نقش گِل‏بازى در پرورش تخیّل، خلاقیّت و سازندگى کودک‏

محمدرضا مطهرى - نیره پارسا

مقدمه‏

در میان فعالیت‏هاى روانى و بدنى کودکان، بازى اهمیت فراوانى دارد و یکى از نیازهاى مهم کودکان به حساب مى‏آید. اسباب‏بازى، ابزار کودکان جهت بازى است و اسباب‏بازى جزء جدا نشدنى زندگى کودکان است.
مى‏توان از اسباب‏بازى به عنوان وسیله‏اى براى یاد دادن مفاهیم مختلفى مانند رنگ، تعداد، شکل، اندازه، جنس و حجم استفاده کرد و سبب افزایش گنجینه واژه‏ها در ذهن کودک شد؛ همچنین از اسباب‏بازى مى‏توان براى تشخیص رشد اجتماعى، شخصیتى و هوشى کودکان بهره جست. کودکان از طریق اسباب‏بازى مى‏توانند تمایلات ناپسند خود را آشکار نموده و تخلیه روانى شوند. در بین بازى‏ها، بازى‏هاى طبیعى (آب‏بازى، گِل‏بازى و شن‏بازى) از بهترین، اساسى‏ترین و لذت‏بخش‏ترین فعالیت‏ها براى کودکان به شمار مى‏روند. این بازى‏ها جذبه سحرآمیزى براى بچه‏ها دارند. بچه‏ها ساعت‏ها وقت‏شان را صرف این نوع بازى‏ها مى‏کنند بدون اینکه از بازى کردن خسته شوند. بازى‏هاى طبیعى باعث تسکین عصبانیت‏هاى کودک شده، از طریق این بازى‏ها از ناراحتى‏ها، فشارها و تنش‏ها رهایى یافته و آرامش پیدا مى‏کند. چون کودکان این بازى‏ها را بیشتر دوست دارند از راه این بازى‏ها مطالب و مفاهیم زیادى را مى‏آموزند که موجبات رشد مهارت‏ها و توانایى‏هاى مختلف آنها را فراهم مى‏کند؛ از جمله رشد خلاقیت، پرورش حواس پنجگانه، افزایش خزانه لغات، رشد و کنترل اعصاب و عضلات و ... . والدین با انتخاب این گونه اسباب‏بازى‏ها، روح و روان کودک را تلطیف کرده و رشد مى‏بخشند. این وسایل طبیعى مطابق با میل و طبیعت کودک مى‏باشند که به راحتى در همه جا و با قیمت ارزان مى‏توان تهیه کرد. بازى‏هاى طبیعى از اهمیت خاصى برخوردار است. در این راستا روایت شده است: «پیامبر اکرم(ص) بر کودکانى عبور کرد که مشغول خاک‏بازى بودند. بعضى از اصحاب، آنان را از بازى نهى کردند. پیامبر فرمود: بگذارید بازى کنند، خاک بهار کودکان است.»(1)

