نشریات زنان، نمایى از فعالیت اجتماعى زنان
گزارشى در حاشیه دوازدهمین نمایشگاه مطبوعات
نفیسه محمدى
برپایى همایشها، نمایشگاهها و جشنوارههاى مختلف جایى است براى حضور زنانى که با چشمى باز مسائل زندگى و اجتماعى خود را پىگیرى مىکنند. برگزارى هجدهمین نمایشگاه بینالمللى کتاب و دوازدهمین نمایشگاه مطبوعات، بستر مناسبى بود تا بانوان همانند گذشته توانایىهاى خود را در معرض دید بگذارند، توانایىهایى که سرشار از تلاش و اعتقاد بود.
نشریه «پیام زن» هم به عنوان مجلهاى که چهارده سال در عرصههاى مختلف به مسائل مربوط به زنان پرداخته است، در این نمایشگاه حضور پیدا کرد.
حضور برخى از مسئولان نشریههاى ویژه زنان در غرفه «پیام زن» ما را بر آن داشت تا وضعیت مطبوعاتى و اجتماعى زنان را بیشتر بررسى کنیم. گزارش زیر حاصل این گفتگوهاست.
فعّالیتهاى زنان پس از انقلاب
خانم «اشرف گرامىزادگان» مدیرمسئول نشریه «حقوق زنان» که در غرفه «پیام زن» حضور یافت، به اولین سؤال ما که در باره فعالیت زنان پس از انقلاب بود این گونه پاسخ داد:
«اوایل انقلاب که مسئله حضور همگان - بدون توجه به زن یا مرد بودن - براى حفظ و تداوم انقلاب و تشکیل حکومت اسلامى ضرورى بود، زنان در جایگاه مطلوبى قرار داشتند. این دوره، شروعى بود براى پیشرفت زنان، اما به مرور زمان که به مرحله تثبیت وضعیت سیاسى نزدیک شدیم، زنان را از مدیریت و تصمیمگیرى دور کردند، بدین معنا که محدود کردن زنان شروع شد. مردان، زنان را براى مسئولیتهایى چون وزیر و ... صاحب حق ندانستند و در محدوده نمایندگى و مدیریتهاى میانى تعداد کمى از زنان اجازه حضور یافتند، گویا زنان نباید از محدودهاى خاص و تعیین شده فراتر مىرفتند.
در هشت سال گذشته که دوره اصلاحات بود، یکى از بانوان، مشاور رئیسجمهور تعیین شد ولى زنان ما نسبت به مدیریت در کشور حق بیشترى دارند که تا کنون ادا نشده است.»
خانم «جمیله کدیور» مدیرمسئول نشریه «صداى زن» را در غرفه انجمن روزنامهنگاران زن ایران (رزا) دیدیم، و ایشان به همین سؤال این طور پاسخ داد:
«به نظرم فعالیتهاى زنان و حضور آنها داراى افت و خیزهاى زیادى بوده است. پس از انقلاب با نگاه مثبتى که حضرت امام(ره) راجع به فعالیتهاى سیاسى خانمها داشتند، فضا را براى حضور زنان در عرصههاى مختلف باز کردند ولى به دلیل وضع خاصى که در آن زمان حاکم بود شاید از توانمندىهاى زنان به درستى استفاده نشد ولى حضور زنان، راه را براى اینکه خانمها به تدریج فضاهاى جدید را به خود اختصاص دهند، باز مىکرد. دوران ریاستجمهورى آقاى هاشمى از این جهت که یک خانم را براى مشاوره در امور زنان برگزیدند، شروع خوبى بود. نقش خانم «حبیبى» نقش قابل ملاحظه و غیر قابل انکارى بود.
در دوران ریاستجمهورى آقاى خاتمى چون شعارهایى مبتنى بر شایستهسالارى بود، فضا را براى فعالیت زنان و ایجاد آگاهى براى خانمها به گونه قابل ملاحظهاى آماده کرد. این آگاهى نسبت به حقوق زنان، به خواستههایى که زنها در عرصههاى مختلف داشتند، دامن زد و بانوان این دیدگاهها را در عناوین مختلف از طریق انجمنها، روزنامهها، نشریهها و در قالب مشاغلى که داشتند بیان مىکردند.
