آببازى و جاذبه سحرآمیز آن براى کودکان
محمدرضا مطهرى - نیره پارسا
آببازى
آببازى یکى از بهترین، اساسىترین و لذتبخشترین فعالیت کودکان است. آب جاذبه سحرآمیزى براى بچهها دارد. بچههاى خردسال ساعتها وقتشان را صرف آببازى مىکنند و از بازى کردن خسته نمىشوند. به آسانى مىتوانند با آب بازى کنند، عروسکها و ظرفهاى خود را در آن بشویند و یا آب را به هم بزنند، بپاشند و شلب شلب کنند. نیز آب را در دست خود نگه دارند، با آب و صابون حباب درست کنند و ظروف مختلف را از آب پر و خالى نمایند.
آببازى باعث تسکین عصبانیتهاى کودک شده و کودک از طریق آببازى از ناراحتىها، فشارها و تنشها رهایى یافته و احساس آرامش مىکند.
چون کودکان آببازى را بسیار دوست دارند، از این راه مىتوان مطالب و مفاهیم زیادى را به آنان آموخت و موجبات رشد مهارتها و توانایىهاى مختلف آنها را فراهم ساخت از جمله رشد خلاقیت، پرورش حواس پنجگانه، افزایش یادگیرى واژهها(1) و ...
رشد توانایىها و مهارتهاى مختلف کودکان از راه آببازى
أ) رشد خلاقیت و ابتکار
آببازى کمک مىکند بچهها افکار خلاقشان را رشد بدهند، آب جذابیت بسیار براى کودکان دارد. آنان ساعتها وقتشان را صرف آببازى مىکنند، در یک لگن کفآلود آب را مىپاشند، حباب درست کرده و مىترکانند، اسفنج (ابر) را فشار مىدهند، اشیایى را که روى آب مىمانند، زیر آب فرو برده و آنان را رها مىکنند (اشیاى چوبى و پلاستیکى) ریختن آب به طریق باران، و سرگرمىهاى مختلف با آب زمینه رشد و خلاقیت را فراهم مىآورد.
والدین و یا مربیان مىتوانند به وسیله بازىهاى گوناگون که براى کودکان ایجاد مىکنند و با پرسشهاى مختلف اندیشه خلاق را در کودکان پرورش دهند.
بعضى از سؤالات که مىتواند تفکر خلاق را در کودکان پرورش دهد عبارتند از:
- آیا مىتوانید یک آبپاش براى گیاهان بسازید؟
- چیزهایى را که مىتوانید از آنها آب بگیرید نام ببرید.
- آیا مىتوانیم باران را جمعآورى کنیم، چطور؟
- چطور باران در آسمان شکل مىگیرد؟
- بعضى چیزها را که مىشود با آب پخت، نام ببرید.
- چه چیزهایى در آب شناورند و چه چیزهایى زیر آب مىروند؟(2)
چند نمونه از بازىهایى که مىتواند اندیشه خلاق کودکان را پرورش دهد عبارتند از:
1- بازى در وان حمام
وان و یا ظرفى بزرگ و پر آب به اندازهاى که موجب صدمه و خفگى کودک نشود در اختیار وى مىگذاریم. کودک مىتواند آب را به اطراف بپاشد و به هم بزند. اگر صابون به آن اضافه کنیم مىتوانند با آب و صابون کف درست کنند و ساعتها مشغول بازى و کسب لذت شوند. همان طور که از کشیدن یک منظره زیبا یا ساختمان و ... احساس لذت مىکنند، از آببازى هم لذت مىبرند.(3)
- قدرى صابون به بدن کودک بمالید و به جاى آنکه فوراً با آب بشویید در باره آن با او صحبت کنید: «اوه خیلى لیز است.» نشان دهید چگونه اسباببازى پلاستیکى از دستش لیز مىخورد زیرا صابون لیز است. صابون را به دستهایتان بمالید تا کف درست شود، قدرى از آن را کف دست کودک قرار دهید و به او نشان دهید چگونه آن را فوت کند، قدرى از آن را هم روى آب قرار دهید و به او نشان دهید چگونه حبابها روى آب شناور مىشوند.
