ویژگىهاى اسباببازى مناسب
محمدرضا مطهرى - نیره پارسا
تفاوت اسباببازى با اسبابِ بازى
نیاز به داشتن اسباببازى براى کودکان نیازى واقعى و غیر قابل انکار است. کودکان براى بازى به هر چیزى متوسل مىشوند، گاه ریش پدر، گاه گوشواره مادر، گاه عصاى پدربزرگ و زمانى انگشتانه مادربزرگ. آنها براى بازى کردن نیاز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرایطى که باشند، آن را براى خود فراهم مىکنند.
باید به این نکته توجه داشته باشیم که بین اسبابْبازى و اسبابِ بازى تفاوت وجود دارد. هنگامى که از اسبابْبازى سخن مىگوییم منظور تولیدات صنعتگران و کارخانههاست که اسباببازىهایى مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدمآهنى، انواع لگوها، پازلها و ... را مىسازند و به بازار عرضه مىکنند ولى اسبابِ بازى وسایلى هستند که بدین منظور ساخته نشدهاند و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آنها استفاده مىکند که بعضى از آنها اسبابْبازىهاى ساخته شده کارخانجات مفیدتر، سازندهتر و ارزانتر هستند.
موادى مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، کاغذ، وسایل دورریختنى و ... که مورد علاقه کودکان ملل مختلفند جزء این دسته محسوب مىشوند.
نکته قابل توجه این است که بر خلاف «اسبابْبازى» که دامنه تنوع محدودى دارد، اسبابِ بازى نامحدود است. وقتى کودکى بر تکه چوبى سوار شده و به خیال خود اسبسوارى مىکند، در واقع چوب برایش نوعى اسبابِ بازى است.
هنگامى که چادر مادر را به عنوان دیوار خانهاش مورد استفاده قرار مىدهد، چادر برایش اسبابِ بازى است.
هنگامى که با قاشق بر قابلمه مىکوبد، هم قاشق و هم قابلمه برایش حکم اسبابِ بازى را دارد.
اسبابِ بازى معمولاً به عنوان «اسباببازى» خرید و فروش نمىشود و هر چیزى مىتواند به عنوان اسبابِ بازى مورد استفاده کودک قرار گیرد. کودکان همان گونه که به «اسباببازى» نیازمندند به «اسبابِ بازى» هم احتیاج دارند.
مربیان و والدین با آگاهى از این امر مىتوانند به این پدیده، خلاقانه دامن بزنند و اطمینان داشته باشند که با استفاده غیر متعارف از ابزارهاى پیرامونى موجب پرورش خلاقیت فرزندشان مىشوند.
رعایت اعتدال در فراهم آوردن «اسبابْبازى» و «اسبابِ بازى» مىتواند سلامت و شادابى آتى فرزندانمان را بیمه کند.(1)
همان طور که بیان شد، اسباببازىها بر روح و روان کودک تأثیر گذاشته و در رشد و تکامل و شخصیت کودک مؤثر است ولى اگر چنانچه همین اسباببازى بر اساس اصول روانشناسى و تربیتى انتخاب نشود، اثرات منفى و مخربى بر روح و روان کودک خواهد گذاشت. لذا تأکید مىشود که والدین و مربیان در تهیه و انتخاب اسباببازى اطلاعات و آگاهىهاى لازم را کسب نموده و نهایت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتى که بعضى از والدین در خرید وسایل غیر ضرورى و تشریفاتى منزل به خرج مىدهند بیشتر است تا خرید اسباببازىهایى که به نظر روانشناسان تأثیر بسزایى در رشد شخصیت کودک دارد.
اسباببازىها را متناسب با سن، رشد (سن عقلى)، رغبت و تمایلات، استعدادها، قدرت جسمى و جنس کودک انتخاب کنید. این وسایل باید شامل اشیایى باشد که کودک را در آموختن هماهنگى چشم و دست، تناسب اشکال و رنگها، برآورد ارزش این کارها و جور کردن اشکال و قالبها، دستکارى کردن، تغییر دادن و در جستجوى جزئیات برآمدن یارى رساند.(2)
ویژگىهاى اسباببازى مناسب براى کودکان
امروزه با توجه به پژوهشهایى که در مورد کودک و دوره کودکى و بخصوص سالهاى اولیه کودکى شده است، پى بردهایم که کودک چگونه یاد مىگیرد، چه چیزى به یادگیرى او کمک مىکند، رشد فکرىاش چگونه است و چگونه مىتوان این رشد فکرى را تقویت و پرورش داد.