گام مثبتى که آقاى خاتمى در این مورد برداشت انتخاب دو خانم به عنوان اعضاى کابینه بود، هر چند متناسب با تمامى خواستههاى بانوان نبود اما شروع بسیار خوبى بود؛ ولى چون استمرار پیدا نکرد باعث شد توقف جدى در این مسئله پیش بیاید. این دو اتفاق یعنى انتخاب یک مشاور در امور زنان توسط آقاى هاشمى و دو خانم در کابینه توسط آقاى خاتمى اتفاق فرخنده و نیکویى بود.»
خانم «زهرا اشراقى» عضو مؤسسه «انجمن حامیان زنان ایران» در مورد آغاز فعالیت زنان پس از انقلاب گفت:
«بعد از انقلاب، شاهد حضور زنان بودیم که روز به روز بیشتر مىشد. در دوره ریاستجمهورى آقاى خاتمى حضور زنان و فعالیت آنان رشد بهترى پیدا کرد و زنان عملاً وارد فعالیتهاى مختلف سیاسى - اجتماعى شدند؛ که تبلور آن را در گسترش NGOهاى زنان دیدیم. رشد 17% در سال گذشته به ما نشان مىدهد که زنان فعالتر از گذشته شدهاند که به این ترتیب و با وارد شدن به اجتماع، حقوق و خواستههاى خود را مطالبه کنند.»
خانم «مژگان ترکمانى» خبرنگار بخش هنرى و مسئول غرفه نشریه «کانون خانواده» فعالیتهاى سیاسى زنان را پس از انقلاب مربوط به دهه آخر دانست. اما خانم «فاطمه راکعى»، شاعر، مدرس دانشگاه و عضو فراکسیون زنان مجلس ششم مىگوید:
«وضعیت زنان قابل مقایسه با پیش از انقلاب نیست. همچنین با کشورهاى پیشرفته و در حال پیشرفت هم قابل مقایسه نیست چرا که پس از انقلاب در جامعه زنان ایران بیدارىِ جان صورت گرفت. زنان جامعه ما از عموم یعنى از خانهدار تا درسخوانده و فرهیخته و استاد دانشگاه همه به ارزش انسان بودن خود و بعد از آن ارزش زن بودن آگاه شدند؛ اما هنوز به جایگاه واقعى خود نرسیدهاند و احتیاج به فعالیت بیشترى دارند. عمده تلاش زنان در این عرصه به این علت است که مىخواهند در همان زمینههایى که جاى رشد و پیشرفت دارند مستقر شوند و به کار و فعالیت و خدمت به مردم بپردازند؛ و با این کار نه تنها مشکلات خانه و خانواده را حل کنند بلکه مشکلاتى از جامعه را حل نمایند، سپس به عرصه بینالمللى راه پیدا کنند و چهره واقعى خود را نشان دهند که عمدتاً با این روش به نتیجه پربارترى خواهند رسید.»
خانم «شهیندخت مولاوردى» مسئول «جمعیت حمایت از حقوق بشر زنان» که از نمایشگاه دیدن مىکرد به سؤالات ما چنین پاسخ داد:
«دوران پس از انقلاب به سه دهه تقسیم مىشود. دهه اول به دلیل سالهاى آغازین و شروع جنگ، توجه به مسائل زنان مد نظر نبود و در حاشیه قرار داشت و مسئولان بیشتر به فکر حل بحرانها بودند.
در دهه دوم که دهه بازسازى بود، توجه به زنان به صورت اندک شکل گرفت اما نتیجه مطلوبى نداشت.
پس از این دوره که در واقع سال 76 به بعد بود، به علت باز شدن فضا براى فعالیتهاى زنان، وضعیت متفاوت شد و کاملاً با زمان اول انقلاب که حضور زن گسترده و غیر تخصصى و غیر مستقل بود متفاوت شد. با گذشت زمان نقش غیر قابل انکار زنان کم کم آشکار شد و زنان آرام آرام پا به عرصههاى علمى و سیاسى گذاشتند.»