به او نشان دهید وقتى یکى از شیرها را باز مىکنید آب گرم مىآید، بگذارید آب داغ را حس کند اما نه آنقدر داغ که موجب صدمه شود، نیز بداند از شیر دیگر آب سرد مىآید، به همین طریق مفهوم سرد و گرم را به طور عملى به کودک آموزش دهید.
هر بار اشیاى گوناگونى به کودک بدهید که آن را داخل آب قرار داده، ببیند آیا فرو مىرود یا روى آب شناور مىماند و در باره آن صحبت کنید: «چه اتفاقى مىافتد»، «اوه نگاه کن روى آب ایستاده، شنا مىکند.»، «نگاه کن، آن یکى پایین رفت، زیر آب!»(4)
2- دو ظرف همحجم با شکل ظاهرى متفاوت انتخاب کنید. یکى از ظرفها را پر از آب کنید و آب آن را در ظرف دیگر بریزید تا کودکان متوجه حجم یکسان دو ظرف بشوند. مىتوانید آب ظرفها را به نوبت در یک ظرف پیچدار بریزید تا آنان، مسئله حجم یکسان را بهتر درک کنند.
3- چند تکه یخ در یک کاسه بریزید تا کودکان آب شدن تدریجى یخ و کوچک شدن آن را ببینند.(5)
4- به هر بچه یک بطرى شیر نوزاد بدهید، به آنها بگویید شیشهها را تا نصف آب کنند، آنگاه باقىمانده را از روغن مایع و چند قطره رنگ خوراکى پر کنند، سر شیشه را محکم ببندید و بگذارید بچهها شیشهها را تکان بدهند و ببینند که آیا آب با روغن مخلوط مىشود یا خیر، وقتى کودکان این بازى را انجام بدهند پى به خاصیت آب و روغن خواهند برد.
5- ماهىتابه را تا نصف آب کنید، قطرهچکانهاى بزرگ، متوسط و کوچک و یا بطرىهاى شامپو بچه، مایع ظرفشویى و یا سِرُمهاى کوچک را تمیز کرده، سر بطرىها را باز کرده و در داخل ماهىتابه آب نگه مىداریم تا پر آب شود، سپس با دو دست به بدنه بطرى فشار وارد آورده تا آب با فشار بیرون آید، کودکان ضمن اینکه از این کار لذت مىبرند، به مفاهیمى همچون حجم، اندازه، فشار، قطره و چکه پى خواهند برد.
6- کودکان از بازى کردن با آبپاش که بر سر آن شیلنگ وصل شده و آب با فشار بیرون مىآید، لذت مىبرند. کودکان وقتى انگشتانشان را روى آبپاش مىگذارند، پى به مفاهیمى مىبرند. آنها مىفهمند فشار باعث مىشود آب از لوله بیرون بجهد، نیز با پاشیدن آب به هوا باران درست مىکنند، از صداهاى مختلفى که از برخورد اشیا با آب ایجاد مىشود، لذت برده و تجربه جدیدى کسب مىکنند.(6)
ب) رشد شناختى
کودکان در اثر تجربه با آببازى یاد مىگیرند برخى اشیا در آب فرو مىروند و بعضى روى آب مىمانند، یا بعضى اجسام مانند اسفنج، پارچه و کاغذ آب را به خود جذب مىکنند و برخى هر قدر در آب بمانند آب را به خود جذب نمىکنند مانند پلاستیک. نیز مىفهمند آب را در هر ظرفى بریزیم به همان شکل در مىآید، آب رنگ ندارد، رنگ ظرف به هر رنگى که باشد آب نیز به همان رنگ به نظر مىرسد. حجمهاى مختلف را از راه ظرفهاى گوناگون که پر از آب هستند مىتوانید به کودکان یاد دهید. بعضى از اجسام در آب حل مىشوند مانند شکر، قند و نمک، برخى در آب حل نمىشوند مانند روغن. چنان که با منابع آب مثل چشمه، قنات، چاه عمیق، رود، دریا و باران آشنا مىشوند.(7)
ج) رشد عاطفى و هیجانى
کودکان عاشق آببازى هستند. از آببازى خسته نمىشوند. با آببازى تنشهاى خود را کاهش داده و آرامش مىیابند. آببازى به آنها احساس قدرت مىدهد، کنجکاوى آنان برانگیخته شده و از نظر عاطفى ارضاکننده است، زیرا آب به آنان اجازه مىدهد شلوغ کارى کنند مثلاً شلب شلب کردن و دست و پا زدن در آب، قطره قطره ریختن آب، تکان دادن آب با انگشتان دستها و پاها. همگى این حرکات در افزایش تجارب کودک نقش مهمى دارند.