همچنین مىدانیم که در این دوره کودک به چه چیزهایى علاقهمند است، کودکان عموماً به اسباببازى علاقه فراوانى نشان مىدهند و به این سبب مىتوان از اسباببازىها به عنوان ابزارى براى رشد و تکامل آنان استفاده کرد.
در میان فعالیتهاى روانى و بدنى کودکان، بازى اهمیت فراوانى دارد و اسباببازى در زندگى آنان نقش مهم و مؤثرى را ایفا مىکند.
در واقع همان طورى که از بدو تولد، جسم کودک به غذا و ویتامینهاى مختلف و مفید احتیاج دارد و بدان وسیله رشد و نمو مىکند، روح و روان او نیز احتیاج به تغذیه دارد. اسباببازى براى کودکان نوعى غذاى روحى و روانى به شمار مىرود و بنابراین مىتوان گفت که یکى از نیازهاى مهم آنان به حساب مىآید و جزئى از زندگى آنان را تشکیل مىدهد.
اسباببازىهاى کودکان چنانچه با دقت و بر طبق اصول روانشناسى و هدفهاى آموزشى انتخاب شوند، در زندگى اجتماعى و روانى و در رشد فکرى و تربیتى آنان بسیار مؤثر خواهد بود. به همین جهت است که روانشناسان و مربیان مشهورى چون «منتسورى»، «والن»، «کلاپارد»، «دوبس» و دکتر «هوشیار» در این زمینه به تفصیل بحث کرده و بازى و اسباببازى را در رشد فکرى و تربیت قواى عقلانى کودک مؤثر دانستهاند.
کودکان هنگام بازى مخصوصاً با اسباببازىهایى که جنبه فکرى و آموزشى دارند بهتر مىتوانند به فعالیتهاى مختلف ذهنى، حرکتى و روانى بپردازند.
از نظر روانشناسى باید دانست که تمایل کودکان به بازى و علاقه شدید آنها به اسباببازى، یکى از علایم سلامت عقل، کنجکاوى و هوشیارى آنان است.(3)
از آنجا که امروزه خرید اسباببازى براى کودکان عمومیت یافته است، والدین باید در این مورد دقت کافى مبذول دارند تا اسباببازى را انتخاب کنند که به سلامت و رشد جسمى، روانى، فکرى و اجتماعى آنان کمک کند.
متأسفانه بسیارى از والدین گمان مىکنند که اسباببازىها فقط براى تفریح و سرگرمى کودکان درست شدهاند و بسیارى از سازندگان اسباببازىها نیز به جنبههاى تجارى و مصرفى اسباببازىها پرداختهاند و از این نکته مهم غافلند که کودکان خردسال در سنینى که با اسباببازىهاى خود به بازى سرگرم مىشوند، شخصیت و فکر آنان نیز در این مرحله از زندگى شکل مىگیرد. از اینرو انتخاب و تهیه نوع مناسب اسباببازى براى کودکان در سنین مختلف بسیار مهم و تعیینکننده است.
ویژگىهاى اسباببازى مناسب عبارتند از:
1- اسباببازى باید همواره مناسب سن، مطابق علایق و درخور توانایىهاى ذهنى و رشدى کودک باشد. نه آنقدر سخت و پیچیده باشد که کودک عاجز از بازى با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد که علاقه کودک را از بین برده و در او ایجاد خستگى نماید. همچنین به لحاظ فیزیکى به گونهاى ساخته شده باشد که به راحتى در دستان کودک قرار گرفته و با آن بازى کند به طورى که کودک آن را با کمال میل بپذیرد و در حین بازى از آن واقعاً لذت ببرد.