ویژگىهاى زن فعال در زمینه سیاسى و فرهنگى
سؤال دوم را که در باره حضور زنان بود این طور مطرح کردیم: یک زن فعال در زمینه سیاسى و فرهنگى چه خصوصیاتى دارد و با چه نشانههایى شناخته مىشود؟
خانم کدیور:
«اولاً باید دانش لازم در آن حوزه یا تخصص را داشته باشد. در حوزه سیاسى و اجتماعى، آگاهى و تخصص به عنوان عنصر مثبت و مؤثر مطرح است، ضمن اینکه زنانِ مطرح غالباً یک فعالیت تعیینکننده در حوزه مخصوصى داشتند تا اینکه توانستند به مراحل بالاتر دست پیدا کنند و اثرگذار باشند. در جامعه ما زنان فرهیخته و آگاه زیادند، اما اینکه چطور بتوانند آگاهى خود را نشان بدهند و از آن استفاده کنند مهم است.»
خانم گرامىزادگان:
«زن فعال باید متخصص، آگاه و مسلط به حوزهاى باشد که در آن فعالیت مىکند تا تأثیرگذار باشد و بتواند با ارائه نظریات نو و با شناخت از فرهنگ جامعه، در رشد اجتماع خود مؤثر باشد.»
خانم اشراقى هم به نکتههایى اشاره کرد، از جمله:
«هر زن فعال ایرانى این را مىداند و درک مىکند که با تبعیض مورد ظلم و ستم قرار مىگیرد و مىداند که در قانون به درستى به حقوق او رسیدگى نشده است. هر شخصى دوست دارد با چنگ و دندان حق خود را بگیرد و این دلیلى است براى فعالیت او. پس خصوصیت یک زن فعال در زمینه سیاسى - فرهنگى، آگاهى و اِعمال آگاهى است.»
خانم مریم خدادادیان، سردبیر نشریه «خانه و خانواده» در مورد زن فعال نظر دیگرى داشت:
«زن فعال، زنى است که مسائل فرهنگى و اجتماعىِ حداقل پنج سال آینده کشورش را ببیند، البته با مطالعه دقیق اوضاع علمى و فرهنگى و اجتماعى و براى آنکه مشکلات جامعه و حتى خانوادهاش را برطرف کند و پیش از آنکه مشکلى پدید بیاید در صدد حل آن باشد، نیز دست به فرهنگسازى بزند، البته از خانواده کوچک خود شروع کند تا به اجتماع برسد.»
آقاى محمد بلادى که خبرنگار نشریه «خانواده» است و در غرفه این نشریه مشغول پاسخگویى به بازدیدکنندگان بود، در این مورد گفت:
«در باره این موضوع از روزى باید بگوییم که خانمها وارد دانشگاه شدند، چون زنان فعالیتهاى خود را از زمانى که به مرکز علمى بالاتر از متوسطه راه مىیابند، آغاز مىکنند. به هر صورت یکى از شرایط فعالیت خانمها در عرصههاى مختلف، تحصیل و آگاهى است.»
خانم «ترکمانى» خبرنگار بخش هنرى «کانون خانواده» معتقد بود:
«زن فعال داراى اندیشه برتر است و با مسائل روز جامعه آشنا است و شیوه برخورد با مشکلات و معضلات را مىداند. یک زن فعال در زمینه فرهنگى و اجتماعى بهتر مىداند چگونه با جوانان همراه شود و خواستههاى آنها را مىداند.
خانم «راکعى» علاوه بر تأکید بر آگاهى که لازمه فعالیت هر شخص است به مسائل دیگرى هم اشاره کرد:
«زنان فعال در زمینه سیاسى باید نستوه و خستگىناپذیر، مقاوم و سرسخت باشند. زنان همیشه در دو صحنه به مبارزه مىپردازند، یکى خانواده و دیگرى جامعه است؛ پس باید اولاً خود را به خوبى نشان دهند، سپس در فعالیت خود ثابتقدم و استوار باشند. همچنین باید توانایى و ظرفیتهاى وجودى خود را بالا ببرند تا بتوانند گرهگشا باشند، مثلاً هنوز خیلى از خانوادهها از فراهم کردن زمینه مناسب براى پیشرفت دخترانشان دورى مىکنند چون هنوز باورهاى سنتى وجود دارد که نه دین به آنها اصرار دارد و نه چیز دیگرى. برخى فکر مىکنند که زن فقط در خانواده و در سِمت مادر بودن قابل درک است اما مىبینیم که در کشورهاى دیگر علاوه بر تأکید به نقش مادر بودن از شایستگىها و قابلیتهاى زنان استفاده مىشود و از آنها در جایگاه مدیر، معاون، وزیر و ... سود مىبرند.»