در آببازى دخترى عروسکش را تمیز کرده و خوشحال مىشود. پسرى که داراى حالتهاى ترس و نفرت است براى به دست آوردن آرامش، پشت سر هم آب را در پنجه خود مىفشارد و ... کودکان نیاز فراوان به آببازى دارند، آنان دوست دارند پیوسته با آب آزمایشهایى را انجام دهند و به طور کامل ارضا شوند.(8)
د) رشد گویایى و افزایش یادگیرى واژهها
زبان جزئى از وجود هر شخص به حساب مىآید. براى اینکه خردسال بتواند در جامعه نقش مؤثرى داشته باشد، باید بتواند معانى مشترک کلمات و ساخت زبان را درک کند تا نیاز گفتمانى خود را برآورد.
محتواى زبانى نه فقط براى ارتباط بلکه براى کمک به اندیشه بااهمیت است. از آنجا که جریانهاى رشد تفکر، هم از نظر ساخت و هم به لحاظ محتوا، ارتباط بسیار نزدیکى با زبان دارند، پیشرفت کودک در امر زبان، باعث تقویت رشد فکرى وى نیز مىشود.(9)
کودکان از طریق آببازى با واژههاى جدیدى آشنا مىشوند و از طریق کاربرد واژهها خزانه لغات آنان پُربارتر شده و مفاهیم زیادى مانند شنا کردن، ریختن، شناور شدن، زیر آب رفتن، روى آب ماندن، چکاندن، جریان داشتن، زلال، گوارا، موج، برف، تگرگ، یخ، نهر، رودخانه، دریا، چشمه، چاه، سد، آبشار، قطره، خشک،تر و ... را یاد مىگیرند.
ه) ایجاد هماهنگى بدنى
کودک مىآموزد که در هنگام پر کردن دو ظرف از آب، هماهنگى چشم و دست لازم است. کنترل حرکات ظریف در یادگیرى براى ریختن، فشار دادن، تعادل و ... از ویژگىهاى آببازى است.(10)
و) رشد اجتماعى
کودکان به هنگام آببازى یاد مىگیرند که چطور با سایرین رابطه برقرار کنند. از طریق آببازى حس همکارى، مشارکت، پیروى از مقررات و قوانین بازى، رعایت نوبت و انعطافپذیرى را یاد مىگیرند.
وسایل مورد نیاز جهت آببازى
براى آببازى کودکان وسایل زیر را تهیه کنید:
1- تشت بزرگى پر از آب.
2- انواع بطرىهاى خالى پلاستیکى مانند بطرى شامپو و مایع ظرفشویى، یک عروسک پلاستیکى، یک قورى پلاستیکى و ... (وسایلى که وقتى داخل آب قرار مىگیرند حباب ایجاد مىکنند).
3- نى نوشابهخورى، آبپاش، لوله، قیف، آبکش و چند حلقه فلزى (وسایلى که آب در آنها نمىماند).
4- شیلنگ و لولههاى پلاستیکى که آب را از ظرفى به طرف دیگر منتقل مىکنند.
5 - اسفنج، دستمال کاغذى، قرقره، قاشق، ملاقه و انواع اسباببازىهایى که برخى روى آب مىمانند و بعضى داخل آب فرو مىروند.(11)
6- فنجانها و لیوانهاى پلاستیکى در اندازههاى مختلف براى پر کردن و ریختن آب، قایق و چوبپنبه براى فرو رفتن و شناور شدن، سیفون براى تخلیه آب.