گِل‏بازى‏

در میان اسباب‏بازى‏هاى کودکان هیچ وسیله‏اى به اندازه گِل و هیچ کارى به اندازه گِل‏بازى براى کودکان سرگرم‏کننده و لذت‏بخش نیست.
گِل‏بازى یکى از نیازهاى بنیادى و اساسى کودک است. به رغم اینکه والدین به دلیل کثیف شدن لباس‏ها، محدودیت‏هایى براى این بازى ایجاد مى‏کنند ولى کودکان به محض اینکه به خاک و گِل برسند همانند ماهى که بیرون از آب بوده به محض رسیدن به آن زنده شده و شروع به تحرک و فعالیت مى‏کند.
کودکان از گِل‏بازى لذت فراوانى مى‏برند و از نظر روحى و روانى ارضا مى‏شوند و با قوه ابتکار و خلاقیت خویش چیزهاى نو مى‏سازند و مى‏توانند به تصورات و تخیلات خویش جامه عمل پوشیده و آن را به شکل مجسم در آورند.
کودکان به هنگام این بازى نتیجه اعمال خود را که باعث بالا بردن اعتماد به نفس مى‏گردد، مشاهده مى‏کنند، فکر مى‏کنند، تصمیم مى‏گیرند و با به کارگیرى قوه تخیل و تصور چیزى خلق مى‏کنند و با رضایت خاطر در باره آنچه که ساخته‏اند سخن مى‏گویند و بر روى آن اسم مى‏گذارند.
به همین دلیل امروزه بازى با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهمیت خاصى برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دست‏هاى کودک به راحتى شکل مى‏گیرد، شکل دادن به آن کاملاً در اختیار کودک قرار دارد و هر طورى که خواسته باشد مى‏تواند به آن شکل بدهد.
کودکان آن را ورز (مالش) مى‏دهند، با مشت بر آن مى‏کوبند، آن را مى‏غلطانند، پهنش مى‏کنند، به شکل نان، کیک، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ مى‏زنند، در آن حفره ایجاد مى‏کنند، قطعه قطعه مى‏کنند و باز مى‏توانند همه آنها را روى همدیگر جمع کنند.
گِل به دست‏ها مى‏چسبد، کودکان آنها را بر روى بدن‏شان مى‏مالند، تماس و مالیدن این مواد به بدن لذت و شادى زیادى را براى کودکان ایجاد مى‏کند.
کودکان خردسالى که براى اولین بار گِل رس را با انگشتان چنگ مى‏زنند و مى‏فشارند، همانند اولین قدم‏هایى است که کودک هنگام راه رفتن برمى‏دارد. در این مرحله براى او گِل‏مالى و چنگ زدن لذت‏بخش‏تر است تا ساختن چیزى. آنها معمولاً گِل را مى‏فشارند، مى‏کشند، پهن مى‏کنند و کارهاى مشابه دیگر.
اما در مرحله بعدى که کودکان مهارت بیشترى کسب مى‏کنند، هنگام بازى با گِل رس مى‏توانند گلوله، قطعات دراز به شکل مار و یا نان درست کنند. ساختن این شکل‏ها باعث مى‏شود که کودکان به تدریج صورت‏هاى پیچیده‏ترى درست کنند، مثلاً کاسه، بشقاب، لیوان، قابلمه، کوزه و ... مى‏سازند و به آن شکل مى‏دهند، یا اینکه چند تکه مى‏کنند و آن را به شکل آدم یا حیوان در مى‏آورند و براى آن سر، دست و پا مى‏سازند، سپس به سمت کارهاى سفالگرى و کوزه‏گرى خواهند رفت.

فواید گِل‏بازى‏

1- رشد و پرورش خلاقیت‏

خلاقیت و نوآورى کودک غالباً در زمان‏هایى شکوفا مى‏شود که آزادى عمل دارد، مى‏تواند قوه تخیل خویش را براى ساختن چیزى به کار اندازد. از آنجا که بازى با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پیش تعیین شده نیست کودکان مى‏توانند به آفرینش دست بزنند، نیز به دلیل قابلیت انعطاف و نرمى گِل مى‏توانند به هر صورتى که بخواهند آن را شکل بدهند و خیلى سریع مى‏توانند خراب کنند. همان طور که نقاشى کردن موجب خلاقیت، ابتکار، نوآورى و لذت درونى براى کودک مى‏شود، گِل‏بازى افزون بر همان اثرات، سرگرمى بسیار لذت‏بخش و شادى‏آفرین براى کودکان به حساب مى‏آید.

2- رشد و پرورش گویایى‏

باید به کودکان فرصت داد از راه گِل‏بازى، مجسمه‏سازى، کولاژ و نقاشى احساسات و عقاید خویش را بیان نمایند. در بازى با گل رس کودک مى‏تواند فکر کند، تصمیم بگیرد و با کمک قوه تخیل و تصورش چیزى بیافریند و در پایان احساس رضایت کند و در باره ساخته‏هایش صحبت کند. احساس رضایت ناشى از ساختن بسیار پراهمیت است.
علاوه بر آنکه کودک در مورد ساخته‏اش داستان‏سرایى مى‏کند، به افکارش هم نظم و ترتیب مى‏دهد. زمانى که کودکان در حال گِل‏بازى هستند براى دوستان‏شان صدا در مى‏آورند، یا ممکن است خواسته باشند با کارهایى مثل پختن، خوردن، مهمانى و جشن خود را مشغول کنند.

