تغذیه در دوران سالمندى
تهیه: مژده حسینى
سوء تغذیه یکى از مشکلات شایع در سالمندان است. این علامتى از بیمارىهاى قابل درمان است که باید مورد بررسى قرار گیرد. سوء تغذیه همچنین داراى پیامدهاى پزشکى، هم کوتاهمدت و هم بلندمدت، از قبیل عامل پوکى استخوان و استئوپنى، به همین ترتیب بسته به سالمند، عامل مرگ و میر مىباشد. با توجه به تغذیه در تمام سطوح تصمیمگیرىهاى پزشکى یعنى، تشخیص، تجویز دارو، جراحى، نوتوانى و ارجاع، مىتوان کیفیت زندگى را بهبود بخشید.
دریافت مکملهاى حاوى ریزمغذىها، به ویژه در گروههاى سنى بالاتر حائز اهمیت است؛ زیرا سالمندان کمغذا هستند و قدرت جذب ریزمغذىها از مواد مصرفى در آنان کاهش مىیابد. علاوه بر این، در افراد مسن، حتى کمبودهاى خفیف ریزمغذىها مثل ویتامین B6، ویتامین E و روى، سبب تضعیف سیستم ایمنى مىگردد. کمبود ویتامین B21 و ویتامین B1در این گروه سنى شایع است و سبب ضعف حافظه و قدرت تمرکز مىشود. افزایش دریافت آنتىاکسیدانها با استفاده از مکملهاى ریزمغذىها همراه با یک رژیم غذایى متعادل مىتواند به حفظ سلامت فرد در برابر بیمارىهاى قلبى، آرتریت، پوکى استخوان و آبمروارید کمک کند. استفاده از مکملهاى ریزمغذىها در کنار رژیم غذایى متعادل و فعالیت بدنى مناسب، روش مؤثرى براى حفظ عملکرد طبیعى بدن در دوران سالمندى است.
امید است با رعایت اصول تغذیهاى و رژیمى مناسب در تنظیم برنامه غذایى سالمندان، از سوء تغذیه و مشکلات شایع در بین این قشر آسیبپذیر پیشگیرى به عمل آید.
تغییرات فیزیولوژیک مربوط به سالخوردگى
با افزایش سن، کل آب بدن تقریباً 20 درصد کاهش و چربى بدن افزایش مىیابد. با افزایش سن، انرژى متابولیسم پایه )BMR(، به علت کاهش توده غیر چربى بدن و افزایش توده بافت چربى بدن، کاهش مىیابد. ورزش ملایم، به حفظ بافت بدون چربى بدن کمک مىکند در نتیجه، کاهش توده بدون چربى بدن نشانهاى از رخداد فرآیند سالخوردگى است. اما در بین افراد همسن و همجنس، محتواى چرى بدن بیش از توده بدون چربى بدن قابل تغییر است.
کاهش ترشح اسید معده و قدرت حرکتى معده ممکن است منجر به کاهش جذب مواد مغذى مهم مثل فولات، ویتامین B21، ویتامین D و کلسیم شود. کاهش احساس طعم مواد غذایى توسط پرزهاى چشایى زبان و کاهش حس بویاى سبب کاهش توانایى فرد در تشخیص مزه و طعم مواد غذایى مىشود که خود بالقوه کاهش دریافت غذا را در پى خواهد داشت. تغییرات سیکل خواب منجر به اختلال در خواب و بىخوابى و خوابآلودگى در طول روز مىشود. بنابراین توان فرد براى تهیه رژیم غذایى سالم نقصان مىیابد.
عوامل افزایشدهنده خطر سوء تغذیه در سالمندان
- انزوا یا تنها زیستن؛
- سطح زندگى زیر خط فقر؛
- سن بالاى 75 سال؛
- از دست دادن ناخواسته وزن؛
- رژیمهاى غذایى خرافى، باورهاى نادرست در مورد مواد غذایى و نیاز به آنها؛
- ناتوانى در خرید مواد غذایى یا پختن غذا؛
- کماشتهایى، خشکى دهان، فقدان دندان یا نامناسب بودن دندانها، نقصان حس چشایى و بویایى؛
- مشکلات گوارشى رایج: سوزش معده، سوء هاضمه، اسهال، نفخ، یبوست؛
- داروهایى که در دریافت یا جذب غذا تداخل مىکنند؛
- بیمارىهاى مزمنى که در مصرف غذا تداخل دارند؛
- زخمهایى که ترشح زیاد دارند، مثل زخم بستر؛
- اندوه، بىعلاقگى، افسردگى، تمایل به خودکشى؛
- الکلیسم؛
- بیمارىهاى روحى؛
بیمارىهاى مرتبط با تغذیه در دوران پیرى
تغذیه در پیشگیرى از بسیارى بیمارىهاى دوران سالمندى از جمله آبمروارید، التهاب مفاصل، پوکى استخوان وآلزایمر نقش دارد.
