آب‏بازى و جاذبه سحرآمیز آن براى کودکان‏

محمدرضا مطهرى - نیره پارسا

آب‏بازى‏

آب‏بازى یکى از بهترین، اساسى‏ترین و لذت‏بخش‏ترین فعالیت کودکان است. آب جاذبه سحرآمیزى براى بچه‏ها دارد. بچه‏هاى خردسال ساعت‏ها وقت‏شان را صرف آب‏بازى مى‏کنند و از بازى کردن خسته نمى‏شوند. به آسانى مى‏توانند با آب بازى کنند، عروسک‏ها و ظرف‏هاى خود را در آن بشویند و یا آب را به هم بزنند، بپاشند و شلب شلب کنند. نیز آب را در دست خود نگه دارند، با آب و صابون حباب درست کنند و ظروف مختلف را از آب پر و خالى نمایند.
آب‏بازى باعث تسکین عصبانیت‏هاى کودک شده و کودک از طریق آب‏بازى از ناراحتى‏ها، فشارها و تنش‏ها رهایى یافته و احساس آرامش مى‏کند.
چون کودکان آب‏بازى را بسیار دوست دارند، از این راه مى‏توان مطالب و مفاهیم زیادى را به آنان آموخت و موجبات رشد مهارت‏ها و توانایى‏هاى مختلف آنها را فراهم ساخت از جمله رشد خلاقیت، پرورش حواس پنجگانه، افزایش یادگیرى واژه‏ها(1) و ...

رشد توانایى‏ها و مهارت‏هاى مختلف کودکان از راه آب‏بازى‏

أ) رشد خلاقیت و ابتکار

آب‏بازى کمک مى‏کند بچه‏ها افکار خلاق‏شان را رشد بدهند، آب جذابیت بسیار براى کودکان دارد. آنان ساعت‏ها وقت‏شان را صرف آب‏بازى مى‏کنند، در یک لگن کف‏آلود آب را مى‏پاشند، حباب درست کرده و مى‏ترکانند، اسفنج (ابر) را فشار مى‏دهند، اشیایى را که روى آب مى‏مانند، زیر آب فرو برده و آنان را رها مى‏کنند (اشیاى چوبى و پلاستیکى) ریختن آب به طریق باران، و سرگرمى‏هاى مختلف با آب زمینه رشد و خلاقیت را فراهم مى‏آورد.
والدین و یا مربیان مى‏توانند به وسیله بازى‏هاى گوناگون که براى کودکان ایجاد مى‏کنند و با پرسش‏هاى مختلف اندیشه خلاق را در کودکان پرورش دهند.
بعضى از سؤالات که مى‏تواند تفکر خلاق را در کودکان پرورش دهد عبارتند از:
- آیا مى‏توانید یک آبپاش براى گیاهان بسازید؟
- چیزهایى را که مى‏توانید از آنها آب بگیرید نام ببرید.
- آیا مى‏توانیم باران را جمع‏آورى کنیم، چطور؟
- چطور باران در آسمان شکل مى‏گیرد؟
- بعضى چیزها را که مى‏شود با آب پخت، نام ببرید.
- چه چیزهایى در آب شناورند و چه چیزهایى زیر آب مى‏روند؟(2)
چند نمونه از بازى‏هایى که مى‏تواند اندیشه خلاق کودکان را پرورش دهد عبارتند از:

1- بازى در وان حمام‏

وان و یا ظرفى بزرگ و پر آب به اندازه‏اى که موجب صدمه و خفگى کودک نشود در اختیار وى مى‏گذاریم. کودک مى‏تواند آب را به اطراف بپاشد و به هم بزند. اگر صابون به آن اضافه کنیم مى‏توانند با آب و صابون کف درست کنند و ساعت‏ها مشغول بازى و کسب لذت شوند. همان طور که از کشیدن یک منظره زیبا یا ساختمان و ... احساس لذت مى‏کنند، از آب‏بازى هم لذت مى‏برند.(3)
- قدرى صابون به بدن کودک بمالید و به جاى آنکه فوراً با آب بشویید در باره آن با او صحبت کنید: «اوه خیلى لیز است.» نشان دهید چگونه اسباب‏بازى پلاستیکى از دستش لیز مى‏خورد زیرا صابون لیز است. صابون را به دست‏هایتان بمالید تا کف درست شود، قدرى از آن را کف دست کودک قرار دهید و به او نشان دهید چگونه آن را فوت کند، قدرى از آن را هم روى آب قرار دهید و به او نشان دهید چگونه حباب‏ها روى آب شناور مى‏شوند.
به او نشان دهید وقتى یکى از شیرها را باز مى‏کنید آب گرم مى‏آید، بگذارید آب داغ را حس کند اما نه آنقدر داغ که موجب صدمه شود، نیز بداند از شیر دیگر آب سرد مى‏آید، به همین طریق مفهوم سرد و گرم را به طور عملى به کودک آموزش دهید.
هر بار اشیاى گوناگونى به کودک بدهید که آن را داخل آب قرار داده، ببیند آیا فرو مى‏رود یا روى آب شناور مى‏ماند و در باره آن صحبت کنید: «چه اتفاقى مى‏افتد»، «اوه نگاه کن روى آب ایستاده، شنا مى‏کند.»، «نگاه کن، آن یکى پایین رفت، زیر آب!»(4)
2- دو ظرف هم‏حجم با شکل ظاهرى متفاوت انتخاب کنید. یکى از ظرف‏ها را پر از آب کنید و آب آن را در ظرف دیگر بریزید تا کودکان متوجه حجم یکسان دو ظرف بشوند. مى‏توانید آب ظرف‏ها را به نوبت در یک ظرف پیچ‏دار بریزید تا آنان، مسئله حجم یکسان را بهتر درک کنند.
3- چند تکه یخ در یک کاسه بریزید تا کودکان آب شدن تدریجى یخ و کوچک شدن آن را ببینند.(5)
4- به هر بچه یک بطرى شیر نوزاد بدهید، به آنها بگویید شیشه‏ها را تا نصف آب کنند، آنگاه باقى‏مانده را از روغن مایع و چند قطره رنگ خوراکى پر کنند، سر شیشه را محکم ببندید و بگذارید بچه‏ها شیشه‏ها را تکان بدهند و ببینند که آیا آب با روغن مخلوط مى‏شود یا خیر، وقتى کودکان این بازى را انجام بدهند پى به خاصیت آب و روغن خواهند برد.
5- ماهى‏تابه را تا نصف آب کنید، قطره‏چکان‏هاى بزرگ، متوسط و کوچک و یا بطرى‏هاى شامپو بچه، مایع ظرفشویى و یا سِرُم‏هاى کوچک را تمیز کرده، سر بطرى‏ها را باز کرده و در داخل ماهى‏تابه آب نگه مى‏داریم تا پر آب شود، سپس با دو دست به بدنه بطرى فشار وارد آورده تا آب با فشار بیرون آید، کودکان ضمن اینکه از این کار لذت مى‏برند، به مفاهیمى همچون حجم، اندازه، فشار، قطره و چکه پى خواهند برد.
6- کودکان از بازى کردن با آبپاش که بر سر آن شیلنگ وصل شده و آب با فشار بیرون مى‏آید، لذت مى‏برند. کودکان وقتى انگشتان‏شان را روى آبپاش مى‏گذارند، پى به مفاهیمى مى‏برند. آنها مى‏فهمند فشار باعث مى‏شود آب از لوله بیرون بجهد، نیز با پاشیدن آب به هوا باران درست مى‏کنند، از صداهاى مختلفى که از برخورد اشیا با آب ایجاد مى‏شود، لذت برده و تجربه جدیدى کسب مى‏کنند.(6)

ب) رشد شناختى‏

کودکان در اثر تجربه با آب‏بازى یاد مى‏گیرند برخى اشیا در آب فرو مى‏روند و بعضى روى آب مى‏مانند، یا بعضى اجسام مانند اسفنج، پارچه و کاغذ آب را به خود جذب مى‏کنند و برخى هر قدر در آب بمانند آب را به خود جذب نمى‏کنند مانند پلاستیک. نیز مى‏فهمند آب را در هر ظرفى بریزیم به همان شکل در مى‏آید، آب رنگ ندارد، رنگ ظرف به هر رنگى که باشد آب نیز به همان رنگ به نظر مى‏رسد. حجم‏هاى مختلف را از راه ظرف‏هاى گوناگون که پر از آب هستند مى‏توانید به کودکان یاد دهید. بعضى از اجسام در آب حل مى‏شوند مانند شکر، قند و نمک، برخى در آب حل نمى‏شوند مانند روغن. چنان که با منابع آب مثل چشمه، قنات، چاه عمیق، رود، دریا و باران آشنا مى‏شوند.(7)