خانم مولاوردى در جواب این سؤال پاسخ داد:
«در جامعهاى مثل جامعه ما که زنان مجبور به ایفاى چند نقش هستند یعنى هم نقش مدرن و هم نقش سنتى خود را حفظ مىکنند، فعال بودن و فعالیت کردن زنان با مشکلات فراوانى روبهرو است؛ یعنى یک زن در عرصه خانواده باید مادر و همسر نمونه باشد، در محل کار، کارمند، کارگر، یا مدیر نمونه یا یک عضو فعال در حزب و گروههاى مختلف! و این باعث مىشود تا زنان فشار چند برابرى را تحمل کنند، با توجه به اینکه خانواده در جامعه ما هنوز به این باور نرسیده است که مرد هم مىتواند در کارهایى که به خانه مربوط است نقش فعال داشته باشد، تا زنان به اهداف فرهنگى و اجتماعى خود برسند.»
پذیرش اجتماعى فعالیت زنان
اجتماع ما تا چه اندازهاى پذیراى فعالیت زنان است؟
مدیرمسئول نشریه «حقوق زنان» گفت:
«انتخاب بانوان شایسته و آگاه است که موجب مىشود جامعه حضور آنان را بپذیرد. مرور زمان این تأثیر را افزون مىکند و جامعه هم براى اینکه زنان را بهتر بپذیرد آگاه مىشود.»
خانم «راکعى» در مورد اجتماع و پذیرش زنان به عنوان شخصیتهاى فعال سیاسى گفت:
«زنان در دوره اخیر ریاستجمهورى منتظر قهرمان نیستند، بلکه خودشان قهرمان تلقى مىشوند و تا آنجا که توانستهاند در جامعه فعالیتهاى مثبتى ارائه کردهاند. در واقع زنان با فعالیتهاى خود جامعه را براى بهتر شدن آماده مىکنند، مثلاً یکى از موفقیتها، پذیرش در کنکور است. وقتى دختران و بانوان بیشترین پذیرفتهشدگان در کنکور هستند و در عرصههاى هنر و قلم و المپیادها مىدرخشند، جامعه خواه ناخواه پذیراى این قشر فعال خواهد شد. البته هنوز بعضى از نهادهاى دولتى و غیر دولتى این ترس را دارند که مبادا زنان جاى مردها را در پستهاى مختلف بگیرند، یا به توانایىها و قابلیتهاى زنان اعتقاد ندارند، اما معتقدم اگر زنان اتحاد و همبستگى خود را حفظ کنند مىتوانند جایگاه مناسبى را پیدا کنند، همچنین به وضعیت مملکت کمک کنند.»
سردبیر مجله «خانه و خانواده» هم این نظر را ارائه داد:
«متأسفانه اجتماع ما به دلایل بسیارى چشم و گوش بسته پذیراى فرهنگهایى شد که از قبل شناخته نشده بود و ملزم به پذیرایى و پذیرش آن فرهنگها شد اما این رفتار کورکورانه تنها بازتاب بیرونى داشته، از درون بارى را سالم به مقصد نرسانده، به همین خاطر جامعه پذیراى ظاهرى زنان فعال است و به عمق کارى که آنها انجام مىدهند پى نبرده است.»