آبمروارید
بیمارى وابسته به سن مىباشد که در آن عدسىهاى چشم آسیب مىبینند و اگر عدسىها تحت عمل جراحى تعویض نشوند، در نهایت به کورى منجر مىشود. البته این بیمارى در اثر قرار گرفتن در معرض نور آفتاب، آسیب اکسیداتیو، عفونتهاى ویروسى، مواد سمى و اختلالات ژنتیکى عارض مىگردد. مواد مغذى آنتىاکسیدانى ممکن است در به حداقل رسانیدن میزان آسیب چشمى کمک کنند.
التهاب مفاصل
با افزایش سن، استخوانها شکننده شده و مفاصل بىشکل و دردناک شده، حرکت مشکل مىگردد. نوعى از التهاب مفاصل، روماتیسم مفصلى مىباشد که ارتباط نزدیکى با رژیم غذایى دارد. در این بیمارى سیستم ایمنى به اشتباه به پوشش استخوانها حمله مىکند. عملکرد سیستم ایمنى به تغذیه کافى بستگى دارد و رژیم ناکافى ممکن است این نوع التهاب مفاصل را به همراه داشته باشد. این احتمال وجود دارد که در برخى افراد مواد غذایى مشخصى بتواند سیستم ایمنى را تحریک به این حمله نماید.
پوکى استخوان
از بیمارىهاى شایع دوران سالمندى است که استخوانها به خاطر کاهش میزان املاح، شکننده مىگردند. تا کنون عوامل خطر متعددى مانند کمى دریافت کلسیم، دریافت بیش از حد و یا کم پروتئین، مؤنث بودن، یائسگى، افزایش سن، کمى وزن، نژاد، ژنتیک و وجود سابقه خانوادگى این بیمارى، مصرف داروهایى مانند کورتیکو استروئیدها و ابتلا به بیمارىهاى کلیوى، کبدى، دیابت، آلزایمر، روماتیسم مفصلى و ... را براى این بیمارى نام بردهاند.
جهت پیشگیرى از این بیمارى که ناتوانى و کاهش قد و شکستگىهاى استخوانى را به دنبال دارد، افزایش تحرک و فعالیت و مصرف رژیم حاوى مقادیر کافى پروتئین و کلسیم توصیه مىشود.
جهت تنظیم برنامههاى غذایى براى سالمندان مبتلا به این بیمارى توجه به نکات زیر ضرورى به نظر مىرسد:
1- تأمین کالرى کافى جهت حفظ وزن مطلوب و توجه به اختلالاتى مانند بىاشتهایى یا پرخورى عصبى؛
2- مصرف روزانه 4 - 3 واحد از گروه لبنیات؛
3- تهیه عصاره کلسیم از استخوان؛
4- توجه به مصرف بادام، فندق، سبزىهاى برگ سبز و حبوبات ضرورى به نظر مىرسد؛
5 - قرار گرفتن 30 - 15 دقیقه روزانه در معرض نور خورشید بدون پوشش (جهت تأمین ویتامین Dلازم)؛
6- مصرف روغنهاى نباتى غیر اشباع مانند آفتابگردان، ذرت، زیتون (کمتر از 30% کالرى)؛
7- مصرف انواع ماهى (بخصوص ساردین، کلیکا به سبب آنکه با استخوان خورده مىشود)؛
8- استفاده از آبمیوههاى طبیعى به جاى استفاده از نوشابههاى کولادار، قهوه و چاى پررنگ؛
آلزایمر
فراموشى و افسردگى حاصل از بیمارى ممکن است به دریافت کم مواد مغذى منجر گردد. از اینرو جهت جلوگیرى از فراموش کردن یک وعده غذایى، بهتر است در این زمینه به افراد یادآورى شود.
کمبودهاى درازمدت مواد مغذى ممکن است با کاهش حافظه همراه باشد.
چاقى
پژوهشها نشان مىدهد که داشتن فعالیت بدنى در دوران سالمندى، نه تنها مىتواند از تحلیل ماهیچهها و استخوانها بکاهد، بلکه در پیشگیرى از افزایش وزن نیز سودمند است زیرا مىدانیم که افزایش وزن زمینهساز بسیارى از بیمارىها مىباشد.
برنامه ورزشى زیر البته به شرط مشورت با پزشک مىتواند براى حفظ سلامت و پیشگیرى از چاقى مفید واقع شود:
- 60 دقیقه فعالیت بدنى: باغبانى، پیادهروى، حرکتهاى ساده در هر روز که مىتواند پنج دقیقه در هر بار و در مجموع 12 بار در هر روز باشد.
- سه روز در هفته: 30 تا 45 دقیقه فعالیت بدنى مانند شنا و راه رفتن سریع.