ج) رشد عاطفى و هیجانى‏

کودکان عاشق آب‏بازى هستند. از آب‏بازى خسته نمى‏شوند. با آب‏بازى تنش‏هاى خود را کاهش داده و آرامش مى‏یابند. آب‏بازى به آنها احساس قدرت مى‏دهد، کنجکاوى آنان برانگیخته شده و از نظر عاطفى ارضاکننده است، زیرا آب به آنان اجازه مى‏دهد شلوغ کارى کنند مثلاً شلب شلب کردن و دست و پا زدن در آب، قطره قطره ریختن آب، تکان دادن آب با انگشتان دست‏ها و پاها. همگى این حرکات در افزایش تجارب کودک نقش مهمى دارند.
در آب‏بازى دخترى عروسکش را تمیز کرده و خوشحال مى‏شود. پسرى که داراى حالت‏هاى ترس و نفرت است براى به دست آوردن آرامش، پشت سر هم آب را در پنجه خود مى‏فشارد و ... کودکان نیاز فراوان به آب‏بازى دارند، آنان دوست دارند پیوسته با آب آزمایش‏هایى را انجام دهند و به طور کامل ارضا شوند.(8)

د) رشد گویایى و افزایش یادگیرى واژه‏ها

زبان جزئى از وجود هر شخص به حساب مى‏آید. براى اینکه خردسال بتواند در جامعه نقش مؤثرى داشته باشد، باید بتواند معانى مشترک کلمات و ساخت زبان را درک کند تا نیاز گفتمانى خود را برآورد.
محتواى زبانى نه فقط براى ارتباط بلکه براى کمک به اندیشه بااهمیت است. از آنجا که جریان‏هاى رشد تفکر، هم از نظر ساخت و هم به لحاظ محتوا، ارتباط بسیار نزدیکى با زبان دارند، پیشرفت کودک در امر زبان، باعث تقویت رشد فکرى وى نیز مى‏شود.(9)

کودکان از طریق آب‏بازى با واژه‏هاى جدیدى آشنا مى‏شوند و از طریق کاربرد واژه‏ها خزانه لغات آنان پُربارتر شده و مفاهیم زیادى مانند شنا کردن، ریختن، شناور شدن، زیر آب رفتن، روى آب ماندن، چکاندن، جریان داشتن، زلال، گوارا، موج، برف، تگرگ، یخ، نهر، رودخانه، دریا، چشمه، چاه، سد، آبشار، قطره، خشک،تر و ... را یاد مى‏گیرند.

ه) ایجاد هماهنگى بدنى‏

کودک مى‏آموزد که در هنگام پر کردن دو ظرف از آب، هماهنگى چشم و دست لازم است. کنترل حرکات ظریف در یادگیرى براى ریختن، فشار دادن، تعادل و ... از ویژگى‏هاى آب‏بازى است.(10)

و) رشد اجتماعى‏

کودکان به هنگام آب‏بازى یاد مى‏گیرند که چطور با سایرین رابطه برقرار کنند. از طریق آب‏بازى حس همکارى، مشارکت، پیروى از مقررات و قوانین بازى، رعایت نوبت و انعطاف‏پذیرى را یاد مى‏گیرند.

وسایل مورد نیاز جهت آب‏بازى‏

براى آب‏بازى کودکان وسایل زیر را تهیه کنید:
1- تشت بزرگى پر از آب.
2- انواع بطرى‏هاى خالى پلاستیکى مانند بطرى شامپو و مایع ظرفشویى، یک عروسک پلاستیکى، یک قورى پلاستیکى و ... (وسایلى که وقتى داخل آب قرار مى‏گیرند حباب ایجاد مى‏کنند).
3- نى نوشابه‏خورى، آبپاش، لوله، قیف، آبکش و چند حلقه فلزى (وسایلى که آب در آنها نمى‏ماند).
4- شیلنگ و لوله‏هاى پلاستیکى که آب را از ظرفى به طرف دیگر منتقل مى‏کنند.
5 - اسفنج، دستمال کاغذى، قرقره، قاشق، ملاقه و انواع اسباب‏بازى‏هایى که برخى روى آب مى‏مانند و بعضى داخل آب فرو مى‏روند.(11)
6- فنجان‏ها و لیوان‏هاى پلاستیکى در اندازه‏هاى مختلف براى پر کردن و ریختن آب، قایق و چوب‏پنبه براى فرو رفتن و شناور شدن، سیفون براى تخلیه آب.
7- عروسک، لباس، پارچه براى شستشو و چگونگى شستن و نظافت اعضاى بدن.(12)
8 - همزن‏هاى پلاستیکى، سرنگ‏هاى پلاستیکى بدون سر سوزن، قطره‏چکان‏هاى اضافى که داروى آن استفاده شده است، رنگ‏هاى خوراکى که قابل مخلوط کردن مى‏باشد به منظور تغییر ظاهر آب.
9- صابون و پودر صابون و یا مایع ظرفشویى براى درست کردن حباب.(13)