7- عروسک، لباس، پارچه براى شستشو و چگونگى شستن و نظافت اعضاى بدن.(12)
8 - همزنهاى پلاستیکى، سرنگهاى پلاستیکى بدون سر سوزن، قطرهچکانهاى اضافى که داروى آن استفاده شده است، رنگهاى خوراکى که قابل مخلوط کردن مىباشد به منظور تغییر ظاهر آب.
9- صابون و پودر صابون و یا مایع ظرفشویى براى درست کردن حباب.(13)
مکان آببازى
آببازى مىتواند در فضاى باز و یا داخل اتاق صورت بگیرد. بازى در فضاى باز راحتتر است، در غیر این صورت در فضاى بسته باید کفپوش مناسبى مورد استفاده قرار گیرد.
موزائیک یا آسفالت و یا کاشى مشبک مىتواند مفید باشد زیرا در صورت خیس شدن مىتوان به آسانى آن را خشک کرد.
محل بازى با آب در جایى انتخاب شود که ترشحات آن به آبریز برود. اگر کف اتاق چاه فاضلاب داشته باشد، آببازى نزدیک یا روى آن انجام شود. ظروف مخصوص آببازى در حد امکان باید در کنار لولههاى آب واقع شود تا برداشت آب آسانتر باشد.
اگر آببازى به صورت شنا یا دست و پا زدن در آب نباشد، پیشبندهاى پلاستیکى براى محافظت لباس کودکان بهترین وسیله مىباشد. پیراهن کودک بهتر است آستینکوتاه باشد تا کودک راحتتر باشد.(14)
رعایت نکات ایمنى در آببازى
1- کودکان خردسال ممکن است در آبى به عمق چند انگشت هم غرق شوند. بخصوص نونهالان بیشتر در معرض خطر هستند. اولین واکنش بچههاى کوچک، وقتى متوجه مىشوند که در آب گیر افتادهاند و نمىتوانند بیرون بیایند (به جاى آنکه تلاش کنند تا از آب خارج شوند و خود را به جایى که هوا موجود است برسانند) این است که معمولاً فریاد مىزنند و تقاضاى کمک مىکنند. لحظاتى پر ارزش و گاهى حتى جان ارزشمند آنان به این ترتیب از دست رفته است. وقتى بچههاى کوچک کنار هر نوع منبع آب، از وان حمام گرفته تا حوض، از جوى آب و کانالها تا استخر و حتى در کنار آکواریوم هستند باید دقیقاً زیر نظر باشند.
2- وقتى بچههاى خردسال آببازى مىکنند بسیار مراقبشان باشید. در این سن هرگز اجازه ندهید بچهها به تنهایى آببازى کنند. بلافاصله پس از آنکه بازى بچهها تمام شد، حوض یا ظروف بزرگ را خالى کنید.
3- داخل وان حتماً از یک اسباببازى بادى مثل تشکهاى کوچک بادى استفاده کنید و هرگز نگذارید کودک بدون آنکه آن را بغل کرده باشد داخل وان برود.
4- شنا کردن را تا آنجا که ممکن است زودتر به بچهها بیاموزید ولى به یاد داشته باشید که کمربندهاى نجات و حلقههاى بادى و این گونه وسایل الزاماً جلوى غرق شدن کودک را نمىگیرند مثلاً ممکن است کودک وارونه شود و پاهایش بالاى آب و سرش زیر آب قرار گیرد.
5- کودک را حتى براى یک لحظه داخل وان و یا طشت تنها نگذارید. در واقع بچهها را هرگز نباید داخل حمام تنها رها کرد. یادمان نرود بچهها حتى در یک طشت کوچک هم ممکن است دچار خفگى شوند.
6- از وسایل نشکن براى آببازى استفاده کنید. هرگز از شیشه، سرامیک، اشیاى لعابى، سفال، چینى و سایر مواد شکننده استفاده نکنید.