3- رشد و کنترل اعصاب و عضلات‏

بیشتر کارهایى که با گل انجام مى‏گیرد با به کارگیرى انگشت و دست مى‏باشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا کردن، غلطاندن، قطعه قطعه کردن، به همدیگر متصل کردن و ... به رشد عضلات کمک مى‏کند و باعث مى‏شود کودک تجربه‏هاى آسان و موفقى براى خود کسب نماید.
کودکان از دیدن اثرات حرکات‏شان لذت برده و متوجه مى‏شوند قادرند از حرکات دست‏هایشان استفاده کنند و گل رس را به طریقى که مایلند بسازند. کودک ممکن است گل رس را به صورت لوله‏هاى بلند و باریک (طناب‏مانند) در بیاورد، آن را بکوبد و به شکل توپ در بیاورد یا اینکه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ کند.
در کار با گل رس دایره (توپ) از اولین شکل‏هایى مى‏باشد که کودک با تسلط بیشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است این شکل‏ها را به صورت ماهرانه‏ترى بسازد. درست کردن گل به صورت باریک نشانه‏هاى رشد و تسلط کودک بر کنترل اعصاب و عضلاتش مى‏باشد.

4- رشد و پرورش مهارت‏هاى اجتماعى‏

وقتى چند کودک با همدیگر گل‏بازى مى‏کنند از شراکت و داد و ستد براى ساختن چیز مورد علاقه‏شان لذت برده و مهارت‏هاى اجتماعى‏شان پرورش پیدا مى‏کند.

5- پرورش قدرت تجسم فضایى و هندسى‏

کار با گل رس زمینه پرورش ادراک فضایى و هندسى کودک را افزایش مى‏دهد چون کودک مى‏تواند صورت‏هاى فضایى و هندسى را به صورت عینى خلق کرده و مشاهده کند؛ مثلاً ساخت یک جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطیل، دایره و ... همه این مفاهیم را مى‏تواند از طریق گل‏بازى عینیت بخشد و با مفاهیمى مانند نرمى، سفتى، زبرى، سختى، سبکى، سنگینى، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
گل رس ماده خیلى خوبى براى طرح‏هاى سه‏بعدى است، زیرا به دلیل نرمى و قابلیت انعطاف مى‏توانند آن را به هر شکلى که بخواهند در آورند. همچنین کودکان در سنین کودکستانى مى‏توانند شکل‏هاى پایه‏اى مانند دایره، توپ‏هاى کوچک، شکل‏هاى گوشه‏دار مثل مربع و مستطیل را با گل رس بسازند.
کودکان به هنگام گل‏بازى یک توپ حلقه‏اى کامل گِلى را به جاى سر و یک مستطیل را به جاى بدن مى‏گذارند و با درست کردن باریکه‏هایى به عنوان دست و پا به ساخت آدمک مى‏پردازند.
کودکان مى‏توانند گل رس را به قالب‏هاى مختلفى در بیاورند، کلوچه درست کنند، کیک درست کنند و آن را بپزند، این گونه فعالیت‏هاى قالب‏سازى موجب رشد حسى، ادراکى و لامسه در کودکان شده و به سازگارى و انطباق‏پذیرى تصورات و ادراکات‏شان در مورد اشکال و اجسام سه‏بعدى و هندسى کمک بزرگى مى‏کند.

