى به پزشک مراجعه مىکنند و بسیارى از افراد نیز مراجعه نمىکنند زیرا به بىخوابى گذرا و ساده مبتلا هستند که بعد از مدتى برطرف مىشود. مىتوان گفت بىخوابى شایعترین و شناختهشدهترین اختلال خواب است. بىخوابى گاه اولین علامت یک بیمارى جسمى یا یک اختلال روانپزشکى است، پس شناخت دقیق علت بىخوابى به درمان و رفع اختصاصى آن کمک زیادى مىکند. عواملى که باعث افزایش شیوع اختلال خواب مىشوند شامل جنس مؤنث، وجود بیمارىها و اختلالات طبى و روانى، سوء مصرف مواد (دارو، الکل، مواد مخدر و سیگار) و سن بالا مىباشند. البته نیاز به خواب در افراد مختلف متفاوت است. مثلاً بعضى با 6 - 4 ساعت خواب شبانه سرحال و با کفایتاند و برخى به 10 - 9 ساعت خواب شبانه نیاز دارند اما به طور متوسط بدن به 8 - 6 ساعت خواب شبانه نیازمند است تا بتواند اعمال فیزیولوژیک و نرمال خود را متعادل کند.
بىخوابى ممکن است کوتاهمدت یا مداوم و طولانى باشد. بىخوابى کوتاهمدت اغلب ناشى از اضطراب است. گاهى اوقات بىخوابى عارضهاى از یک تجربه اضطراببرانگیز و یا انتظار چنین تجربهاى مىباشد. مثلاً کسى که فردا امتحان دارد یا مىخواهد در یک مصاحبه شغلى و تحصیلى شرکت کند همین طور واکنش سوگ و فقدان عزیزان فرد و یا سایر استرسهاى زندگى مىتواند باعث اضطراب و بىخوابى شود. این نوع بىخوابىها که واکنشى است اغلب ادامه نمىیابد و به درمانِ برنامهریزى شده نیاز نیست ولى گاهى تجویز یک داروى آرامبخش و خوابآور به طور کوتاهمدت لازم مىشود.
بىخوابى مداوم معمولاً فرد را مجبور به مراجعه به پزشک مىکند. بىخوابى مداوم طیف وسیعترى از اختلالات را در بر مىگیرد. در جریان بىخوابى مداوم مشکل بیشتر در شروع خواب است. البته ادامه و دوام خواب هم دچار اشکالاتى مىشود. نکتهاى که باید در نظر داشت این است که اشکال در آغاز خواب بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده مىشود اما بزرگسالان بیشتر دچار اشکال در ادامه خواب هستند.
علل بىخوابى
طبق بررسىهایى که صورت گرفته تا 80% بىخوابىها را مىتوان تشخیص علت داد که با رفع علت مشکل بىخوابى هم برطرف مىشود:
1- یکى از علل شایع بىخوابى در شیرخواران و کودکان، تغذیه نامناسب و گرسنگى است. همچنین اجابت مزاج و سوختگى ادرار، گرما و سرماى زیاد محل خواب، نور و سر و صداى زیاد، باعث اشکال در شروع خواب مىشود.
2- دردهاى ناشى از بیمارىهاى جسمى و احساس ناراحتى نیز مىتواند باعث بىخوابى و اشکال شروع و دوام خواب شود.
3- یکى از علل مهم بىخوابى آپنه خواب یا Sleep Apneaمىباشد که بیشتر در نوزادان و شیرخواران دیده مىشود که در طى خواب مکرراً تنفس قطع مىشود و به طور واکنشى باعث بیدار شدن کودک مىشود. گاه وقفه تنفسى تا 300 بار هم تکرار مىشود و متأسفانه عامل مرگ در گهواره نوزاد یا شیرخوار مىشود، بنابراین به مراقبت بیشترى نیاز است.