مکان آب‏بازى‏

آب‏بازى مى‏تواند در فضاى باز و یا داخل اتاق صورت بگیرد. بازى در فضاى باز راحت‏تر است، در غیر این صورت در فضاى بسته باید کفپوش مناسبى مورد استفاده قرار گیرد.
موزائیک یا آسفالت و یا کاشى مشبک مى‏تواند مفید باشد زیرا در صورت خیس شدن مى‏توان به آسانى آن را خشک کرد.

محل بازى با آب در جایى انتخاب شود که ترشحات آن به آبریز برود. اگر کف اتاق چاه فاضلاب داشته باشد، آب‏بازى نزدیک یا روى آن انجام شود. ظروف مخصوص آب‏بازى در حد امکان باید در کنار لوله‏هاى آب واقع شود تا برداشت آب آسان‏تر باشد.
اگر آب‏بازى به صورت شنا یا دست و پا زدن در آب نباشد، پیش‏بندهاى پلاستیکى براى محافظت لباس کودکان بهترین وسیله مى‏باشد. پیراهن کودک بهتر است آستین‏کوتاه باشد تا کودک راحت‏تر باشد.(14)

رعایت نکات ایمنى در آب‏بازى‏

1- کودکان خردسال ممکن است در آبى به عمق چند انگشت هم غرق شوند. بخصوص نونهالان بیشتر در معرض خطر هستند. اولین واکنش بچه‏هاى کوچک، وقتى متوجه مى‏شوند که در آب گیر افتاده‏اند و نمى‏توانند بیرون بیایند (به جاى آنکه تلاش کنند تا از آب خارج شوند و خود را به جایى که هوا موجود است برسانند) این است که معمولاً فریاد مى‏زنند و تقاضاى کمک مى‏کنند. لحظاتى پر ارزش و گاهى حتى جان ارزشمند آنان به این ترتیب از دست رفته است. وقتى بچه‏هاى کوچک کنار هر نوع منبع آب، از وان حمام گرفته تا حوض، از جوى آب و کانال‏ها تا استخر و حتى در کنار آکواریوم هستند باید دقیقاً زیر نظر باشند.
2- وقتى بچه‏هاى خردسال آب‏بازى مى‏کنند بسیار مراقب‏شان باشید. در این سن هرگز اجازه ندهید بچه‏ها به تنهایى آب‏بازى کنند. بلافاصله پس از آنکه بازى بچه‏ها تمام شد، حوض یا ظروف بزرگ را خالى کنید.
3- داخل وان حتماً از یک اسباب‏بازى بادى مثل تشک‏هاى کوچک بادى استفاده کنید و هرگز نگذارید کودک بدون آنکه آن را بغل کرده باشد داخل وان برود.
4- شنا کردن را تا آنجا که ممکن است زودتر به بچه‏ها بیاموزید ولى به یاد داشته باشید که کمربندهاى نجات و حلقه‏هاى بادى و این گونه وسایل الزاماً جلوى غرق شدن کودک را نمى‏گیرند مثلاً ممکن است کودک وارونه شود و پاهایش بالاى آب و سرش زیر آب قرار گیرد.
5- کودک را حتى براى یک لحظه داخل وان و یا طشت تنها نگذارید. در واقع بچه‏ها را هرگز نباید داخل حمام تنها رها کرد. یادمان نرود بچه‏ها حتى در یک طشت کوچک هم ممکن است دچار خفگى شوند.
6- از وسایل نشکن براى آب‏بازى استفاده کنید. هرگز از شیشه، سرامیک، اشیاى لعابى، سفال، چینى و سایر مواد شکننده استفاده نکنید.
7- فهرستى از اشیاى مناسب براى آب‏بازى را تهیه نموده و وسایل را پیش از بازى براى کودکان تهیه کنید.
8- به یاد داشته باشید شنا در استخر آب گرم با شنا در آب سرد کانال یا رودخانه بسیار متفاوت است. اجازه ندهید بچه‏هاى کوچک در چنین نقاطى شنا کنند.
9- هرگز براى نگهدارى و مراقبت بچه‏هاى خردسال به کودکان بزرگ‏تر اعتماد نکنید.
10- هیچ کودک زیر هشت سالى نباید بدون حضور یک بزرگ‏تر وارد آب شود.
11- حتى بهترین شناگران خردسال ممکن است دچار گرفتگى عضلانى شوند، از این‏رو نکات احتیاطى را رعایت کرده و مراقب آنان باشید تا دچار حادثه نشوند.
12- آب رودخانه ممکن است خیلى سرد بوده یا با سرعتى بیش از حد جریان داشته باشد. در بعضى جاها ممکن است گرداب داشته باشد که براى کودکان خطرناک است.
13- به کودکان هشدار دهید روى یخى که بر بعضى از دریاچه‏ها و استخرها مى‏بندد بازى نکنند زیرا لایه یخ ممکن است نازک باشد و وزن بچه‏ها را تحمل نکند.
14- در کنار ساحل دریا مراقب بازى کودکان باشید. حتى اگر شناگران ماهرى هستند به آنان اجازه ندهید با تشک‏هاى بادى از کنار ساحل دور شده و یا در حال استراحت بسیار دور شوند. از نزدیک مراقب آنان بوده و یا با آنان همراه شوید.
15- در تعطیلات شاید وسوسه شوید بیشتر استراحت نمایید و کمتر به اطراف توجه کنید. زمانى که کودک خردسال به همراه دارید با هوشیارى و دقت زیاد مراقب آنان باشید تا خداى ناخواسته حادثه‏اى براى آنان رخ ندهد.(15)