در حقیقت چون خواستهها و تمایلات کودکان به لحاظ فیزیولوژى و روانشناسى در سنین مختلف فرق مىکند، پس بهتر است در هر سن و سالى اسباببازى مناسب همان سن را براى آنان تهیه کنیم تا موجب رشد عقلى و شخصیت آنها شود.(4)
به عبارت دیگر چون رشد جسمى، ذهنى، روانى و اجتماعى یک کودک نُه ساله با کودک سه ساله متفاوت است و اسباببازىاى که براى یک کودک نُه ساله ساخته شده به درد یک کودک سه ساله نمىخورد، دادن این اسباببازى به او برایش فشار روحى و روانى ایجاد مىکند و کودک خود را در بازى با آن ضعیف و ناتوان مىیابد و خسته و عصبى شده و ممکن است اسباببازى را پرت کرده و یا اینکه با پا بر روى آن بکوبد و یا اینکه احساس تنفر در او ایجاد کند. لذا پیشنهاد مىگردد که در مراکز تهیه و تولید اسباببازى از متخصصین روانشناسى و تعلیم و تربیت استفاده شده و اسباببازىها واقعاً بر مبناى نظرات کارشناسانه و متناسب با سنین کودکان ساخته شود.
2- اسباببازى باید چنان باشد که ذهن کودک را برانگیزد و او را به سوى سازندگى، خلاقیت و نوآورى سوق دهد. اسباببازىهایى که به طور کامل ساخته شده و کودک کار کمترى بر روى آنها انجام مىدهد (اسباببازىهاى کوکى)، قواى فکرى کودک را بلااستفاده مىگذارد و او را تبدیل به موجودى تماشاگر، منفعل و ناظر ساختههاى دیگران مىکند و کودک را که میل به کاوشگرى و کنجکاوى دارد و سعى مىکند اسباببازى را قطعه قطعه کند تا میل درونىاش را ارضا کند، دلسرد مىکند. در حالى که لگوها و قطعات ساختمانسازى که کودک با آن چیزهاى مختلفى مىتواند بسازد، جعبه کفش، جعبه مقوایى بزرگى که مىتواند داخل آن بنشیند و اداى قایقسوارى، هواپیمارانى، اتومبیلرانى و غیره را در بیاورد،(5) گل رس، شن و خمیر بازى که با آنها دست به آفرینش، خلاقیت و نوآورى مىزند، مىتواند چیزهاى گوناگونى بسازد، هر طور که دلش مىخواهد به آنها شکل بدهد، خراب کند و دوباره بسازد، کودک را به سوى خلاقیت و نوآورى سوق مىدهد.
3- اسباببازى خوب باید به واقعیت نزدیک باشد تا کودک از راه بازى با زندگى آشنا شود. مثلاً قیچى براى بریدن، سوزن براى دوختن، خمیر بازى براى شکل دادن اجسام واقعى و تخیلى و ورزیدگى دست و انگشتان، انواع مدادها و وسایل رنگآمیزى براى شناخت رنگها، انواع پازلها، لگوها و وسایل پیچ و مهرهاى که به هماهنگى بین حرکات چشم و حرکات ظریف دست کمک کند.(6)
4- سبب رشد و پرورش مهارتها و توانایىهاى بدنى کودک شود. اسباببازى مطلوب علاوه بر پرورش قواى ذهنى، روانى، عاطفى، اجتماعى، خلاقیت و استعداد باید توانایى کودک را در زمینه استفاده از اعضاى بدن رشد دهد.
5- اسباببازى ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بیشترى از کودک را به کار گیرد لذت بیشترى ایجاد مىکند و مناسبتر است. کودکان آن چیزى را که لمس کنند، ببینند و بشنوند بیشتر از آن لذت مىبرند تا چیزهایى که فقط مشاهدهکننده آن باشند.
6- اسباببازى خوب مىتواند تصورات و تخیلات کودک را گسترش بخشد و میل کنجکاوى و اکتشاف را در او پرورش دهد.