4- اضطراب به دو صورت ساده و مزمن باعث بىخوابى مىشود. اضطرابهاى ساده بیشتر در سنین کودکى و نوجوانى منجر به بىخوابى مىشود. مثل اضطراب قبل از امتحان یا موقعیت خاص، تغییر محل خواب، مسافرت و ... در این موارد اغلب مشکل در آغاز خواب است. به ندرت این حالت به صورت مزمن و طولانى در مىآید که مداخله دارویى الزامى مىشود!
در جریان اضطرابهاى مزمن مثل اضطراب جدایى Separated Anexiety، ترس از خواب دیدن و کابوس Nightmare، ترس از مردن و اتفاق ناگوار، افکار مزاحم وسواسى، شبادرارى، اضطراب قبل از مشکلات روانپزشکى ماژور (پرهسایکوز)، تنشهاى عضلانى مزمن نیز افراد دچار بىخوابى مىشوند به طورى که هم در شروع خواب و هم در ادامه خواب دچار مشکل مىشوند و بیدار شدنهاى مکرر باعث خستگى مفرط و خوابآلودگى در طول روز مىشود.
5- افسردگى: یکى از معیارهاى تشخیص افسردگى، بىخوابى است. در جریان افسردگى، شروع و ادامه خواب مشکل است.
6- پرکارى تیروئید ممکن است منجر به بىخوابى و کاهش خواب شود؛ معمولاً خواب کوتاه و منقطع مىشود.
7- بىخوابى در خانمها بیشتر دیده مىشود و معمولاً با افزایش سن مرتبط است.
8- برخى داروهاى محرک مغز (سمپاتومیمتیکها)، سیگار، الکل، مواد مخدر و آنتىبیوتیکها باعث بىخوابى مىشوند.
9- تقریباً همه اختلالات روانپزشکى و طبى با اختلال خواب از جمله بىخوابى همراه هستند.
10- کامپیوتر و تلویزیون به دلیل اثرات محرک بر مغز و سایر تأثیرات مخرب بخصوص دیدن فیلمهاى ترسناک و تخیلى و بازىهاى کامپیوترى مخرب باعث اشکال در شروع و ادامه خواب مىشوند و معمولاً عملکرد مفید افراد کاهش مىیابد.
درمان بىخوابى
اولین اقدام براى درمان بىخوابى، ارزیابى دقیق مشکل بىخوابى است. گاهى افراد از بىخوابى شکایت مىکنند اما پس از بررسى و شرح حال دقیق متوجه مىشویم که فرد با مشکل بىخوابى مواجه نیست این حالت بیشتر در سنین بالا و در سالخوردگى دیده مىشود که عمداً یا ناخودآگاه از بىخوابى گلهمند هستند اما با واقعیت منطبق نیست اما شرح حال دقیق مىتواند در علتیابى بىخوابى به ما کمک کند. مثلاً در جریان افسردگى، الگوى کلى خواب به هم مىریزد و بىخوابى اتفاق مىافتد. طبعاً در چنین حالتى توجه ما بیشتر به درمان علت بىخوابى یعنى افسردگى معطوف مىشود و پس از مدتى بىخوابى نیز مرتفع مىگردد. بنابراین مطابق با علت بىخوابى و تشخیصى که مطرح مىشود، طرح درمانى را تنظیم مىکنیم. براى رفع و درمان بىخوابى به چند نکته باید توجه نمود:
- برنامه خواب و بیدارى خانواده باید از نظم و هماهنگى برخوردار باشد!
- فقط در صورت خواب رفتن در رختخواب دراز کشیده ولى از رختخواب براى مطالعه و یا فکر کردن استفاده نشود.
- در صورت بروز بىخوابى، دوش آب گرم مفید است.
- از خوردن غذاى سنگین و پرچرب در شب خوددارى شود.
- اگر بىخوابى طولانى بشود بایستى به پزشک مراجعه شود و بر اساس تشخیص پزشک، داروى تجویزشده مصرف شود.
- از خوددرمانى بخصوص استفاده خودسرانه از داروهاى خوابآور اجتناب به عمل آید.
- در موارد محدودى مثل آپنه خواب و چاقى مفرط که منجر به بىخوابى مىشود، بر اساس تشخیص پزشک لازم است از روشهاى جراحى و غیر دارویى استفاده شود.