رعایت قوانین و مقررات در آب‏بازى کودکان‏

1- از آب‏هاى آلوده که رنگ و بوى آن تغییر کرده، نخورند.
2- آب را آلوده نکرده و در آن آشغال نریزند یا ادرار نکنند.
3- در هنگام بازى آب را به سر و صورت و گوش یکدیگر نپاشند.
4- اشیاى شکننده و نوک‏تیز را داخل آب نیندازند.
5- یکدیگر را موقع آب‏بازى هُل ندهند.
6- در صورت بروز هر گونه حادثه‏اى، مربى یا والدین را خبر کنند.(16)

پى‏نوشتها: -

1) _ Ginott Haim G ` Group Psychotherapy with children, P 76.
2) _ Mayesky mary` creative activities for youny children` P 702.
3) _ Mayesky mary` creative activities for youny children` P 602.

4) براگا، جوزف - براگا، لوُرى، با کودکان خود رشد کنید، ترجمه پروین عظیمى (قاسم‏زاده)، ص‏130، انتشارات آسیا، 1368.
5) رایس، ملانى، بازى کنیم و بیاموزیم، ترجمه و تألیف لیلى انگجى - عادل یغما، ص‏47، انتشارات مدرسه، 1370.
6) منبع شماره 2، صفحات 328، 325، 207.
7) واثقى، مینو، آموزش ضمن بازى (سال چهارم هنرستان)، ص‏12، چاپ و نشر ایران، 1369.
8) منبع شماره 4، ص‏264.
9) اسپادک، برنارد، آموزش در دوران کودکى، ترجمه محمدحسین نظرى‏نژاد، ص‏104، انتشارات آستان قدس رضوى.
10) شریفان، احمد، نقش بازى در رشد روانى حرکتى کودکان، مجله رشد تکنولوژى آموزشى، اردیبهشت ماه 1373.
11) منبع شماره 5، ص‏46.
12) منبع شماره 9، ص‏208.
13) منبع شماره 2، ص‏325.
14) منبع شماره 2، ص‏323.
15) اسمیت، مایک - اسمیت، آیونه، سلامت فرزند خود را چگونه حفظ کنیم، ترجمه مجید جبلى، ص‏135، 85، 48، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373.
16) منبع شماره 2، ص‏325.