7- فهرستى از اشیاى مناسب براى آببازى را تهیه نموده و وسایل را پیش از بازى براى کودکان تهیه کنید.
8- به یاد داشته باشید شنا در استخر آب گرم با شنا در آب سرد کانال یا رودخانه بسیار متفاوت است. اجازه ندهید بچههاى کوچک در چنین نقاطى شنا کنند.
9- هرگز براى نگهدارى و مراقبت بچههاى خردسال به کودکان بزرگتر اعتماد نکنید.
10- هیچ کودک زیر هشت سالى نباید بدون حضور یک بزرگتر وارد آب شود.
11- حتى بهترین شناگران خردسال ممکن است دچار گرفتگى عضلانى شوند، از اینرو نکات احتیاطى را رعایت کرده و مراقب آنان باشید تا دچار حادثه نشوند.
12- آب رودخانه ممکن است خیلى سرد بوده یا با سرعتى بیش از حد جریان داشته باشد. در بعضى جاها ممکن است گرداب داشته باشد که براى کودکان خطرناک است.
13- به کودکان هشدار دهید روى یخى که بر بعضى از دریاچهها و استخرها مىبندد بازى نکنند زیرا لایه یخ ممکن است نازک باشد و وزن بچهها را تحمل نکند.
14- در کنار ساحل دریا مراقب بازى کودکان باشید. حتى اگر شناگران ماهرى هستند به آنان اجازه ندهید با تشکهاى بادى از کنار ساحل دور شده و یا در حال استراحت بسیار دور شوند. از نزدیک مراقب آنان بوده و یا با آنان همراه شوید.
15- در تعطیلات شاید وسوسه شوید بیشتر استراحت نمایید و کمتر به اطراف توجه کنید. زمانى که کودک خردسال به همراه دارید با هوشیارى و دقت زیاد مراقب آنان باشید تا خداى ناخواسته حادثهاى براى آنان رخ ندهد.(15)
رعایت قوانین و مقررات در آببازى کودکان
1- از آبهاى آلوده که رنگ و بوى آن تغییر کرده، نخورند.
2- آب را آلوده نکرده و در آن آشغال نریزند یا ادرار نکنند.
3- در هنگام بازى آب را به سر و صورت و گوش یکدیگر نپاشند.
4- اشیاى شکننده و نوکتیز را داخل آب نیندازند.
5- یکدیگر را موقع آببازى هُل ندهند.
6- در صورت بروز هر گونه حادثهاى، مربى یا والدین را خبر کنند.(16)
پىنوشتها: -
1) _ Ginott Haim G ` Group Psychotherapy with children, P 76.
2) _ Mayesky mary` creative activities for youny children` P 702.
3) _ Mayesky mary` creative activities for youny children` P 602.
4) براگا، جوزف - براگا، لوُرى، با کودکان خود رشد کنید، ترجمه پروین عظیمى (قاسمزاده)، ص130، انتشارات آسیا، 1368.
5) رایس، ملانى، بازى کنیم و بیاموزیم، ترجمه و تألیف لیلى انگجى - عادل یغما، ص47، انتشارات مدرسه، 1370.
6) منبع شماره 2، صفحات 328، 325، 207.
7) واثقى، مینو، آموزش ضمن بازى (سال چهارم هنرستان)، ص12، چاپ و نشر ایران، 1369.
8) منبع شماره 4، ص264.
9) اسپادک، برنارد، آموزش در دوران کودکى، ترجمه محمدحسین نظرىنژاد، ص104، انتشارات آستان قدس رضوى.
10) شریفان، احمد، نقش بازى در رشد روانى حرکتى کودکان، مجله رشد تکنولوژى آموزشى، اردیبهشت ماه 1373.
11) منبع شماره 5، ص46.
12) منبع شماره 9، ص208.
13) منبع شماره 2، ص325.
14) منبع شماره 2، ص323.
15) اسمیت، مایک - اسمیت، آیونه، سلامت فرزند خود را چگونه حفظ کنیم، ترجمه مجید جبلى، ص135، 85، 48، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373.
16) منبع شماره 2، ص325.