خانم «زهرا اشراقى» نقش جامعه را در پذیرش فعالیت زنان این طور تشریح کرد:
«اگر بخواهیم منتظر جامعه باشیم شرایط تغییرى نمىکند. تغییر اجتماع دست افراد اجتماع است. باید بدون تعصب خاص تغییرات را شروع کنیم، چون جامعه با تغییر ما دگرگون مىشود. باید در مقابل حرفها و اظهارنظرهایى که زن را جنس دوم مىپندارد، ایستاد و به دور از چشمپوشى، فرهنگ جامعه را گسترش داد.»
خانم «مولاوردى» در تکمیل نظریات دیگر دوستان گفت:
«هر جا که فرصت برابرى براى زنان و مردان باشد، زنها از مردها پیشى گرفتهاند. در واقع اگر همان زمان و امکاناتى که براى مردها فراهم مىشود، براى بانوان هم پیش بیاید آنها مىتوانند به درستى گرهى از مشکلات را باز کنند، البته ایجاد فضاى مناسب براى فعالیت زنان به این معنا نیست که مردها از انجام کارهاى مهم باز بمانند، یا اینکه زنها راه را براى پیشرفت آنها سد کنند، بلکه مثل پرندهاى که دو بال براى پرواز دارد و بدون یک بال نمىتواند مسیرش را طى کند، زن و مرد کنار همدیگر به کار و فعالیت بپردازند تا نیمى از سرمایه کشور که زنان هستند، به کار گرفته شوند و به این وسیله توسعه پایدار ایجاد شود.»
خانم «ترکمانى» در مورد ایجاد زمینه مناسب براى فعالیت زنان سیاستمدار نظر دیگرى را ارائه کرد:
«اگر به این گفته معصومان(ع) ایمان داشته باشیم که «مسجدِ زن، خانه اوست» زنِ سیاستمدار معنى ندارد. جایگاه خانمها فراتر از سیاست است چون خداوند آنها را لطیف و حساس آفریده است. قدرت و اقتدار، شایسته مردان است و ظرافت و لطافت، شایسته زنان. مىدانیم که نماز جمعه براى زن واجب نیست و بزرگترین جهاد براى زنان، خوب خانهدارى کردن است. وظیفه یک زن به عنوان همسر و مادر فراتر از آن است که به مسئله سیاست هم بپردازد. یک زن سیاستمدار خلق و خوى مردانه مىگیرد و این چندان جالب نیست، با این اوصاف فکر نمىکنم اجتماع ما چندان از بانوان سیاستمدار رضایت داشته باشد.»
تأثیر نشریات در ایجاد اطلاع و آگاهى
پرسش بعدى در مورد نقش مطبوعات و رسانهها در ایجاد اطلاعات و آگاهى به زنان بود، آقاى «بلادى» در این مورد گفت:
«تصور مىکنم نشریات زنان مورد لزوم جامعه است ولى نیاز به حمایت همهجانبه دارد. مردها باید نشریات مربوط به زنان را بشناسند. طورى نباشد که فقط مجلات و نشریاتى که به نام زنان منتشر مىشود مورد علاقه و نظر خانمها باشد بلکه مردها هم ترغیب شوند آنها را بخوانند و از آنها بهرهگیرى علمى داشته باشند.»
خانم «کدیور»:
«نقش مطبوعات در اطلاعرسانى، غیر قابل انکار است. ضمن اینکه در کنار مطبوعات، نهادهاى دولتى و وزارتخانههایى که در مورد مسائل زنان فعالیت مىکنند، نقش جدى و درجه اوّلى در شناسایى زنان و معرفى قوانین و شرایط مناسب براى فعالیت قشرهاى متفاوت دارند.»
خانم «اشراقى» انتشار یک روزنامه زن را مورد نیاز دانست و گفت:
«اولاً نیاز به یک روزنامه مخصوص بانوان داریم تا اطلاعاتى را که در مورد قوانین، شرایط مشاغل و مشکلات زنان هست به صورت روزانه به اطلاع همگان برساند. اما مطبوعات در پیشبرد اهداف بدون غرضِ زنان مىتوانند فعال باشند، البته خانهدارى را زیر سؤال نمىبریم، چون خانهدارى و وظایف خانواده که بر عهده زن است به هیچ وجه بَد و منفى نیست بلکه به دنبال آزادى، حق انتخاب و آگاهى بانوان هستیم تا جایى که زن اگر در زمینه سیاسى و اجتماعى فعالیت نمىکند لااقل حقوق خود را بشناسد و در کنار خانهدار بودن، از آنها دفاع کند.