6- پرورش حس لامسه‏

خاصیت نرمى و شکل‏پذیرى طبیعى گل رس جاذبه قوى براى کودکان در هر سنى دارد. هر یک از حواس که بیشتر در معرض محرکات محیطى قرار بگیرد، کاربرد و مهارت آن افزایش مى‏یابد. گل رس علاوه بر تمامى مزایاى دیگرى که براى کودک دارد حس لامسه کودک را پرورش داده و زمینه درک و فهم حس لمس کردن را براى او فراهم مى‏کند و مفاهیمى مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشک و ... را براى کودک معنى‏دار مى‏کند.
براى بازى با گل رس کودکان از مجموعه حواس‏شان از قبیل دیدن، لمس کردن و بوییدن استفاده مى‏کنند و از آنجا که بیشتر کارهایى که با گل انجام مى‏گیرد با به کارگیرى انگشتان دست مى‏باشد، حس لامسه بیشتر به کار گرفته مى‏شود. کودکان وقتى با گل رس کار مى‏کنند مفاهیم نرم و سخت را تجربه مى‏کنند. کودک با مقدارى آب مخلوط کردن به خاک رس در مى‏یابد که خاک رس مى‏تواند تبدیل به گل شده، گلِ درست شده مى‏تواند خیلى شُل (نرم) یا خیلى سفت (سخت) باشد.

7- تقویت و هماهنگى چشم و دست‏

کودک براى شکل دادن به گل از عضلات دست استفاده مى‏کند و به دنبال آن چشم را به همکارى با دست وا مى‏دارد و از قوه تخیل و تصور خویش براى خلق و ابداع آن کمک گرفته و چیزى را مى‏آفریند.
از آنجا که هماهنگى چشم و دست براى رشد کودک ضرورى است، لازم است براى کودکان فعالیت‏هایى که منجر به هماهنگى حرکتى چشم و دست مى‏شود مانند نقاشى (استفاده از رنگ، قلم‏مو، آبرنگ و ...)، گل‏بازى، ساختن مجسمه‏ها و کارهاى گلى، خمیربازى و نقاشى با انگشت را در نظر گرفت.

8- ابزارى براى تشخیص و درمان‏

کودکان با گل‏بازى مى‏توانند ایده‏هاى گوناگون خود را زودتر پیاده کنند، لذت و آرامشى که در زمان بازى با گل به دست مى‏آورند از نقطه نظر درمانى بسیار بااهمیت است.
تجربیات بازى درمانگران نشان داده است که کودکان عصبى و زودرنج را مى‏توان از طریق گل‏بازى، شن‏بازى و آب‏بازى درمان کرد.
بازى کردن با آب، خاک، شن و گل اثر معجزه‏آسایى در حل مشکلات و بروز خلاقیت کودکان دارد. آنان از طریق بازى و ساختن یک غول، گرگ، سگ، مار و ... آن را مورد حمله قرار دادن و خراب کردن مى‏توانند از ترس‏ها، وهمیات، احساسات و پندارهاى واهى رهایى یابند.
بچه‏هاى خشن گل و یا خاک رس را سوراخ سوراخ مى‏کنند و یا اینکه آن را روى هم مى‏کوبند، مثلاً کودکى که داراى مشکل است با گل تابوتى مى‏سازد که درونش مردى از گل ساخته شده، خوابیده است. او مى‏گوید: «الان درِ تابوت را مى‏بندم، محکمش مى‏کنم، حالا دیگه او نمى‏تونه نفس بکشه.» با دست‏هاى خودش محکم روى تابوت فشار مى‏آورد و به این وسیله انتقام خودش را از پدرى که مورد تنفرش است مى‏گیرد.
گِل‏بازى براى کودک این فرصت را ایجاد مى‏کند تا احساسات ناخوشایند و سرکوب شده خویش را ابراز نموده و به لحاظ روانى تخلیه و سبک شود.