7- اسباببازىهایى مناسبند که کودک روى آنها کار کند، با دست آنها را بپیچاند، بچرخاند، خم کند، ببرد (قطع کند)، رنگآمیزى کند یا علامت بگذارد، اسباببازىهایى که به طرق مختلف بتوان از آن استفاده کرد، بتوان به شکلهاى گوناگون در آورد، آنها را بست و محکم کرد و توسط آنها اشکال مختلف ساخت، کودکان دوست دارند اشیاء را لمس کنند سبک و سنگین نمایند و وضعیت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمیر بازى، لگوها و قطعات ساختمانسازى، وسایل پیچکردنى، نقاشى با آبرنگ، نقاشى انگشتى یا با مداد شمعى و مداد رنگى بیشتر داراى چنین خصوصیاتى هستند و کودک فعال است و مىتواند بر روى آنها کار کند و تغییراتى که ایجاد مىکند مشاهده نماید.(7)
8- اسباببازىها باید مستحکم و آنقدر با دوام باشند که کودکان مدت طولانى با آنها کار کنند، از نظر ظاهر جذاب و زیبا باشند تا کودکان با اصول طراحى آشنا شوند، داراى تنوع و قابلیت تغییر داشته و در فعالیتهاى آموزشى گوناگون مورد استفاده قرار گیرند.
9- کیفیت و اندازه اسباببازى نیز باید با سن و هیکل (قد و قواره) کودک متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباببازى به اندازهاى کوچک نباشد که کودک آن را به زحمت ببیند مثلاً سوراخهاى دانههاى رنگى آنقدر ریز نباشد یا طول دانهها آنقدر زیاد نباشد که نتوانند نخ را از انتهاى آن بیرون بکشند، یا سر نخ آنقدر شُل نباشد که به داخل سوراخ دانه تسبیح نرود. همچنین اسباببازى آن اندازه بزرگ نباشد که قدش به آن نرسد مثلاً وقتى عروسکى براى دخترتان مىخرید به اندازهاى باشد که او بتواند آن را روى پاى خود دراز کرده و براى آن لالایى بگوید و یا به صورتى انعطافپذیر باشد که بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازى کند.
10- اسباببازى باید متناسب با جنس، ذوق و علایق کودک باشد. در زمینه نقش جنسیت در انتخاب بازى به وسیله کودکان تحقیقات زیادى صورت گرفته است.
«ترمن» فهرستى از بازىها را تنظیم کرد و ارائه داده است که نشانگر تفاوت علاقه دختران و پسران است. دختران به بازىهاى عروسکبازى، مهمانبازى، طناببازى، پذیرایى، آشپزى، تشکیل کلاس درس، بافندگى، خیاطى و معمابازى علاقه دارند و پسران به ابزارهاى مکانیکى چون ماشین، تفنگبازى، دوچرخهسوارى، تیلهبازى، کشتى، بُکس، فوتبال و فرفرهبازى علاقه دارند.
نکته مهم اینکه اگر والدین مشاهده کردند که پسر آنها مثلاً عروسکبازى مىکند و یا بالعکس دختر آنها تفنگبازى مىکند بهتر است حساسیتى نشان ندهند و به آنان نگویند که این بازىها مربوط به دختران یا پسران است. به طور طبیعى در سنین 7 - 8 سالگى تفاوتهاى جنسى آشکار شده و هر کدام به سوى بازىهایى خواهند رفت که مطابق با طبیعت و انتظارات جامعه از آنان است.
11- اسباببازى باید وسیلهاى باشد هماهنگ با ارزشها و معیارهاى جامعهاى که کودک در آن زندگى مىکند. چنین وسیلهاى سبب مىشود که کودک از آغاز کودکى، ضمن نخستین تجربههاى زندگى، بسیارى از ارزشهاى معمول در جامعه را بشناسد.