مشکل عمده زنان در حال حاضر نداشتن آگاهى نسبت به حقوق خودشان است، زن با این وضع هیچ کارى نمىتواند انجام دهد، حتى از لحاظ مالى و امنیتى در آرامش نیست. آیا نیاز نیست زن با اینکه در هیچ فعالیت فرهنگى، اجتماعى و سیاسى دخالت نمىکند، از حق خودش آگاه باشد؟ آگاهى فقط با فعالیت مداوم مطبوعات امکانپذیر است، همچنین برخورد خانمها به عنوان مخاطب!»
از خانم «راکعى» خواستیم در این مورد توضیح بدهد:
«متأسفانه فرهنگسازى در زمینه خانواده و زنان به طور صحیح صورت نگرفته است، مخصوصاً این کار بایستى از صدا و سیما انجام مىشد که برنامه مدونى براى آن ریخته نشد، و ما مجبوریم از جراید براى اطلاعرسانى استفاده کنیم. معمولاً قشر زنان و همین طور گروهى از مردها نسبت به آگاهى توسط روزنامهها علاقه نشان مىدهند اما آن طور که باید هنوز به طور گسترده اطلاعرسانى انجام نشده است.»
خانم مولاوردى:
«در حوزه مطبوعات زنان شاهد بودیم که فضاى خوبى براى عرضه و نمایندگى دیدگاهها به وجود آمده است. تبلیغات رسانهها توانسته است نظر عموم را جلب کند و دیگران را هم به مسئله زنان حساس کند، مثلاً در عرصه خشونت علیه زنان، تبعیض و دیگر مسائل حقوقى، مطبوعات نقش خوبى را ایفا کردند، همچنین در مورد ورود به دانشگاه و تعلیم و تربیت این نقش مطبوعات و نشریات بود که زنان را بیشتر به اجتماع رساند.»
از خانم زهرا اشراقى در مورد چهره زن ایرانى در جوامع بینالمللى پرسیدیم، جواب داد:
«جوّ ایران در مقایسه با سالهاى پیش خیلى عوض شده است. دید جوامع بینالمللى در سالهاى اخیر نسبت به ایران تغییر کرده است، چون زنانى که در عرصههاى بینالمللى فعالیت مىکنند زنان خاصى هستند، گرچه براى نشان دادن وجهه زن ایرانى گزینشهایى هم هست و گویا از فیلتر رد مىشوند. در حال حاضر وضعیت زنان در نظر کشورهاى خارجى بهتر از قبل شده اما مىتوان وضعیت آنها را بهتر از این نشان داد.»
سردبیر نشریه «خانه و خانواده» در این خصوص مىگوید:
«چهره زن ایرانى را در جوامع بینالمللى بهتر از وضعى که هست مىتوان نشان داد، مثلاً همسر سفیرى که از ایران به کشورى اعزام مىشود مىتواند به بهترین شیوه چهره زن ایرانى را نشان دهد؛ مىتواند در کنار همسرش فعالیتهاى جنبى داشته باشد. براى این فعالیتها نیاز به دانستن فرهنگ و تاریخ و آداب و رسوم ایرانى است. اگر زنانى که به خارج اعزام مىشوند، آگاهى جامع داشته باشند چهره زن ایرانى کاملاً محبوب خواهد بود.»
خانم گرامىزادگان مىگوید:
«به علت حضور کمرنگ زنان ایران در خارج از کشور و تبلیغات سویى که در باره آنان بخصوص در رسانههاى جمعى مىشود، چهره زنان مخدوش است، از اینرو باید اقداماتى صورت گیرد تا چهره زنان فعال ایرانى در خارج به صورت صحیح و واقعى نشان داده شود. ضرورت برنامهریزى در این قسمت داراى اهمیت است.»