سالمندان با چه مشکلات تغذیهاى روبهرو هستند؟
علل ایجادکننده این مشکلات به دو بخش تقسیم مىشوند:
1- علل اولیه
2- علل ثانویه
علل اولیه عبارتند از:
افسردگى، فراموشى، تنهایى، ناتوانىهاى جسمانى، مشکلات اقتصادى، مرگ و میر همسر و ... .
تمام این عوامل مىتوانند بر وضعیت تغذیهاى فرد سالمند اثرات نامطلوبى بگذارند.
علل ثانویه عبارتند از:
بىاشتهایى، سوء جذب، تداخل مصرف دارو و غذاها، خرابى دندانها، بیمارىهاى مزمن وعادات غذایى که تمامى این عوامل مىتوانند بر وضعیت تغذیهاى و سلامت یک فرد سالمند اثرات بدى داشته باشند.
علاوه بر این، همچنین مشکلات مربوط به غذا خوردن، اختلالات گوارشى از حالت تهوع، ترش کردن، مشکلات رودهاى بخصوص یبوست، از مهمترین مسائل سالمندان مىباشند.
توصیههاى تغذیهاى براى سالمندان
1- در این سنین رعایت اصل تنوع در برنامهریزى غذایى و در عین حال توجه به عادات غذایى و شیوه زندگى فرد سالمند بسیار اهمیت دارد.
2- رژیم غذایى سالمند باید داراى مواد غذایى غنى از ویتامینها و املاح به ویژه کلسیم و آهن باشد لذا مصرف شیر و لبنیات، غذاهاى گوشتى و سبزىها و میوهها بسیار تأکید مىشود.
3- توصیه مىشود تعداد وعدههاى غذایى سالمندان افزایش داده شود (حداقل 5 وعده در روز) و در هر وعده مقدار غذاى کمترى مصرف شود.
4- تأکید مىشود که سالمندان از غذاهاى پرچرب و سرخشده، سس مایونز، سبزىهاى نفّاخ مثل کلم، گل کلم، پیاز و ... استفاده نکنند.
5 - با توجه به مشکل یبوست در اکثر سالمندان، مصرف کافى مایعات (8 تا 10 لیوان در روز) و مواد پرفیبر نظیر نان تهیه شده از گندم کامل و میوههایى مثل گلابى رسیده، آلو، آلوزرد و سبزىها اهمیت دارد. همچنین هشدار دادن به سالمند در مورد مصرف بىرویه مسهلها مىتواند مفید باشد.
6- در سالمندانى که جویدن غذا براى آنها مشکل است، مصرف غذاهاى نرم مثل انواع پوره، گوشت نرم، سوپ، آشى که حبوبات زیاد ندارد و آب میوه توصیه مىشود.
7- برخى از سالمندان ممکن است مبتلا به فشارخون بالا باشند. در این مورد رژیم غذایى کمسدیم و در صورت نیاز، کاهش وزن پیشنهاد مىشود.
8 - براى تنظیم رژیم غذایى براى کاهش وزن در سالمندانى که اضافه وزن دارند، حتماً باید با متخصص تغذیه مشورت شود.
9- براى جلوگیرى از مشکلات عاطفى - احساسى سالمندان، بهتر است به عادات غذایى آنها احترام گذارده شود و هر گونه تغییرى با ملایمت و تفاهم به وجود آید.
نمونه رژیم حاوى 1600 کیلوکالرى انرژى، 174 گرم کربوهیدرات، 75 گرم پروتئین و 50 گرم چربى است.
صبحانه
نان 3 برش، پنیر 30 گرم، شیر کمچرب نصف لیوان، عسل 1 قاشق غذاخورى
میانوعده
میوه 1 عدد
ناهار
چلوخورش کدو: برنج نرم 12 قاشق غذاخورى، گوشت کمچربى 90 گرم، کدو سبز متوسط 2 عدد، روغن مایع 5/2 قاشق غذاخورى، کره 5 گرم
عصرانه
میوه 1 عدد، نان سوخارى 2 عدد
شام
خوراک مرغ: مرغ بخارپز 50 گرم، پوره سیبزمینى 2 قاشق غذاخورى، اسفناج پخته نصف لیوان
پیش از خواب
شیر نصف لیوان
منابع: -
- Escott, Stump, S.Nutrition and Diagnosis of Related Care.
- Mahan, L.K, Escott. Stump, S.Krauses Food, Nutrition and Diet Therapy.
- تغذیه پزشکى و بیمارىها، تألیف دکتر گیل موریسون و لیزا هارک.
- اصول تغذیه رابینسون، ترجمه ناهید خلدى.
- تنظیم برنامه غذایى در دورانهاى مختلف، تألیف، پروین میرمیران و لیلا آزادبخت.