بر طبق نظر روانشناسان کودک خود را با ویژگىهاى اسباببازىها همانندسازى کرده و از آنها الگو مىگیرد. یک اسباببازى مطلوب باید با دیگر وسایل و ارزشهاى موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال براى یک کودک پرورش یافته در دامن یک زن مسلمان ایرانى، عروسک خارجى اسباببازىِ چندان مطلوبى نیست و باعث بدآموزى و تقلید کودک از آن مىشود.(8)
12- اسباببازى بایستى انگیزه و محرک مناسب به همراه داشته باشد و بتواند کودک را جلب نماید. اگر بازى با اسباببازى توأم با موفقیت باشد، کودک به ادامه بازى ترغیب مىگردد مثلاً وقتى کودک قطعات رنگى را بر اساس رنگ خاصى هماهنگ مىکند یا پازلى را حل نماید، احساس موفقیت مىکند و این موفقیت در حکم پاداشى است که وى دریافت مىنماید.(9)
لیستى از اسامى اسباببازىهاى مناسب
شن، خاک رُس (که به آسانى تبدیل به گل شود)، آب، خمیرهاى بازى، رنگ براى نقاشى انگشتى، آبرنگ، قلممو در اندازههاى مختلف، مداد رنگى، مداد شمعى، گچ (براى استفاده تخته سیاه)، قیچى با لبههاى گرد، انواع لگوها، قطعات ساختمانسازى، مکعبهاى چوبى و قطعات چوبى در اندازههاى مختلف، اسباببازىهاى پیچکردنى (هزارسازهها، پیچ و مهرهها، سرامیکها، انواع پازلها، لوتوى ارتباط، دومینوها، حلقههاى اهرمىشکل، انواع عروسکها، عروسکهاى پلاستیکى، پارچهاى، کاموایى، خانواده عروسکى (شامل مادر، پدر، نوزاد، برادر، خواهر، مادربزرگ، پدربزرگ)، شیشه پستانک، وسایل اتاق خواب، گهواره، کالسکه عروسک، گیرههاى بند رخت، لباسهاى کوچک با دکمههاى نسبتاً درشت که کودک بتواند لباسهاى عروسک را به سهولت عوض کند، اتو و میز اتوى کوچک اسباببازى براى خانه عروسکها، تلفن، لوازم نظافت مانند جارودستى، جاروبرقى، تى، خاکانداز، کهنه براى گردگیرى، وسایل آشپزخانه نظیر یخچال، گاز، ظروف آشپزى، سرویس چایخورى نشکن، لوازم خیاطى، اسباب و لوازم دکترى و پرستارى، گارى، اتومبیل، هواپیما، آمبولانس، ماشین آتشنشانى، هلىکوپتر، کامیون، چرثقیل، بلدوزر، گریدر، ترن، تراکتور، زنبیل کوچک، سبد، نخ کردن مهرههاى رنگین، ترازو (که مفهوم سبک، سنگین، کیلو، گرم و ... را یاد مىگیرد)، تخته میخ زدن، چکش، اشکال مختلف آهنربا، وسایل هُل دادنى و کشیدنى (فرگون، دوچرخه، سهچرخه)، انواع توپها (پارچهاى، پلاستیکى، چرمى) براى سنین بالاتر، ارههاى مخصوص که کار با آنها تا حدودى مشکل است همراه با چند قطعه چکش، میخ و چسب چوب.
«گینوت» به طور کلى پنج اصل را در انتخاب اسباببازى مهم مىداند که عبارتند از:
1- برقرارى ارتباط و تماس کودک با دیگران را آسان کند.
2- در ابراز و تخلیه یک احساس کودک را تشویق کند.
3- به افزایش بینش و بصیرت کودک کمک کند.
4- فرصتهایى براى آزمایش واقعى ایجاد کند.
5- وسیلهاى باشد براى جبران ناکامىها و اظهار تمایلات و آرزوهاى سرکوب شده کودک.(10)
پىنوشتها: -
1) حاجبابایى، مرتضى، مجله فرزند سالم، بهمنماه 1375، ص37.
2) ایللینگورث، رونالدس، کودک و مدرسه (ترجمه شکوه نوابىنژاد)، ص129.
3) احمدوند، محمدعلى، روانشناسى بازى، ص106.
4) مجله پیوند، مردادماه 1359، ص38 و منبع شماره 3، ص107 و 106.
5) شهرآراى، مهرناز، راهنماى انتخاب اسباببازى، ص104.
6) واثقى، مینو، آموزش ضمن بازى (سال سوم هنرستان)، ص12.
7) Mayesky mary creativities for young children P.p 76.
8) قربانیان، غلامرضا، مجله فرزند سالم، بهمن ماه 1375، ص35 و منبع شماره 5، ص4.
9) منبع شماره 3، ص108.
10) Ginott Haim Group psychotherapy with children P.P 25.