خانم مولاوردى در مورد چهره زن در جوامع و محافل بینالمللى گفت:
«متأسفانه ذهنیتها و نگرشها، نقش و جایگاه زنان را در جوامع خارجى خوب نشان نداده است. چهره زن در خارج از کشور، مثبت و امیدوارکننده نیست. بعضى از کجسلیقگىها و کجفهمىها باعث شده است که نظر دیگر جوامع نسبت به ایران یک نظر سوء باشد. این وضع با تبلیغات و شعار درست نمىشود. وقتى به درستى از هویت زن یاد کنیم و به او در مسائل مختلف اجازه ارائه نظر بدهیم، وضعیت خود به خود تغییر مىکند، همین طور که خارجىها وقتى به ایران مىآیند و وضعیت زنان و فعالیت آنها را مىبینند نظرشان به کلى متفاوت مىشود.»
خانم مولاوردى در مورد کارهاى مثبتى که براى زنان در طول سالهاى اخیر انجام شده است، گفت:
«در این سالها حوزههاى نگرانکنندهاى براى فعالیت زنان بود که به لطف خدا این نگرانىها برطرف شد؛ چالشها و موانعى که با کوشش و فعالیت زیاد رفع شد مثلاً در حوزه آموزش هر جا که فرصتها برابر بود، زنان بسیار فعال و کوشا بودند حتى توانستند خود را برتر از مردها نشان دهند.
در مورد مباحث مربوط به رفاه و تأمین اجتماعى پیشرفت قابل ملاحظهاى انجام شد. موانع و مسائل حقوقى زنان اصلاح شد هر چند که این حقوق به طور کامل تصحیح نشد، اما توانست جایگاه زن را عوض کند. به طور کلى پیشرفتهاى خیلى خوبى انجام شده اما هنوز به میانه راه هم نرسیدهایم. امیدواریم این راه در سالهاى آینده ادامه داده شود چرا که نمىتوان به علت وجود قشر عظیم زنان این راه را نیمه رها کرد. تحولات زنان و جامعه چیزى نیست که نادیده گرفته شود پس لازم است که خیلى بهتر از قبل به آن پرداخته شود.»
خانم اشراقى در مورد پیشرفت زنان در این سالها گفت:
«در این سالها وضعیت عوض شد. فضا براى فعالیت زنان بیشتر شد و زنان از همه لحاظ وارد اجتماع شدند. رشد انجمنهاى زنان، تأسیس گروههایى که در مورد زن فعالیت مىکردند، آزادى اندیشه که به جوانها داده شد، کارهایى بود که در این دوره انجام شد.»
خانم گرامىزادگان در جواب این سؤال گفت:
«به نظر من سالهاى اخیر دورهاى با فضاى مطلوب و آرام بود. حضور زنان در هیأت دولت و انتخاب معاون رئیسجمهور، انتخابات شوراهاى اسلامى شهر و روستا، افزایش حضور دختران در دانشگاهها، رشد ورزش بانوان و حضور آنان در مسابقات جهانى و دهها پیشرفت علمى، و این نشان مىدهد که اگر مدیریت توانمند در توسعه جامعه مدنى تحقق یابد، زنان به پیشروى ادامه مىدهند و جایگاه مناسب خود را پیدا خواهند کرد.»
* * *
سخن پایانى
دوازدهمین نمایشگاه مطبوعات، فرصت خوبى بود تا با برخى زنان فرهیخته و آگاه ایران آشنا شویم و از گفتهها و تجارب آنها براى رشد بیشتر بهره بگیریم، هر چند مجله «پیام زن» در صدد بود با بانوان روزنامهنگار بیشترى در این زمینه ارتباط برقرار کند اما مشغله کارى زیاد دوستان در نشریههاى زنان و شاید عدم پىگیرى صحیح از طریق متصدیان غرفههاى مربوط باعث شد از نظریات و فعالیتهاى دیگر دوستان بىبهره بمانیم. به رغم تلاشى که در این زمینه شد، این تصمیم به نتیجه نرسید، با امید به اینکه زنان در عرصههاى مختلف اجتماعى و سیاسى همچنان پرتلاش و استوار و شکستناپذیر باقى بمانند، تا چهره زنان ایرانى، براى تمامى جهانیان نمونه و پرتکاپو باشد!