9- فایده‏هاى دیگر

کودکان از طریق گل‏بازى موضوعاتى از قبیل شکل انسان، حیوان، خانه، کلوچه، پیچ، آچار و بسیارى چیزهاى دیگر درست مى‏کنند و سعى دارند اشکالى بسازند که به نحوى به آنها تعلق دارد، همان طورى که در نقاشى کردن این کار را انجام مى‏دهند.
اغلب در نقاشى‏ها کودکان چیزهایى را که برایشان مهم‏ترند بزرگ‏تر ترسیم مى‏کنند تا چیزهایى که برایشان از اهمیت کمترى برخوردار است. در گِل‏بازى و ساخت مجسمه‏هاى گلى هم کودکان اشکالى را که برایشان مهم‏تر است، با جزئیات بیشترى به کار مى‏برند. در این نوع شکل‏ها کودک ممکن است از طریق دقت بیشتر روى ساخته خویش مثل گذاشتن دگمه به جاى چشم‏ها، حصیر براى لباس و یا نخ به جاى موها اهمیت بیشترى به ساخته خویش بدهد.
از آنجایى که گِل‏بازى، از نظر والدین کار کثیفى محسوب مى‏شود لازم است پیش‏بینى‏هاى لازم در این باره صورت گیرد:
- میزى که براى گِل‏بازى در نظر گرفته مى‏شود باید داراى رویه مخصوص (فورمیکا) باشد که تمیز کردن آن راحت‏تر است و یا اینکه از پلاستیک براى پهن کردن روى میزهاى معمولى استفاده کرد.
- از وسایلى مانند وردنه، قاشق، چاقوهاى پلاستیکى و یا فلزى که لبه‏هاى تیزى ندارند استفاده شود.
- به هر کودکى یک تکه گِل به اندازه سیب بزرگ داده شود و کودک هر طور که دلش مى‏خواهد از آن استفاده کند، به او آزادى کامل دهیم تا با خمیر آشنا شود و حس کنجکاوى‏اش را ارضا کند، هرگز در مرحله آشنایى از او نخواهید که چیزى بسازد.
در مرحله بعدى روبه‏روى کودکان بنشینید و این سؤالات را از کودکان بکنید «اگر من این خمیر را فشار بدهم چه مى‏شود؟ اگر آن را بکشم چطور مى‏شود؟» کودکان را به این کار بیشتر تشویق کنید.
- هرگز به کودکان نگویید چه آدمک قشنگى درست کرده‏اى و یا چه مار قشنگى است. سعى نمایید هنگام تشویق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه کودک درست کرده تعریف کنید.
- والدین و یا مربیان مى‏توانند کنار کودکان بنشینند و همراه آنها بازى کنند. شرکت در بازى موجب تشویق کودکان مى‏شود ولى والدین و یا مربیان نباید چیزهایى را بسازند که بچه‏ها از روى آن کپى کنند، این کار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقیت و قوه ابتکار کودکان مى‏شود.
- بعد از اینکه کار بچه‏ها تمام شد، بهتر است گل‏ها را به صورت گلوله‏هاى کوچکى به اندازه یک سیب در آورده و در وسط آن یک سوراخ کوچک ایجاد کرده و در آن آب بریزیم تا گِل نرم باقى بماند و بچه‏ها براى کار با آنها در فرصت و جلسه بعدى مشکلى نداشته باشند و یا اینکه آنها را داخل سطلى درپوش‏دار گذاشته و روى آن یک پارچه مرطوب و یا اسفنج (ابر ظرفشویى) بگذاریم و سرپوش ظرف را محکم کنیم.
اگر گل رس خیلى خیس باشد کپک مى‏زند و اگر خشک باشد کار کردن با آن مشکل است. اگر گل خشک و سفت شد آن را داخل یک کیسه مى‏گذاریم و با ضربات چکش آن را خرد مى‏کنیم. بعد از خیساندن داخل آب دوباره براى بازى آماده مى‏شود.
- براى کودکان توضیح دهید که گِل را نباید به جز محدوده‏اى که بازى مى‏کنند (اتاق مخصوص یا گوشه‏اى از حیاط) به سایر جاها ببرند.
- برایشان توضیح دهید که در هنگام بازى در کار یکدیگر دخالت نکنند.

طرز تهیه گِل رس‏

براى تهیه گل رس، خاک رس را در ظرفى ریخته روى آن آب بریزید، به طریقى که سطح آب در ظرف، از سطح خاک رس بالاتر باشد، سپس مدت 24 ساعت بگذارید خیس بخورد بعد با ورز دادن و مالش مى‏توان آن را به صورت خمیر در آورد.
خاک رس را مى‏توان از محله‏هایى که مغازه کوزه‏گرى هست و یا مغازه‏هایى که اسباب و لوازم هنرى دارند تهیه کرد.

منبع: -

1- Mayesky mary` creative activities for young children` P.p951`281`381`481`581`681.

پى‏نوشت: -

1) مجمع‏الزوائد، ج‏8، ص‏159.